Παραλείποντας τον μερκαντιλισμό ως ξεχωριστή φάση, ο Μαρξ μπορούσε ευκολότερα να συνδέσει τον αποικιακό επεκτατισμό με τον καπιταλισμό, παρουσιάζοντας σαν εγγενές χαρακτηριστικό του τον ιμπεριαλισμό.
Στο Das Kapital (Το Κεφάλαιο), ο Καρλ Μαρξ σκιαγράφησε μια ιστορική εξέλιξη των κοινωνικοοικονομικών συστημάτων: τον προϊστορικό «κομμουνισμό», τις κοινωνίες με σκλάβους, την φεουδαρχία, τον καπιταλισμό, τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Ωστόσο, μια αξιοσημείωτη παράλειψη από αυτό το πλαίσιο είναι ο μερκαντιλισμός. Γιατί έμεινε εκτός; Ενώ ο μερκαντιλισμός και ο καπιταλισμός αλληλοεπικαλύπτονται χρονικά, είναι διαφορετικά συστήματα με διαφορετικές οικονομικές πολιτικές, τρόπους παραγωγής και βασικές αρχές. Παραλείποντας τον μερκαντιλισμό, ο Μαρξ θα μπορούσε να αποδώσει τις εκμεταλλευτικές του πρακτικές -ιδιαίτερα την αποικιοκρατία- απευθείας στον καπιταλισμό, ενισχύοντας την ιδεολογική του κριτική.
Το πνεύμα του μερκαντιλισμού:
Κατάκτηση και αποικισμός
Ο μερκαντιλισμός ήταν στενά συνδεδεμένος με την ιμπεριαλιστική επέκταση. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις προσπάθησαν να συσσωρεύσουν πλούτο ιδρύοντας αποικίες, εξορύσσοντας πόρους και μονοπωλώντας το εμπόριο.
Κρατική παρέμβαση
Οι μερκαντιλιστικές οικονομίες βρίσκονταν υπό αυστηρή ρύθμιση. Οι κυβερνήσεις επέβαλαν δασμούς, επιδοτήσεις, εμπορικούς περιορισμούς και προστατευτικές πολιτικές, για να ενισχύσουν τις εγχώριες βιομηχανίες και να διατηρήσουν ευνοϊκά εμπορικά ισοζύγια.
Συσσώρευση πολύτιμων μετάλλων
Ο μερκαντιλισμός -όπως και η φεουδαρχία πριν από αυτόν- έδινε έμφαση στη συσσώρευση χρυσού και αργύρου, για την αύξηση του εθνικού πλούτου και της στρατιωτικής ισχύος. Ο στόχος ήταν να μεγιστοποιηθούν οι εξαγωγές με ταυτόχρονη ελαχιστοποίηση των εισαγωγών, για τη διατήρηση των εμπορικών πλεονασμάτων και τη χρηματοδότηση της στρατιωτικής επέκτασης.
Καπιταλισμός:
Οικονομία βασισμένη στην αγορά
Ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από ελεύθερες αγορές στις οποίες οι τιμές καθορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση. Η ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και οι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις είναι τα κεντρικά του χαρακτηριστικά.
Περιορισμένη κρατική παρέμβαση
Ο κλασικός καπιταλισμός λειτουργεί καλύτερα υπό ελάχιστη κρατική παρέμβαση και χωρίς φιλονικίες για ειδικά συμφέροντα. Η μεταφορά του «αόρατου χεριού» του Άνταμ Σμιθ υποστήριζε ότι, καθώς τα άτομα επιδίωκαν τα δικά τους συμφέροντα μέσα σε ένα πλαίσιο κράτους δικαίου, θα εμφανιζόταν μια ευρεία οικονομική ευημερία. Επιπλέον, οι άνθρωποι ενεργώντας ειρηνικά και συνεργατικά, αυξάνουν τον πλούτο όλων μέσω αμοιβαία επωφελών συναλλαγών.
Δημιουργία πλούτου μέσω της παραγωγής
Σε αντίθεση με τον μερκαντιλισμό, ο οποίος εστίαζε στη συσσώρευση πλούτου μέσω των μονοπωλίων κατάκτησης και εμπορίου, ο καπιταλισμός δίνει έμφαση στη δημιουργία πλούτου μέσω της παραγωγής, της καινοτομίας, της ελεύθερης ανταλλαγής και των επενδύσεων.
Απομυθοποίηση του μερκαντιλισμού
Το δοκίμιο του 1752 του David Hume, On the Balance of Trade, απαξίωσε το βασικό δόγμα του μερκαντιλισμού – την έννοια του ευνοϊκού εμπορικού ισοζυγίου. Τόνισε ότι καθώς ο χρυσός έρεε σε μια χώρα, οι τιμές θα αυξάνονταν, μειώνοντας τις εξαγωγές και αυξάνοντας τις εισαγωγές, κάτι που με τη σειρά του θα έστελνε τον χρυσό πίσω στο εξωτερικό.
Στο The Wealth of Nations, ο Adam Smith επανέλαβε το επιχείρημα του φίλου του, προσθέτοντας: «Τίποτα, ωστόσο, δεν μπορεί να είναι πιο παράλογο από όλο αυτό το δόγμα του εμπορικού ισοζυγίου». Ο Smith διέλυσε περαιτέρω τα μερκαντιλιστικά δόγματα, υποστηρίζοντας ότι ο εθνικός πλούτος πρέπει να μετριέται με την παραγωγική ικανότητα και την ευημερία των πολιτών, όχι με τη συσσώρευση χρυσού και αργύρου ή με ένα ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο. Ο Smith υποστήριξε ότι οι μερκαντιλιστικές πολιτικές ήταν αναποτελεσματικές, επειδή έδιναν προτεραιότητα στην κατάκτηση και τη μονοπώληση έναντι των εθελούσιων συναλλαγών και της οικονομικής εξειδίκευσης.
Ο Smith παρατήρησε επίσης ότι η διατήρηση των αποικιών ήταν συχνά περισσότερο δαπανηρή παρά ωφέλιμη. Τα έξοδα της κατάκτησης, της διοίκησης και της στρατιωτικής επιβολής συχνά υπερέβαιναν κάθε οικονομικό κέρδος. Αντίθετα, υποστήριξε το ελεύθερο εμπόριο, που επέτρεπε στα έθνη να ειδικεύονται σε κλάδους όπου είχαν συγκριτικό πλεονέκτημα, οδηγώντας σε μεγαλύτερο καταμερισμό εργασίας, μεγαλύτερη οικονομική αποτελεσματικότητα και αμοιβαία ευημερία.
Ο Μαρξ γνώριζε καλά τα επιχειρήματα του Σμιθ — στο Κεφάλαιο και σε άλλα γραπτά του παρέθεσε εκτενώς αποσπάσματα από το Ο πλούτος των Εθνών. Ωστόσο, εσκεμμένα παρέλειψε τον μερκαντιλισμό ως ξεχωριστό στάδιο στο ιστορικό του πλαίσιο – τσουβαλιάζοντάς τον με τον καπιταλισμό.
Γιατί ο Μαρξ αγνόησε τον μερκαντιλισμό;
Ο πρωταρχικός στόχος του Μαρξ ήταν να ασκήσει κριτική στον καπιταλισμό, ιδιαίτερα σε αυτά που εκλάμβανε σαν αντιφάσεις του – την εκμετάλλευση της εργασίας και τις τάσεις προς την κρίση και το μονοπώλιο. Παραλείποντας τον μερκαντιλισμό ως ξεχωριστή φάση, θα μπορούσε ευκολότερα να συνδέσει την αποικιακή επέκταση απευθείας με τον καπιταλισμό, απεικονίζοντας τον ιμπεριαλισμό σαν εγγενές του χαρακτηριστικό, παρά ως ιστορικό προηγούμενο.
Η έννοια της «πρωτόγονης συσσώρευσης» του Μαρξ περιέγραφε το πώς τα προκαπιταλιστικά συστήματα μεταπήδησαν στον καπιταλισμό – συχνά μέσω βίαιης εκποίησης, συμπεριλαμβανομένων των αρπαγών της γης, της απαλλοτρίωσης των αγροτών και της αποικιακής επέκτασης. Ωστόσο, με την μετατροπή του μερκαντιλισμού σε καπιταλισμό, ο Μαρξ απέδωσε ψευδώς αυτές τις διαδικασίες στον ίδιο τον καπιταλισμό, αγνοώντας την παρατήρηση του Σμιθ ότι ο ιμπεριαλισμός ήταν συχνά ασύμφορος.
Συγχέοντας τις εκμεταλλευτικές πολιτικές του μερκαντιλισμού με τον καπιταλισμό, ο Μαρξ παρέκαμψε το επιχείρημα του Σμιθ ότι το ελεύθερο εμπόριο – όχι η κατάκτηση – ήταν ο πιο αποτελεσματικός δρόμος για την οικονομική ευημερία. Η πλαισίωσή του αγνόησε βολικά ότι ο καπιταλισμός δεν απαιτεί τον αποικισμό ή τον εξαναγκασμό για να λειτουργήσει. Αντίθετα, η παράλειψη του Μαρξ εξυπηρετούσε τον ιδεολογικό του σκοπό: το Κεφάλαιο δεν ήταν μια αντικειμενική ανάλυση — ήταν μια πολεμική, η οποία σχεδιάστηκε για να κατηγορήσει τον καπιταλισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου