Όταν ο Αϊνστάιν και ο Φρόιντ συζήτησαν για τον πόλεμο…

 

Του Ζαφείρη Χατζηδήμου

Στην απέραντη θάλασσα της ανθρώπινης σκέψης, υπάρχουν στιγμές που δύο φάροι λάμπουν τόσο έντονα ώστε το φως τους τέμνεται, δημιουργώντας ένα μονοπάτι που οδηγεί βαθιά στις πιο μύχιες γωνιές της ύπαρξής μας. Μια τέτοια στιγμή υπήρξε η αλληλογραφία μεταξύ του Άλμπερτ Αϊνστάιν και του Σίγκμουντ Φρόιντ, όπου ο ένας, με τη φλόγα της επιστήμης και ο άλλος, με τη δάδα της ψυχανάλυσης, έσκυψαν πάνω από το ερώτημα που στοιχειώνει την ανθρωπότητα: γιατί, παρά την ευφυΐα, την πρόοδο και τη δυνατότητα κατανόησης, συνεχίζουμε να πολεμάμε;

Αυτός ο διάλογος δεν είναι απλώς μια ανταλλαγή ιδεών. Είναι μια διαδρομή στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, εκεί όπου η λογική συναντά το ένστικτο, όπου η ελπίδα συγκρούεται με την απαισιοδοξία, όπου το φως του πολιτισμού παλεύει με το σκοτάδι της πρωτόγονης επιθετικότητας. Είναι η συνομιλία δύο κολοσσών που, από διαφορετικά μονοπάτια, αναζήτησαν τη λύση σε ένα πρόβλημα τόσο παλιό όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος: την τάση του να καταστρέφει, ακόμη και όταν μπορεί να δημιουργήσει.

Η αλληλογραφία τους δεν είναι μια απλή αναζήτηση της αλήθειας, αλλά μια αναμέτρηση με την ίδια τη φύση της ανθρωπότητας. Μέσα από τα λόγια τους, ξεδιπλώνεται ένας κόσμος γεμάτος αντιφάσεις: το χάος και η τάξη, η δημιουργία και η καταστροφή, η επιθυμία για ειρήνη και η αδυναμία να απαλλαγούμε από την καταραμένη γοητεία του πολέμου. Ο Αϊνστάιν, με την πίστη του στην ορθολογική συνεργασία και ο Φρόιντ, με την αναγνώριση των αρχέγονων δυνάμεων που ελλοχεύουν μέσα μας, στήνουν μια σκηνή όπου ο ίδιος ο άνθρωπος καλείται να κοιτάξει τον εαυτό του στον καθρέφτη.

Αυτός ο πρόλογος είναι η είσοδος σε ένα διανοητικό ταξίδι που μας καλεί να συλλογιστούμε τη μοίρα μας. Η αλληλογραφία τους δεν είναι ένα ένα έργο που αναζητά εύκολες απαντήσεις, αλλά μια κραυγή που μας υπενθυμίζει ότι ο πόλεμος δεν είναι μόνο μια σύγκρουση όπλων, αλλά κυρίως μια σύγκρουση μέσα μας.
Και ίσως, εκεί, στα σκοτεινά βάθη της σκέψης και του συναισθήματος, να βρίσκεται η απάντηση που αναζητούμε αιώνες τώρα: όχι στην απόλυτη εξάλειψη της βίας, αλλά στη σταθερή επιλογή της ειρήνης, παρά την αδυσώπητη έλξη του πολέμου.

Γιατί Πόλεμος;

Το 1931, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν και ο Σίγκμουντ Φρόιντ συμμετείχαν σε μια ιστορική ανταλλαγή ιδεών γύρω από την αιτία και την αποτροπή του πολέμου. Η αλληλογραφία τους ήταν μέρος μιας πρωτοβουλίας που ξεκίνησε η Κοινωνία των Εθνών, η προκάτοχος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και στόχευε στην προώθηση της ειρήνης μέσω της συνεργασίας διανοητών από διαφορετικά πεδία. Το αποτέλεσμα αυτής της επικοινωνίας αποτυπώθηκε σε ένα δοκίμιο με τίτλο «Γιατί Πόλεμος;» (Warum Krieg?), το οποίο αποτέλεσε σημαντικό έργο για την κατανόηση της φύσης της ανθρώπινης επιθετικότητας και των κοινωνικών συνθηκών που οδηγούν σε συγκρούσεις.

Ά. Αϊνστάιν: Η ελπίδα για λύσεις μέσω της λογικής

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, γνωστός όχι μόνο για την επιστημονική του ιδιοφυΐα αλλά και για την ανθρωπιστική του δράση, ξεκίνησε τη συζήτηση με τον Φρόιντ θέτοντας μια σειρά από θεμελιώδη ερωτήματα. Ο Αϊνστάιν, ως παθιασμένος ειρηνιστής, εξέφρασε την ανησυχία του για τη συνεχιζόμενη κυριαρχία της βίας στις ανθρώπινες σχέσεις και τις διεθνείς συγκρούσεις. Εντόπισε ως κύρια αιτία του πολέμου την ύπαρξη μικρών, ισχυρών ελίτ που εκμεταλλεύονται την επιθετικότητα των μαζών για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Αναρωτήθηκε αν η ανθρώπινη φύση είναι εγγενώς βίαιη ή αν υπάρχουν τρόποι να καλλιεργηθεί η συνεργασία και η ειρήνη μέσω της εκπαίδευσης και της λογικής.

Ο Αϊνστάιν τόνισε τη σημασία της διεθνούς συνεργασίας και της ύπαρξης υπερεθνικών οργανισμών που θα μπορούσαν να λειτουργούν ως διαμεσολαβητές και να αποτρέπουν τις συγκρούσεις. Υποστήριξε ότι οι νόμοι και οι θεσμοί μπορούν να περιορίσουν την επιθετικότητα, αντικαθιστώντας την αναρχία του διεθνούς συστήματος με μια οργανωμένη μορφή επίλυσης διαφορών. Παρόλο που αναγνώριζε τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης, πίστευε ότι η επιστήμη και η λογική μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία για την κατανόηση και την επίλυση των βαθύτερων αιτιών της βίας.

Σ. Φρόιντ: Ο πόλεμος ως έκφραση των ενστίκτων

Η απάντηση του Σίγκμουντ Φρόιντ, που έφτασε στο Αϊνστάιν λίγους μήνες αργότερα, εμβάθυνε στις ψυχολογικές ρίζες του πολέμου. Ο Φρόιντ εισήγαγε τις έννοιες των δύο θεμελιωδών ενστίκτων που, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική του θεωρία, καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά: το ένστικτο της ζωής (Έρως) και το ένστικτο του θανάτου (Θάνατος). Το πρώτο αντιπροσωπεύει τη δύναμη της δημιουργίας, της αγάπης και της συνεργασίας, ενώ το δεύτερο εκφράζει την καταστροφική τάση που οδηγεί σε βία, αυτοκαταστροφή και πολέμους.

Η συζήτησή τους παραμένει επίκαιρη, γιατί ο πόλεμος δεν είναι ένα φαινόμενο του παρελθόντος, αλλά μια συνεχιζόμενη πρόκληση. Το ερώτημα του Αϊνστάιν, «Μπορούμε να απαλλαγούμε από τον πόλεμο;», δεν έχει ακόμη απαντηθεί

Ο Φρόιντ εξήγησε ότι ο πόλεμος είναι μια συλλογική έκφραση του ενστίκτου του θανάτου, που υποκινείται από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Ενώ ο πολιτισμός επιδιώκει να ελέγξει και να περιορίσει την επιθετικότητα, η αδυναμία του να εξαλείψει τις βαθύτερες ενστικτώδεις τάσεις οδηγεί στην εκτόνωσή τους μέσω της οργανωμένης βίας. Ο πόλεμος, κατά τον Φρόιντ, δεν είναι μόνο ένα εργαλείο επιβολής ισχύος, αλλά και μια «απελευθέρωση» της καταπιεσμένης επιθετικότητας που συσσωρεύεται στις κοινωνίες.

Στην απάντησή του, ο Φρόιντ ήταν απαισιόδοξος σχετικά με τη δυνατότητα πλήρους εξάλειψης του πολέμου. Πίστευε, ωστόσο, ότι η καλλιέργεια του πολιτισμού, η εκπαίδευση και η ανάπτυξη κοινωνικών θεσμών μπορούν να περιορίσουν την ένταση και τη συχνότητα των συγκρούσεων. Η πρόοδος, κατά τη γνώμη του, έγκειται στη σταδιακή υποκατάσταση της βίας με τη λογική και την κατανόηση.

Επιθετικότητα και πολιτισμός

Και οι δύο διανοητές συμφώνησαν ότι η επιθετικότητα είναι αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης φύσης, αλλά διέφεραν ως προς τις προσεγγίσεις τους για την αντιμετώπισή της. Ο Αϊνστάιν έδωσε έμφαση στην εξωτερική δομή – θεσμούς, νόμους και διεθνή συνεργασία – για τη μείωση της βίας, ενώ ο Φρόιντ εστίασε στις εσωτερικές δυνάμεις που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο Φρόιντ προειδοποίησε ότι η ανθρώπινη ψυχή περιέχει μια εγγενή τάση προς την καταστροφή, η οποία μπορεί να περιοριστεί, αλλά όχι να εξαλειφθεί πλήρως.

Παρά τις διαφορετικές τους οπτικές και οι δύο αναγνώρισαν την κρίσιμη σημασία του πολιτισμού στη ρύθμιση της ανθρώπινης επιθετικότητας. Για τον Αϊνστάιν, ο πολιτισμός είναι η βάση για τη δημιουργία διεθνών θεσμών που θα αποτρέπουν τον πόλεμο. Για τον Φρόιντ, ο πολιτισμός λειτουργεί ως μηχανισμός καταπίεσης των ενστίκτων, αλλά ταυτόχρονα προκαλεί τη συσσώρευση εντάσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε εκρήξεις βίας.

Ο αέναος αγώνας για ειρήνη

Η αλληλογραφία μεταξύ Αϊνστάιν και Φρόιντ είναι κάτι περισσότερο από μια ανταλλαγή απόψεων δύο κορυφαίων διανοητών. Είναι μια βαθιά εξερεύνηση της ανθρώπινης φύσης, μια συνομιλία ανάμεσα στη λογική και το ένστικτο, στην επιστήμη και την ψυχανάλυση, στη φιλοδοξία για πρόοδο και στην αναγνώριση των σκοτεινών δυνάμεων που μας καθορίζουν. Αντανακλά τον αέναο αγώνα του ανθρώπου να κατανοήσει και να δαμάσει την καταστροφική του τάση, να υπερβεί τα όρια της ίδιας του της ύπαρξης και να χτίσει έναν κόσμο όπου η ειρήνη δεν θα είναι ένα εύθραυστο διάλειμμα, αλλά ο ακρογωνιαίος λίθος του πολιτισμού.

Ο Αϊνστάιν, με τη ματιά του στραμμένη στα άστρα και το όραμά του για έναν κόσμο ενωμένο από τη δύναμη της λογικής και ο Φρόιντ, βυθισμένος στα σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ψυχής, προσέφεραν δύο διακριτές αλλά συμπληρωματικές προοπτικές.

Μαζί, κατέγραψαν την τραγωδία της ανθρώπινης κατάστασης: το γεγονός ότι, αν και ικανοί για ασύλληπτη πρόοδο και δημιουργία, συχνά βρισκόμαστε δέσμιοι των αρχέγονων ενστίκτων μας, των εσωτερικών μας συγκρούσεων και των συστημάτων που τα ενισχύουν.

Η συζήτησή τους παραμένει επίκαιρη, γιατί ο πόλεμος δεν είναι ένα φαινόμενο του παρελθόντος, αλλά μια συνεχιζόμενη πρόκληση. Το ερώτημα του Αϊνστάιν, «Μπορούμε να απαλλαγούμε από τον πόλεμο;», δεν έχει ακόμη απαντηθεί, όμως η ελπίδα και η προσπάθεια που ενσαρκώνει αυτή η αλληλογραφία φωτίζουν τον δρόμο μας. Είναι ένα κάλεσμα προς την ανθρωπότητα να σταθεί απέναντι στον εαυτό της, να κατανοήσει τις αδυναμίες της και να τις μετατρέψει σε δύναμη, να φανεί αντάξια του θαύματος της ύπαρξης.

Ίσως, στο τέλος, αυτό που μας διδάσκουν ο Αϊνστάιν και ο Φρόιντ είναι ότι η ειρήνη δεν είναι απλώς η απουσία του πολέμου, αλλά το μεγαλύτερο έργο που μπορεί να δημιουργήσει ο άνθρωπος. Ένα έργο που απαιτεί θάρρος, γνώση, αυτογνωσία και πάνω απ’ όλα, πίστη ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει. Γιατί, όπως είπε κάποτε ο Αϊνστάιν, «Η ειρήνη δεν μπορεί να διατηρηθεί με τη βία. Μπορεί να επιτευχθεί μόνο με κατανόηση». Και ίσως, αυτή η κατανόηση να είναι το πραγματικό μας πεδίο μάχης.

https://neostrategy.gr/

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων.