Ο Σωκράτης ως ήρωας (Ο μύθος της φιλοσοφίας Μέρος Α΄)

 

ΜΕΡΟΣ Α΄

από τον W.D. James

Το 399 π.Χ., ένα αθηναϊκό δικαστήριο καταδίκασε και στη συνέχεια εκτέλεσε έναν λιθοξόο που είχε υπηρετήσει τιμητικά σε αρκετούς από τους πολέμους της. Ο άνθρωπος, όπως και οι περισσότεροι καταδικασμένοι εγκληματίες σε όλη την ιστορία, δεν άφησε κανένα γραπτό αρχείο της ζωής και των πράξεών του. Ο πατέρας του ήταν επίσης λιθοξόος και η μητέρα του μαία. Αν και ήταν 70 χρονών, άφησε πίσω του τρεις γιους, έναν βρέφος στην αγκαλιά και μια σύζυγο.

Αυτοί είναι οι τρόποι πολλών απλών ανθρώπων, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων είναι καταδικασμένη από την ιστορία στην αφάνεια. Αυτός ο άνθρωπος, σε αυτό όπως και σε πολλά άλλα, ήταν διαφορετικός. Αν και δεν έχουμε καμία αφήγηση για τη ζωή του άνδρα γραμμένη από το ίδιο του το χέρι, έχουμε μια αφήγηση της δίκης του που καταγράφηκε από έναν νεαρό Αθηναίο αριστοκράτη.

Ο νεαρός αριστοκράτης ονομάστηκε Πλάτωνας και ο αγαπημένος του μέντορας ήταν ο Σωκράτης.

Οι λεπτομέρειες της δίκης καταγράφηκαν σε έναν διάλογο γνωστό ως Απολογία (που ονομάστηκε έτσι όχι με την έννοια του «λυπάμαι», αλλά με την έννοια του «αυτός είναι ο λόγος που ενήργησα όπως ενήργησα»).

Δίκη, με τη νομική έννοια, σημαίνει εξέταση. Γενικότερα, αναφέρεται σε οποιαδήποτε δοκιμή ποιότητας ή καταλληλότητας. Σε γενικές γραμμές συνεπάγεται μια αποκάλυψη: ό,τι ήταν κρυμμένο εκτίθεται, η αλήθεια που ήταν κρυμμένη εκδηλώνεται.

Μπορούμε να διαβάσουμε την αφήγηση του Πλάτωνα για τη δίκη του Σωκράτη ως όλα αυτά. Οι ενέργειες του Σωκράτη διερευνώνται και εξετάζονται. Καθώς προσφέρει την υπεράσπισή του, ολόκληρος ο τρόπος ζωής του μπαίνει στο παιχνίδι και μαθαίνουμε πόσο καλά εκτέλεσε το αυτοδιορισμένο καθήκον του ως αναζητητής της αλήθειας (το πραγματικό του επάγγελμα). Αυτό που αποκαλύπτεται είναι ο τρόπος ζωής και η δραστηριότητα της αναζήτησης της αλήθειας: της φιλοσοφίας. Για τον Πλάτωνα, και για πολλούς στη συνέχεια, ο Σωκράτης χρησίμευσε ως πρότυπο ή αρχετυπικό φιλόσοφο.

Έτσι, στη δίκη του Σωκράτη, η ίδια η αλήθεια και η ζωή που αφιερώνεται σε αυτήν βρίσκονται στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά κάποιο τρόπο μοιάζει εντυπωσιακά με μια άλλη δίκη ενός άλλου επιδέξιου τεχνίτη στον αρχαίο κόσμο, ο οποίος επίσης δεν άφησε κανένα γραπτό αρχείο των πράξεων ή των σκέψεών του, αλλά επηρέασε την ιστορία μέσω των αφηγήσεων των αφοσιωμένων οπαδών του. Εκεί ένας Ρωμαίος κυβερνήτης είχε ρωτήσει ωμά τον κατηγορούμενο Γαλιλαίο αντιφρονούντα: «Τι είναι αλήθεια;».

Σε αυτή τη σειρά δοκιμίων, θα κάνουμε μια λεπτομερή μελέτη της Απολογίας. Σε αντίθεση με τους περισσότερους διαλόγους του Πλάτωνα, αυτός περιέχει πολύ λίγα επιχειρήματα. Εδώ ο Σωκράτης απεικονίζει πτυχές της φιλοσοφικής ζωής που διέπουν την άσκηση της φιλοσοφίας.

Ο Σωκράτης αναζητά την αλήθεια. Αυτό παρουσιάζεται σύμφωνα με τις γραμμές ενός θεμελιώδους υπαρξιακού προσανατολισμού. Δεν είναι κάτι στο οποίο διαφώνησε – είναι πιο βασικό από αυτό. Ο Σωκράτης επέλεξε την αλήθεια. Αυτό που παίρνουμε από την αφήγηση και την υπεράσπιση του τρόπου ζωής του είναι μια εικόνα του πώς μοιάζει μια ζωή που ζει με αφοσίωση στην αλήθεια και ποια χαρακτηριστικά χαρακτήρα (αρετές) είναι απαραίτητα για τη διατήρησή της.

Στη ζωντανή και πολύ ευανάγνωστη βιογραφία του, Socrates: A Man For Our Times, ο Paul Johnson συνδέει τον Σωκράτη με δύο άλλους στοχαστές εκείνης της εποχής: τον Κομφούκιο και τον προφήτη Ιεζεκιήλ (ο οποίος πήρε την πρόσφατα εκδοθείσα Τορά από τη Βαβυλώνα, όπου οι Εβραίοι ήταν αιχμάλωτοι, στην Ιερουσαλήμ). Όπως το βλέπει ο Τζόνσον, και οι τρεις ζούσαν σε πολιτισμούς που βρίσκονταν υπό πίεση και απειλή, όπως είναι τώρα ο δικός μας. Και οι τρεις επεσήμαναν την κεντρική θέση της ανάγκης για ηθική εκπαίδευση και διαμόρφωση χαρακτήρα για χάρη τόσο της ατομικής ευτυχίας όσο και της πολιτιστικής αναγέννησης.

Τέλος, θα δούμε πώς ο Σωκράτης αντιστρέφει το σενάριο για τους κατηγόρους του. Και όχι μόνο στους κατηγόρους του αλλά και στους δικαστές του, τους ενόρκους. Το παράδειγμα της ζωής του δοκιμάζει τις ζωές αυτών των άλλων και αποδεικνύεται ότι είναι ελλιπείς. Αυτή είναι μια άλλη ομοιότητα με το παράδειγμα του Ιησού. Όπως και σε εκείνη την περίπτωση, το δικαστικό δράμα μας προκαλεί επίσης να αναλογιστούμε πού βρισκόμαστε και πώς μετράει η ζωή μας.

Το αρχέτυπο του ήρωα

Περαιτέρω, στον διάλογό του, ο Πλάτωνας μας δίνει μια περιγραφή της ομιλίας υπεράσπισης του Σωκράτη στη δίκη του. Ο Πλάτωνας ήταν παρών στη δίκη (όπως μαρτυρείται στην ίδια την Απολογία, 38b) επομένως η αφήγησή του είναι σε πρώτο πρόσωπο. Έχουμε μια άλλη αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο από έναν άλλο μαθητή του Σωκράτη, τον Ξενοφώντα. Υπάρχει μια σύγχρονη αφήγηση της υπόθεσης της κατηγορούσας αρχής γραμμένη από τον σοφιστή Πολυκράτη. Ενώ η αφήγηση του Πλάτωνα δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μια σύγχρονη δημοσιογραφική αφήγηση, πόσο μάλλον ως απομαγνητοφώνηση, θεωρείται ότι είναι μια ακριβής παρουσίαση της βασικής ομιλίας του Σωκράτη.

Ωστόσο, δεν είναι μόνο αυτό. Ο Πλάτωνας είναι ένας λογοτεχνικός δάσκαλος και πάντα συμβαίνουν περισσότερα από όσα είναι άμεσα παρόντα στην επιφάνεια. Με τον τρόπο κατασκευής του λόγου του Σωκράτη, με το δραματικό σκηνικό της ίδιας της δίκης, με τον τρόπο που τον πλαισιώνει και τις αναφορές που κάνει, ο Πλάτωνας δεν κάνει τίποτα λιγότερο από το να αναδιατυπώνει την κλασική ελληνική αντίληψη του ηρωισμού. Ο Σωκράτης ήταν ξεκάθαρα ο προσωπικός του ήρωας. Πίστευε επίσης ότι η ίδια η φιλοσοφική δραστηριότητα, όπως παραδειγματίζεται από τον Σωκράτη, ήταν μια μορφή ηρωικής αναζήτησης.

Το The Hero With A Thousand Faces του Joseph Campbell είναι ένα τυπικό σημείο επαφής για την κατανόηση του αρχέτυπου του ήρωα. Ο Κάμπελ τοποθετεί το πλαίσιο που καλεί τον ήρωα ως κοινωνία σε κατάσταση κατάρρευσης, όπως είναι πάντα όλες οι κοινωνίες μετά την αρχική τους ίδρυση.

Καθώς οι κοινωνίες καταρρέουν, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, αναδύεται η «φιγούρα του τυράννου-τέρατος». Μετά από μια αρχική περίοδο γνήσιας κοινότητας, η κοινωνία πέφτει σε φατριαστικές και ατομικές προσπάθειες και ο τύραννος-τέρας είναι ο «αποθησαυριστής του γενικού οφέλους» (Campbell 2008, 11). Αυτή η κατάσταση καλεί έναν λυτρωτή, τον ήρωα. Μόλις οι κοινωνικές διαιρέσεις φτάσουν σε ένα ορισμένο σημείο, η κοινωνία δεν διαθέτει τους εσωτερικούς πόρους για να ανανεώσει την πραγματική τάξη: πρέπει να «διαμελιστεί εντελώς και στη συνέχεια να ξαναγεννηθεί» (Campbell, 2008, 12).

«Ο ήρωας, επομένως», συνεχίζει, «είναι ο άνδρας ή η γυναίκα που μπόρεσε να παλέψει πέρα από τους προσωπικούς και τοπικούς ιστορικούς περιορισμούς του στις γενικά έγκυρες, συνήθως ανθρώπινες μορφές» (Campbell 2008, 14). Ο ήρωας είναι αυτός που κερδίζει το είδος της φώτισης, συνήθως μέσα από μια σειρά αγώνων, που θα παράσχουν τους απαραίτητους πόρους για την κοινωνία του να ανασυγκροτηθεί πέρα από εγωιστικούς διαχωρισμούς. Ο Προμήθιος, ο Οδυσσέας, ο Βούδας, ο Ιησούς και ο Μπέογουλφ ανταποκρίνονται σε αυτή την αποστολή, όπως και όλοι οι άλλοι ήρωες.

Η αφήγηση του ηρωικού αγώνα ακολουθεί επίσης ένα αρχετυπικό μοτίβο. «Η τυπική διαδρομή της μυθολογικής περιπέτειας του ήρωα είναι μια μεγέθυνση της φόρμουλας που αντιπροσωπεύεται στις τελετουργίες μετάβασης: διαχωρισμός [ο ήρωας πρέπει να ταξιδέψει από το «σπίτι»] – μύηση [ο ήρωας πρέπει να περάσει από διάφορες δοκιμασίες για να επιτύχει τη φώτιση] – επιστροφή [ο ήρωας επιστρέφει στο σπίτι για να το λυτρώσει ή να το σώσει]» (Campbell 2008, 23).

Επιπλέον, είναι σημαντικό ο ήρωας να επιστρέψει στο σπίτι και να επανενταχθεί στην κοινότητά του για να επιτρέψει «τη συνεχή κυκλοφορία της πνευματικής ενέργειας στον κόσμο» (Campbell 2008, 29). Ο Campbell υποστηρίζει ότι οι μύθοι και τα παραμύθια της λύτρωσης θεωρούνταν παραδοσιακά ως η υψηλότερη βαθμίδα παραμυθιού στον αρχαίο κόσμο, υψηλότερη ακόμη και από την τραγωδία, καθώς μεταφέρουν μια «αποκάλυψη πιο ολοκληρωμένη» (Campbell 2008, 21).

Έτσι, το βασικό μοτίβο και η δομή των μύθων των ηρώων είναι: υπάρχει αταξία στο σπίτι, ο ήρωας πηγαίνει σε ένα ταξίδι, μέσα από δοκιμασίες και δοκιμασίες αποκτά φώτιση σε βαθύτερες αλήθειες, στη συνέχεια επιστρέφει στο σπίτι για να φέρει αυτή τη γνώση στους συγγενείς του για να επιτρέψει την πνευματική ανανέωση της οικογένειας ή της κοινωνίας του.

Ο Σωκράτης ως ήρωας

Στην αρχή του διαλόγου, ο Σωκράτης απευθύνεται στους ενόρκους με αυτά τα λόγια: «Θέλω να σκεφτείτε τις περιπέτειές μου [δηλαδή, τη ζωή του σε μια φιλοσοφική ζωή] ως έναν κύκλο εργασιών...» (22α), συγκρίνοντας σαφώς τον εαυτό του με τον Ηρακλή, ο οποίος φημολογείται ότι είχε εκτελέσει δώδεκα ηρωικούς άθλους. Μερικά πράγματα συμβαίνουν εδώ. Στο πλαίσιο της ομιλίας του, ο Σωκράτης εξιστορεί τη συνάντησή του με το Μαντείο των Δελφών – ο Ηρακλής, σύμφωνα με το μύθο, είχε επισκεφθεί και τους Δελφούς για να παραλάβει τα καθήκοντά του. Επιπλέον, σύμφωνα με το ελληνικό μοντέλο του μυθικού ηρωισμού, ο Ηρακλής δεν είναι απλός θνητός: οι ήρωες κυριολεκτικά θεωρούνταν απόγονοι ενός ζευγαρώματος μεταξύ ενός θεού και ενός ανθρώπου, επομένως ήταν μεταφυσικά ανώτεροι από τα συνηθισμένα ανθρώπινα όντα, αν και μπορούσαν ακόμα να χρησιμεύσουν ως πρότυπα. Σε ένα μεταγενέστερο δοκίμιο θα εμβαθύνουμε στο πώς ακριβώς ο Πλάτωνας μπορεί να θεωρούσε ότι ο Σωκράτης συνδέεται με τη θεότητα.

Ο Σωκράτης παρομοιάζει επίσης τον εαυτό του με τους «ήρωες που πέθαναν στην Τροία» (28b) και απορρίπτει την ακλόνητη προσήλωσή του στη φιλοσοφική ζωή: «Όπου ένας άνθρωπος έχει πάρει κάποτε τη θέση του, είτε επειδή του φαίνεται καλύτερο είτε υπακούοντας σε εντολές, εκεί πιστεύω ότι είναι υποχρεωμένος να παραμείνει και να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο, χωρίς να υπολογίζει τον θάνατο ή οτιδήποτε άλλο πριν από την ατίμωση» (28d). Ο Σωκράτης είχε υιοθετήσει τη φιλοσοφική ζωή τόσο επειδή φαινόταν καλύτερη στη δική του κρίση όσο και επειδή πίστευε ότι ζούσε κάτω από μια θεϊκή εντολή να το κάνει.

Αλλά για να μην νομίζουμε ότι ο Σωκράτης υποφέρει από αυταπάτες μεγαλείου ή είναι πολύ γεμάτος από τον εαυτό του, η περίφημη ειρωνεία του δεν είναι ποτέ μακριά. Εξηγεί στους ενόρκους του: «Για να το θέσω ωμά (ακόμα κι αν ακούγεται μάλλον κωμικό) ο Θεός με έχει συνδέσει με αυτή την πόλη, σαν με ένα μεγάλο καθαρόαιμο άλογο που λόγω του μεγάλου μεγέθους του έχει την τάση να τεμπελιάζει και χρειάζεται τη διέγερση κάποιας μύγας που τσιμπάει. Μου φαίνεται ότι ο Θεός με έχει προσαρτήσει σε αυτή την πόλη για να εκτελέσω το λειτούργημα μιας τέτοιας μύγας. και όλη την ημέρα δεν παύω ποτέ να εγκαθίσταμαι εδώ, εκεί και παντού, ξεσηκώνοντας, πείθοντας, επιπλήττοντας τον καθένα σας» (30e). Ο νέος ήρωας είναι σαν ένα έντομο που τσιμπάει, μια αλογόμυγα, μια ενόχληση.

Ποιος είναι φιλόσοφος;

Μπορεί να σκεφτόμαστε ότι ακόμη και με αυτή την τελευταία νότα αυτοσαρκασμού, αν όλοι οι φιλόσοφοι θεωρούν τους εαυτούς τους ως σε μια ηρωική αποστολή από τον Θεό, αυτή είναι μια πομπώδης ομάδα ανθρώπων. Αν θεωρήσουμε ότι ο όρος «φιλόσοφος» αναφέρεται αποκλειστικά, ή έστω κυρίως, στους κατοίκους των ακαδημαϊκών τμημάτων της Φιλοσοφίας, το ζήτημα είναι ακόμη πιο παράλογο.

Για να το διορθώσουμε αυτό, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι ενώ ορισμένοι άνθρωποι χαρακτηρίζονταν περισσότερο από άλλους στον αρχαίο κόσμο ως «φιλόσοφοι» (συνήθως επειδή, ξεφεύγοντας από το παράδειγμα του Σωκράτη, αυτοανακηρύχθηκαν δάσκαλοι, μερικές φορές δεχόμενοι χρήματα σε αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους και πολλές φορές υιοθετώντας μια συγκεκριμένη μόδα στο ντύσιμο για να δηλώσουν τη συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή στην οποία ανήκαν), η πρακτική του Σωκράτη μετριάζει αυτό.

Για τον Σωκράτη, «φιλόσοφος» σήμαινε πάντα κυριολεκτικά «εραστής της σοφίας» ή «εραστής της αλήθειας». Δεν δίστασε να εμπλακεί σε φιλοσοφική συζήτηση με κανέναν, πλούσιο ή φτωχό, σεβαστό ή άγνωστο, άνδρα ή γυναίκα, σκλάβο ή ελεύθερο. Στον αρχαίο κόσμο το να υιοθετήσεις μια φιλοσοφία, ή μια φιλοσοφία, σήμαινε να επιλέξεις έναν τρόπο ζωής και όχι μια δουλειά. Μπορεί να κάνεις οποιαδήποτε δουλειά, αλλά θα μπορούσες να την κάνεις φιλοσοφικά ή όχι φιλοσοφικά.

Ο στόχος της υιοθέτησης της φιλοσοφίας ήταν να μάθει κανείς να ζει καλά ανεξάρτητα από το επάγγελμα που ακολουθούσε. Αυτό δεν είναι ένα έργο που προορίζεται μόνο για λίγους εκλεκτούς – είναι η καθολική ανθρώπινη κλίση σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση μας. Ως εκ τούτου, ο Σωκράτης πίστευε ότι όλοι θα μπορούσαν να ωφεληθούν από τη φιλοσοφική προσέγγιση της ζωής.

Έτσι, όταν ο Πλάτωνας θέτει τον Σωκράτη ως ένα νέο είδος ήρωα και πρότυπο, δεν είναι σύμφωνα με τις γραμμές ενός προστάτη-αγίου που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο εμπόριο, τόπο ή περίσταση. Προορίζεται να είναι κάτι περισσότερο και πάνω από αυτό: ένα παγκόσμιο πρότυπο για όλους όσους είναι πρόθυμοι να δεχτούν την αυτοπειθαρχία της καλής ζωής που ιδανικά είναι όλοι. Αυτό συνεπάγεται επίσης ένα στοιχείο ισότητας. Ο ήρωας δεν είναι πλέον μόνο το άτομο ευγενούς καταγωγής ή το άτομο που εκτελεί εκπληκτικά πολεμικά καθήκοντα. είναι δυνητικά οποιοσδήποτε.

Από την άλλη πλευρά, δεδομένου ότι ο Σωκράτης προορίζεται να αντιπροσωπεύει την ενσάρκωση της φιλοσοφίας, ο Πλάτωνας λέει επίσης κάτι γι' αυτήν ως πρακτική. Δεν πρέπει να νοείται πρωτίστως ως τεχνική επιστήμη ή τέχνη (όπως έγινε κατανοητή σχεδόν αποκλειστικά στο σύγχρονο πανεπιστήμιο, και σε σημαντικό βαθμό ακόμη και στο μεσαιωνικό πανεπιστήμιο), αλλά ως ηρωική αναζήτηση. Σε αυτή την περίπτωση, όσοι επιδιώκουν να εισαγάγουν άλλους στην πρακτική της θα πρέπει να θεωρούνται λιγότερο ως δάσκαλοι παρά ως εμπνευστές της περιπέτειας. 

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων