Ο Ιωνάς και το κήτος

 

Asterios Kechagias

Ο Ιωνάς και το κήτος

Είδα το trailer από τη δεύτερη σεζόν του One Piece (αυτή με τους πραγματικούς ηθοποιούς) που θα κυκλοφορήσει τον ερχόμενο Μάρτιο και επειδή παρακολουθώ φανατικά το συγκεκριμένο ιαπωνικό anime από μικρός και ξέρω τι θα συμβεί, βλέποντας την τεράστια φάλαινα, τον Laboon, ο νους μου πήγε στη βιβλική ιστορία με τον Ιωνά και το κήτος.

Ένα από τα πιο συναρπαστικά κομμάτια της αρχαίας ιστορίας (και λογοτεχνίας) είναι να μπορείς να εντοπίσεις τον ιστορικό πυρήνα κάποιου μύθου -κάτι που δεν είναι πάντα εύκολο και απαιτείται πολύς κόπος προκειμένου να βεβαιωθείς πρώτα αν ένας μύθος έχει όντως κάποιον ιστορικό πυρήνα και τι είδους. Ένα δεύτερο εξίσου ενδιαφέρον κομμάτι είναι να παρατηρείς τη γέννηση καινούργιων παραδόσεων θεμελιωμένων σε εσφαλμένη ερμηνεία ενός γεγονότος/μιας διήγησης. Όσο περίεργο κι αν ηχεί, υπάρχουν αναρίθμητα παραδείγματα παραδόσεων και αντιλήψεων που δημιουργήθηκαν από κάποια παρερμηνεία. Η ιστορία του Ιωνά συνδυάζει αυτά τα δύο συναρπαστικά κομμάτια και συνάμα είναι ένα άριστο παράδειγμα του πόσο σημαντικό είναι να ερμηνεύεις κάτι τοποθετώντας το στο ιστορικό και στο πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής του, στο context. Αν δεν το κάνεις, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα οδηγηθείς σε λάθος συμπεράσματα, διότι θα δεις κάτι με βάση το πώς το καταλαβαίνεις εσύ σήμερα και όχι με βάση το πώς το καταλάβαιναν οι λαοί της αρχαιότητας.

Το βιβλίο του Ιωνά γράφτηκε κάπου ανάμεσα στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. Η ιστορία είναι, νομίζω, πάνω κάτω γνωστή στους περισσότερους: ο θεός καλεί τον Ιωνά (τον θεωρούμε προφήτη αλλά δεν αναφέρεται κάπου ρητώς αυτή η ιδιότητα) να πάει να κηρύξει στην πόλη Νινευή (στο βόρειο Ιράκ). Ο ίδιος είναι απρόθυμος για μια τέτοια αποστολή, οπότε επιχειρεί να το σκάσει με ένα πλοίο από την Ιόππη (σημερινή Γιάφα, στο Ισραήλ). Το πλοίο όμως πέφτει σε μια μεγάλη τρικυμία που δεν λέει να κοπάσει με τίποτα και τότε ο Ιωνάς λέει στους υπόλοιπους ναύτες:

''Σηκώστε με και ρίξτε με στη θάλασσα, και τότε η θάλασσα θα ηρεμήσει, διότι γνωρίζω ότι εξαιτίας μου έπεσε πάνω σας αυτή η μεγάλη τρικυμία'' (Ιωνάς 1:12)

''Οι ναύτες πήραν τον Ιωνά και τον έριξαν στη θάλασσα, και η τρικυμία σταμάτησε''. (Ιωνάς 1:15)

''Και ο Κύριος διέταξε ένα μεγάλο κήτος να καταπιεί τον Ιωνά,

και ο Ιωνάς ήταν μέσα στην κοιλιά του κήτους τρεις ημέρες και τρεις νύχτες''. (Ιωνάς 2:1)

Το κήτος αυτό παίζει εμφανώς τον ρόλο ενός θαλάσσιου τέρατος. Στα εβραϊκά η φράση είναι ''νταγκ γκαδόλ'' = μεγάλο ψάρι και ένεκεν αυτού θεωρήθηκε από αρκετούς ότι ήταν κάποιου είδους φάλαινα. Τα πράγματα όμως έχουν διαφορετικά.

Το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να γνωρίζει κανείς είναι ότι για τους λαούς της ευρύτερης Εγγύς Ανατολής, μέχρι τουλάχιστον τις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. η θάλασσα (ιδίως η ''ανοιχτή'' θάλασσα που ήταν πιο σκουρόχρωμη και τρομακτική) εθεωρείτο από μόνη της τέρας! Στη μεσοποταμιακή μυθολογία η θάλασσα προσωποποιείται στη θεά Τιαμάτ, ένα φιδόμορφο τέρας (δράκος) ενώ αντιστοίχως στην ουγκαριτική μυθολογία (η Ουγκαρίτ ήταν πόλη της Συρίας απέναντι από την Κύπρο, η μυθολογία της οποίας αποδεδειγμένα επηρέασε πολύ την ισραηλιτική), η θάλασσα προσωποποιείται στον θεό Γιαμ, που περιγράφεται επίσης ως φιδόμορφος.

Για ποιο λόγο τους θύμιζε φίδι; Για δύο λόγους: πρώτον, τα κύματα της θάλασσας θυμίζουν φολίδες ερπετού. Ιδίως όταν έχει τρικυμία ή όταν δίνουν την ψευδαίσθηση ότι είναι ακίνητα στο ίδιο σημείο, παρατεταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Δεύτερον, η θάλασσα, δηλαδή ο ωκεανός, εθεωρείτο ότι περικύκλωνε την επίπεδη γη, τόσο από ψηλά (ουράνιος θόλος) όσο και από χαμηλά (κυρίως θάλασσα). Γιατί κι από ψηλά; Επειδή κάπως έπρεπε να εξηγήσουν το νερό της βροχής. Δεν γνώριζαν ακόμη τον υδρολογικό κύκλο. Γι' αυτό έχουμε διάφορες παραδόσεις (ακόμη και στην αρχαία Ελλάδα) που αναφέρονται στον ουράνιο ωκεανό, του οποίου τα νερά προκαλούν βροχές ή και τον κατακλυσμό. Αυτή η περικύκλωση της γης, θύμιζε το φίδι που είναι τυλιγμένο γύρω από κάτι. Έβλεπαν τον ουράνιο θόλο έτσι καμπυλωτό να χάνεται στον ορίζοντα και θεωρούσαν ότι προέκτασή του ήταν η θάλασσα.

Συνεπώς, το κήτος της διήγησης του Ιωνά ήταν η ίδια η ανοικτή θάλασσα, στην οποία διέμεινε εντός για τρία μερόνυχτα. Αναφέρεται ως κήτος είτε μεταφορικά, επειδή έχουμε λογοτεχνικό κείμενο, είτε (το πιο πειστικό κατ' εμέ) επειδή όταν καταγράφτηκε τον 5ο-4ο αιώνα π.Χ. αυτή η παράδοση που σίγουρα πηγαίνει αρκετά πιο πίσω στον χρόνο, η θάλασσα είχε ήδη απομυθευτεί περισσότερο και δεν εθεωρείτο πλέον τέρας η ίδια. Πάντως και λίγο παρακάτω που μιλάει με τον θεό ενώ είναι υποτίθεται στην κοιλιά του κήτους, λέει ρητώς ότι βρίσκεται μέσα στη βαθιά θάλασσα περικυκλωμένος από τα κύματά της (ίσως έχουμε εδώ μια νύξη από την αρχική και πιο πρώιμη μορφή αυτής της διήγησης):

ἀπέρριψάς με εἰς βάθη καρδίας θαλάσσης καὶ ποταμοί με ἐκύκλωσαν πάντες οἱ μετεωρισμοί σου καὶ τὰ κύματά σου ἐπ᾽ ἐμὲ διῆλθον. (Ιωνάς 2:4)

Το δεύτερο κλειδί για την καλύτερη κατανόηση της συγκεκριμένης συναντάται στην αρχαιοελληνική μυθολογία. Αν ρίξει κανείς μια ματιά στην αρχαιοελληνική μυθολογία, θα αντιληφθεί γρήγορα ότι στην ιστορία του Ιωνά έχουμε μια βιβλική διήγηση που παρουσιάζει πολλά κοινά μοτίβα με την ελληνική διήγηση για την Ανδρομέδα. Η Ανδρομέδα είχε εξοργίσει τον θεό Ποσειδώνα και εκείνος έστειλε ένα κήτος για να καταστρέψει την περιοχή. Ο μόνος τρόπος για να σταματήσουν το κήτος ήταν να του προσφέρουν ως θυσία την Ανδρομέδα. Είναι χαρακτηριστικό το ότι όλη αυτή η υπόθεση με το κήτος και την Ανδρομέδα παρουσιάζεται από κάποιες πηγές της ίδιας εποχής με τη συγγραφή του βιβλίου του Ιωνά, σαν να συμβαίνει στην Ιόππη, στο ίδιο μέρος απ' το οποίο απέπλευσε ο Ιωνάς.

Ψευδο-Σκύλακας, Περίπλους, 140: Ἰόππη πόλις ἐκτεθῆναί φασιν ἐνταῦθα τὴν Ἀνδρομέδαν τῷ κήτει. (4ος αι. π.Χ.)

Η ρίψη του Ιωνά στη θάλασσα είναι στην ουσία η αυτοθυσία του για να κατευναστεί το τέρας-θάλασσα. Με το που πέφτει στη θάλασσα, δηλαδή με το που τον ''τρώει'' η θάλασσα, σταματάει η τρικυμία. Οι αρχαίοι Έλληνες ως λαός με αρκετή ναυτική εμπειρία, είχαν απομυθεύσει τη θάλασσα από νωρίς και παρότι ένιωθαν δέος μπροστά της, δεν τη θεωρούσαν τέρας. Στην ελληνική μυθολογία, η θάλασσα προσωποποιείται από τον Ποσειδώνα και το κήτος, ως μεγάλο πλέον ψάρι, ''δουλεύει'' γι' αυτόν. Στη βιβλική διήγηση, η θάλασσα ξεκινάει ως τέρας, και μόνο σε ύστερες εποχές απομυθεύεται. Αρχικώς, ο ''Ποσειδώνας'' των ανατολιτών ήταν ο Γιαμ, η Τιαμάτ, δηλαδή η φιδόμορφη θάλασσα.

Το να παρουσιάζει, συνεπώς, κάποιος ερμηνευτικά το κήτος που κατάπιε τον Ιωνά σαν φάλαινα, δεν ευσταθεί. Ακόμη και οι εσφαλμένες ερμηνείες όμως, εμπνέουν. Η εικόνα με έναν άνθρωπο που ζει για μέρες μέσα στην κοιλιά φάλαινας κρύβεται πίσω από την αντίστοιχη σκηνή στον Πινόκιο του Κολόντι, στις περιπέτειες του βαρώνου Μυνχάουζεν του Ράσπε αλλά και στα περιστατικά με τον Laboon στο One Piece, τα οποία θα απολαύσετε τον Μάρτιο που θα κυκλοφορήσει η δεύτερη σεζόν. Ακόμη και ο Μέλβιλ στον Μόμπι Ντικ, παρότι δεν παρουσιάζει κάποιον να ζει μέσα σε φάλαινα, στο ένατο κεφάλαιο του βιβλίου του έχει τον ιερέα Mapple να βγάζει κήρυγμα αναφερόμενος στην ιστορία του Ιωνά. Από μια άποψη, καλύτερα που έγινε αυτή η παρερμηνεία και ξεπήδησαν διάφορα λογοτεχνικά αριστουργήματα.

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων