Οι βαθιές ιστορικές ρίζες της σημερινής γεωπολιτικής-Από τα σύνορα της στέπας στα σύνορα των κανονιοφόρων..ΜΕΡΟΣ Β΄

 

ΜΕΡΟΣ Β΄

Πίτερ Τούρτσιν

Οι πολιτικοί και οι ηγέτες της σκέψης μας συχνά συμπεριφέρονται σαν να μην έχει σημασία η ιστορία. Το πολύ-πολύ, επιλέγουν το ιστορικό αρχείο για να υποστηρίξουν το ένα ή το άλλο επιχείρημα. Δεν είναι αυτός ο τρόπος να μαθαίνεις από την ιστορία. Όπως έχω γράψει πολλές φορές , για να το κάνουμε σωστά χρειαζόμαστε μια επιστήμη της ιστορίας, στην οποία χρησιμοποιούμε το ιστορικό αρχείο για να ελέγξουμε εμπειρικά θεωρίες που εξηγούν γιατί οι κοινωνίες αλλάζουν με συγκεκριμένους τρόπους. Και, στη συνέχεια, χρησιμοποιήστε αυτήν την κατανόηση για να κατευθύνετε τις κοινωνίες μας προς καλύτερα αποτελέσματα.

Στη σημερινή ανάρτηση θα εξορύξω το υλικό του πρόσφατου βιβλίου μου, The Great Holocene Transformation (GHT), ως παράδειγμα του πώς η μελέτη της βαθιάς ιστορίας μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε (βλ. επίσης την προηγούμενη ανάρτηση.)

Μια σημείωση για τα περιθώρια: οι εικόνες σε αυτήν την ανάρτηση προέρχονται από διαφάνειες PowerPoint που χρησιμοποίησα για να παρουσιάσω αυτές τις ιδέες σε δύο ομιλίες την περασμένη εβδομάδα.

Ένα από τα ισχυρότερα αποτελέσματα στο GHT, που υποστηρίζεται από μοντέλα, αναλύσεις μεγάλων δεδομένων και μελέτες περιπτώσεων, έχει να κάνει με τη χωρική διαμόρφωση των αυτοκρατορικών δυνάμεων στην Αφροευρασία κατά την αρχαία και μεσαιωνική περίοδο. Υπενθυμίζουμε ότι εδώ είναι ο χάρτης από την προηγούμενη ανάρτηση, που δείχνει την ευρασιατική ενδοχώρα, η οποία ήταν το σπίτι των νομάδων κτηνοτρόφων (που υποδεικνύεται με πιο ανοιχτό κίτρινο). Πάνω από το 90% των μεγα-αυτοκρατοριών πριν από το 1500 βρίσκονταν στις ακτές αυτής της «θάλασσας του χόρτου».

Αυτό το γεωπολιτικό μοτίβο άρχισε να διαμορφώνεται γύρω στο 1000 π.Χ., όταν οι άνθρωποι που ζούσαν στις στέπες βόρεια της Μαύρης και της Κασπίας Θάλασσας τελικά κατάλαβαν πώς να ελέγχουν τα άλογα ενώ τα ιππεύουν.

Οι πρώτοι ιπποτοξότες συνδύαζαν την ιππασία με ένα ισχυρό σύνθετο τόξο, το οποίο ήταν αρκετά κοντό για να εκτοξεύει από το άλογο, και βέλη με σιδερένια μύτη. Ως αποτέλεσμα αυτών και μεταγενέστερων εξελίξεων (όπως ο αναβολέας) το ιππικό κυριάρχησε στον πόλεμο για τις επόμενες δύο χιλιετίες. Ήταν η συνεχής στρατιωτική πίεση από τη στέπα που δημιούργησε ένα έντονο καθεστώς επιλογής στις αγροτικές περιοχές δίπλα στη στέπα. Μπορούμε να απεικονίσουμε αυτή την πίεση που ακτινοβολεί από τη στέπα ως εξής:

Τα λευκά τετράγωνα σε αυτόν τον χάρτη υποδεικνύουν τη θέση της οικολογικής ζώνης της στέπας, ενώ τα χρώματα του ουράνιου τόξου δείχνουν την απόσταση από τη στέπα.

Η αγροτική περιοχή που βρισκόταν πλησιέστερα στη στέπα είχε δύο επιλογές: να υπομείνει συνεχείς επιδρομές από τη στέπα ή να ενωθεί υπό την προστασία μιας μεγάλης και ισχυρής αυτοκρατορίας.

Αυτές οι αυτοκρατορίες γνώρισαν περιοδικά «έσχατους καιρούς» και κατακερματίστηκαν. Αλλά οι συνεχείς πιέσεις από τη στέπα τους ανάγκασαν να ενωθούν ξανά και ξανά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στον χάρτη Σύνορα της Στέπας και Μεγα-Αυτοκρατορίες παραπάνω βλέπουμε αυτοκρατορικά συμπλέγματα στο Ιράν-Μεσοποταμία, τη Βόρεια Κίνα και τη Βόρεια Ινδία. Βόρεια της στέπας δεν υπήρχαν αυτοκρατορίες λόγω έλλειψης γεωργίας εκεί. Στην Ανατολική Ευρώπη η γεωργία έφτασε αργά, στα μέσα της πρώτης χιλιετίας. Αλλά μόλις επικράτησε, το ίδιο πρότυπο της ιμπεριογένεσης (η γέννηση αυτοκρατοριών) εγκαθιδρύθηκε και εκεί. Προς το τέλος της πρώτης χιλιετίας, η γεωπολιτική διαμόρφωση της Ευρασίας μπορεί να απεικονιστεί ως εξής:

Χάρτης που δημιουργήθηκε από τον Jakob Zsambok χρησιμοποιώντας το Gemini Nano Banana

Η δύναμη της Στέπας κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του δέκατου τρίτου αιώνα, όταν οι Μογγόλοι υπό τον Τσινγκίς Χαν και τους διαδόχους του κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Ευρασίας. Μέχρι το 1300 η Κίνα, το Ιράν και η Ρωσία κυβερνούνταν από τους Τσινγκισίδες - τη δυναστεία Γιουάν, τους Ιλ-Χανίδες και τη Χρυσή Ορδή. Ωστόσο, αυτές οι αυτοκρατορίες ήταν αρκετά βραχύβιες και όλες κατέρρευσαν κατά το δεύτερο μισό του δέκατου τέταρτου αιώνα.

Επιπλέον, αυτή η σύντομη στιγμή της δόξας της στέπας έφερε μέσα της και τους σπόρους της καταστροφής της. Η Pax Mongolica προώθησε τεράστιες πολιτιστικές και τεχνολογικές ανταλλαγές μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού άκρου της Ευρασίας. Η πιο σημαντική τεχνολογία που διαδόθηκε στην Ευρώπη από την Κίνα ήταν, φυσικά, η πυρίτιδα.

Κατά τη διάρκεια της Αρχαίας και Μεσαιωνικής εποχής, κομμάτια της Ευρώπης ενοποιήθηκαν για λίγο από τη Ρωμαϊκή, τη Φραγκική και τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Αλλά σε αντίθεση με την Ευρασιατική Αυτοκρατορική Ζώνη, δεν βλέπουμε στην Ευρώπη επαναλαμβανόμενη αυτοκρατορική ανασύσταση που θα ακολουθούσε περιοδικές καταρρεύσεις. Τις περισσότερες φορές, η (Δυτική) Ευρώπη βρισκόταν σε ένα εξαιρετικά κατακερματισμένο κράτος.

Η άφιξη της πυρίτιδας πυροδότησε έντονο στρατιωτικό ανταγωνισμό εντός της Ευρώπης. Υπάρχει μια τεράστια ακαδημαϊκή βιβλιογραφία για τη λεγόμενη Στρατιωτική Επανάσταση του 16ου αιώνα, η οποία υποστηρίζει ότι οι ριζικές αλλαγές στη στρατιωτική τεχνολογία κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα οδήγησαν σε σημαντικές μόνιμες αλλαγές στις κυβερνήσεις και την κοινωνία. Αυτό που είναι σημαντικό για την ιστορία αυτής της ανάρτησης είναι ότι αυτή η εντατικοποίηση του διακρατικού ανταγωνισμού με γνώμονα την τεχνολογία είχε παρόμοια επίδραση στην ιμπεριογένεση με την προηγούμενη επανάσταση του Σιδηρού Ιππικού. Αν το 1500 μ.Χ. υπήρχαν πολλές εκατοντάδες κράτη και κρατίδια στην Ευρώπη, μέχρι το 1900 μ.Χ. είχαν απομείνει μόνο περίπου 30, με τα υπόλοιπα να καταβροχθίζονται από αυτούς τους επιζώντες.

Το πιο σημαντικό, αν και μερικές φορές ξεχνιέται, η δεύτερη βασική τεχνολογία, εκτός από την πυρίτιδα, ήταν η ικανότητα κατασκευής ιστιοφόρων ικανών να πλοηγούνται στα πέρατα του κόσμου. Ενώ η επανάσταση της ιππασίας είχε ηπειρωτικό αποτέλεσμα, η επανάσταση των «κανονιοφόρων» είχε παγκόσμιες συνέπειες.

Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο πόσοι παραλληλισμοί υπάρχουν μεταξύ των δύο στρατιωτικών επαναστάσεων. Ενώ οι κάτοικοι της στέπας ίππευαν άλογα και έριχναν βέλη, οι Ευρωπαίοι καβάλησαν πλοία και πυροβόλησαν. Κάθε ομάδα απολάμβανε τεράστια υπεροχή στρατιωτικής ισχύος έναντι άλλων κοινωνιών, ειδικά αρχικά, προτού αυτές μπορέσουν να προσαρμοστούν στις νέες προκλήσεις. Τέλος, και το πιο σημαντικό, και οι δύο ομάδες είχαν τεράστια επίδραση στην οικοδόμηση του κράτους και στην ιμπεριογένεση. Αυτοί οι παραλληλισμοί ώθησαν ορισμένους ιστορικούς, όπως ο Victor Lieberman, να προτείνουν ότι οι Ευρωπαίοι ήταν ένα είδος «Λευκών Εσωτερικών Ασιατών».

Η Πρώιμη Σύγχρονη Περίοδος (1500-1800) ήταν η μεταβατική περίοδος, κατά την οποία η δύναμη της Στέπας εξασθένησε εντελώς, με τη Ρωσία και την Κίνα να μοιράζονται το μεγαλύτερο μέρος της Στέπας μεταξύ τους. Ταυτόχρονα, η δύναμη των «Λευκών Εσωτερικών Ασιατών» αυξανόταν μέχρι να επιτύχουν παγκόσμια κυριαρχία. Η γεωπολιτική του κόσμου μετατράπηκε από τα σύνορα της στέπας στα σύνορα των κανονιοφόρων.

Η μετάβαση από τη στέπα στα σύνορα των κανονιοφόρων αντέστρεψε τη γεωπολιτική διαμόρφωση της Ευρασίας. Πριν από το 1500 η μηχανή της αυτογένεσης βρισκόταν στην Εσωτερική Ασία και ασκούσε πίεση στην Αυτοκρατορική Ζώνη που περιβάλλει αυτήν την Heartland (δείτε τον χάρτη Zsambok παραπάνω). Γύρω στο 1500 ο κινητήρας μετατοπίστηκε στη Δυτική Ευρώπη. Και στα μέσα του εικοστού αιώνα επεκτάθηκε δυτικότερα στη Βόρεια Αμερική. Ίσως ο πιο ακριβής εντοπισμός θα ήταν ο άξονας Ουάσιγκτον-Λονδίνο-Βρυξέλλες, ή «ατλαντιστής», εν συντομία. Σήμερα οι γεωπολιτικές πιέσεις στην Ευρασιατική Αυτοκρατορική Ζώνη προέρχονται από τους ωκεανούς και τις θάλασσες που περιβάλλουν την ήπειρο.

Αυτό το νέο μοτίβο εμφανίζεται ξεκάθαρα στα γεωπολιτικά γραπτά των Mahon, Mackinder και Spykman. Ακολουθεί μια εικονογράφηση από το βιβλίο Spykman του 1943:

Και ενώ ο χάρτης του Spykman είναι εννοιολογικός και σχηματικός, η τρέχουσα εφαρμογή αυτών των γεωπολιτικών ιδεών είναι πολύ πραγματική και συγκεκριμένη:

Πηγή

Και αυτή η παρατήρηση με φέρνει στο τελευταίο ερώτημα αυτής της ανάρτησης: τι μπορούμε να πούμε για τη μελλοντική εξέλιξη αυτής της γεωπολιτικής διαμόρφωσης;

Η γενική αρχή της κλιοδυναμικής, την οποία έχουμε δει σε όλη αυτή την ανάρτηση, είναι ότι εάν μια γεωγραφική περιοχή υπόκειται σε διαρκή στρατιωτική πίεση από το εξωτερικό, αυτό δημιουργεί ισχυρή επιλεκτική πίεση για ιμπεριογένεση. Μπορεί να χρειαστούν δύο ή τρεις αιώνες, αλλά τελικά μια μεγάλη, ισχυρή και, πιθανότατα, επεκτατική αυτοκρατορία θα αναπτυχθεί σε αυτήν την περιοχή.

Αυτή η αρχή λέει ότι είναι, αν όχι αναπόφευκτο, τότε εξαιρετικά πιθανό ότι τόσο η Ρωσία όσο και η Κίνα (και ίσως το Ιράν) θα γίνουν πιο εσωτερικά ενοποιημένες και εξωτερικά ισχυρές ως αποτέλεσμα της τρέχουσας γεωπολιτικής δυναμικής. Στην πραγματικότητα, έχει ήδη συμβεί. Η σύγχρονη Ρωσία έχει εξελιχθεί υπό συνεχή πίεση από την Ευρώπη από τον δέκατο έκτο αιώνα. Η Κίνα πιο πρόσφατα — χονδρικά, από τον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου (1839-42).

Εξίσου σημαντικό είναι ότι οι ευρασιατικές αυτοκρατορίες είχαν μακρά ιστορία πριν από την αντιστροφή της Heartland. Απέκτησαν πολλά πολιτιστικά στοιχεία που τους βοήθησαν να αντισταθούν αποτελεσματικά στους αρχικούς Εσωτερικούς Ασιάτες και μπορούσαν να επαναχρησιμοποιηθούν για την άμυνα ενάντια στους Λευκούς Εσωτερικούς Ασιάτες.

Είναι απίθανο ο στόχος των Ηνωμένων Πολιτειών και των συμμάχων τους να είναι να καλλιεργήσουν εσωτερικά συνεκτικές, ισχυρές και ανταγωνιστικές αυτοκρατορίες - μια τεράστια «οπισθοδρόμηση» που επισκιάζει σε κλίμακατα προηγούμενα παραδείγματα. Επιπλέον, οι εξωτερικές πιέσεις στα ευρασιατικά κράτη προωθούν επίσης την ενίσχυση της συμμαχίας τους, όπως υποδηλώνει η επέκταση του Συνεταιριστικού Οργανισμού της Σαγκάης.

Παρόμοιες προειδοποιήσεις έγιναν πρόσφατα από αρκετούς συνταξιούχους διπλωμάτες και ορισμένους αξιωματικούς των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού. Πρόσφατα το συζήτησα με έναν από αυτούς, τον Αντισυνταγματάρχη (ε.α.) Daniel L. Davis, στο podcast του.

Αλλά αυτοί οι επικριτές έχουν αγνοηθεί. Η επίσημη Ουάσιγκτον και οι Βρυξέλλες συνεχίζουν να ακολουθούν σταθερά την πορεία που χάραξαν τη δεκαετία του 1990 ο Χένρι Κίσινγκερ και ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι (βλ. Η Μεγάλη Σκακιέρα του τελευταίου). Τελικά, όμως, ορισμένες παλίρροιες της ιστορίας είναι τόσο ισχυρές που κανένας ευσεβής πόθος δεν θα μπορέσει να υπερισχύσει εναντίον τους.

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων