Άρθρο του Ryan McMaken για το Mises Institute
Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, όταν ρωτήθηκε για την ορθότητα της κατανάλωσης κρέατος τα Χριστούγεννα, αν αυτά έπεφταν Παρασκευή, φέρεται να απάντησε:
Αμαρτάνεις, αδελφέ, αποκαλώντας την ημέρα κατά την οποία γεννήθηκε το Θείο Βρέφος σε εμάς ημέρα νηστείας. Είναι επιθυμία μου να τρώνε κρέας ακόμα και οι τοίχοι μια τέτοια μέρα, και αν δεν μπορούν, να αλείφονται με κρέας εξωτερικά.
Ο Φραγκίσκος, βέβαια, ήταν γνωστός για τον λιτό τρόπο ζωής του, αλλά σωστά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν τρομερή ιδέα να παραιτηθεί κανείς από τις βασικές υλικές απολαύσεις της ζωής μια μέρα όπως τα Χριστούγεννα.
Σε αντίθεση με τον Φραγκίσκο, ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλοί πιστεύουν τώρα ότι οι απολαύσεις που απολαμβάνουμε τα Χριστούγεννα, κάπου στην πορεία, ξέφυγαν από τον έλεγχο. Έτσι, έχει γίνει κλισέ να θρηνούμε για την "εμπορευματοποίηση" των Χριστουγέννων.
Αυτή η κριτική διαπερνά τη λαϊκή κουλτούρα και όλοι όσοι έχουν δει ποτέ το "Χριστούγεννα του Charlie Brown" έχουν ακούσει το μήνυμα: Το μόνο που χρειάζεστε πραγματικά τα Χριστούγεννα είναι ένα μικρό δέντρο και μερικούς φίλους. Μόνο εγκαταλείποντας τις υλικές πολυτέλειες, μας λένε, μπορούμε να εκτιμήσουμε "το πραγματικό νόημα των Χριστουγέννων".
Οι ρίζες αυτών των ανησυχιών ανάγονται τουλάχιστον στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, όταν επιταχύνθηκε η μαζική παραγωγή για τα νοικοκυριά της μεσαίας και της εργατικής τάξης. Για πρώτη φορά, τόσο στην Ευρώπη όσο και στη Βόρεια Αμερική, ένας απλός άνθρωπος μπορούσε να ελπίζει ότι θα μπορούσε να πάρει λίγο χρόνο άδεια από τη δουλειά του, να αγοράσει μερικά επιπλέον παιχνίδια και τρόφιμα και να απολαύσει κάποια από τα πλούτη και την "καλή ζωή" που οι αριστοκράτες θεωρούσαν επί μακρόν δεδομένη.
Η εξέλιξη αυτή, ωστόσο, φάνηκε να προβληματίζει τους διανοούμενους και τις ανώτερες τάξεις, οι οποίες έβλεπαν με περιφρόνηση τις χοντροκομμένες εκδηλώσεις εορταστικής ευθυμίας που απολάμβαναν οι απλοί εργαζόμενοι. Αυτή η σκέψη εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη ευχαρίστηση στις γιορτές των Χριστουγέννων. Ήταν όμως μέρος μιας γενικής δυσπιστίας απέναντι στις αγορές που εξέφραζαν οι παλιοί αριστοκράτες και θεματοφύλακες του πολιτισμού, οι οποίοι προτιμούσαν έναν κόσμο "εκλεπτυσμένων" γεύσεων, ανέγγιχτο από τη νέα καταναλωτική κουλτούρα, όπου οι απλοί άνθρωποι αποκτούσαν τόσο οικονομική όσο και πολιτική δύναμη. Παρόλο που οι παλιοί επιτιμητές και πουριτανοί δεν μπορούσαν να βρουν κάποιο πρότυπο για να οριοθετήσουν πόσο η χλιδή των διακοπών ήταν "υπερβολική", θεωρήθηκε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούσαν να διαχειριστούν αυτή τη νέα αφθονία.
Από νωρίς στην Αγγλία, για παράδειγμα, οι αριστοκράτες φοβήθηκαν ότι οι απλοί άνθρωποι δεν είχαν την ηθική συγκρότηση για να διαχειριστούν οποιαδήποτε σημαντική αύξηση της πρόσβασης στις "πολυτέλειες". Όπως το περιγράφει ο ιστορικός Robert Kelley:
Όταν μερικοί από [τους εργαζόμενους φτωχούς] τον 18ο αιώνα άρχισαν να πίνουν τσάι και να απολαμβάνουν μερικές άλλες απλές ανέσεις, όπως ψωμί από σιτάρι και κεριά, υπήρξε μεγάλη κατακραυγή για την ηθική υποβάθμιση της εργατικής τάξης και αμέσως επιβλήθηκαν φόροι σε αυτά τα νέα αντικείμενα κατανάλωσης.1
Στην Αμερική, η οποία δεν διέθετε αρχαία αριστοκρατία, η κατάσταση ήταν διαφορετική, αλλά η ίδια παρόρμηση ήταν παρούσα. Οι νοσταλγοί αγρότες αντιδρούσαν στην αύξηση των καταναλωτικών αγαθών που προέρχονταν από τις πόλεις. Η ρεπουμπλικανική απλότητα απαιτούσε την απόρριψη της πολυτέλειας και της υπερβολής. Γενικότερα, ακόμη και οι σχετικά φιλελεύθεροι Jacksonians -οι οποίοι ήταν αξιέπαινα λιγότερο ενθουσιώδεις για τη φορολογία από τους Βρετανούς αριστοκράτες- ήταν καχύποπτοι απέναντι στον πολλαπλασιασμό των καταναλωτικών αγαθών. Ακόμη και στην Αμερική, "[ο] καταναλωτικός καπιταλισμός και η πολιτική αρετή δεν συνδέονταν συνήθως μεταξύ τους στις αρχές του δέκατου ενάτου αιώνα "2 .
Αλλά οποιαδήποτε κρίση σχετικά με την πολυτέλεια ή την αφθονία σε αυτό το πλαίσιο είναι αρκετά αυθαίρετη, και οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής ορίων σε αυτά τα αγαθά και τις υπηρεσίες είναι εξίσου αυθαίρετη.
Ο Άγιος Φραγκίσκος, από την πλευρά του, φαίνεται ότι δεν φοβόταν την υπερβολή, τουλάχιστον όσον αφορά το φαγητό. Ίσως όμως αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι στην εποχή του Φραγκίσκου υπήρχαν λίγες ευκαιρίες να καταναλώσει κανείς μεγάλες ποσότητες από οτιδήποτε. Παρόλο που ο δέκατος τρίτος αιώνας ήταν μια περίοδος κατά την οποία η οικονομική κατάσταση της Ευρώπης βελτιώθηκε πολύ περισσότερο από ό,τι συνέβαινε λίγους αιώνες νωρίτερα, ο τρόπος ζωής σχεδόν όλων των Ευρωπαίων εξακολουθούσε να μην υπερβαίνει κατά πολύ τα επίπεδα διαβίωσης. Μια κακή συγκομιδή μπορούσε ακόμη να φέρει πείνα ή ακόμη και λιμό.
Τα πράγματα αντιστράφηκαν κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα, όταν το πρώτο μισό του αιώνα έφερε εκτεταμένη πείνα σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, με τις αποδόσεις των καλλιεργειών να μειώνονται κατά 40% ή και περισσότερο σε ορισμένα μέρη εξαιτίας της παγκόσμιας ψύξης. Τα μέσα του αιώνα έφεραν τον Μαύρο Θάνατο.
Το πρόβλημα δεν ήταν η αφθονία, αλλά η στέρηση.
Οι ευλογίες του "καταναλωτικού καπιταλισμού"
Αυτή η αδύναμη πρόσληψη των βασικών απολαύσεων και αναγκών της ζωής βελτιώθηκε για τους περισσότερους ανθρώπους στην Ευρώπη καθώς η εκβιομηχάνιση αναπτυσσόταν. Χάρη στην άνοδο του παγκόσμιου εμπορίου, την επέκταση του Ευρωπαϊκού χρηματοπιστωτικού συστήματος και την κατασκευή μύλων και εργοστασίων, το ευρωπαϊκό βιοτικό επίπεδο -ιδιαίτερα στις πιο βιομηχανοποιημένες περιοχές της βορειοδυτικής Ευρώπης- ανήλθε σε πρωτόγνωρα επίπεδα.
Ίσως τίποτα δεν καταδεικνύει καλύτερα την αυθαίρετη φύση των κρίσεων σχετικά με την "πολυτέλεια" και τον "καταναλωτισμό" από την οικονομική πρόοδο με την πάροδο του χρόνου. Όπως επεσήμανε ο Ludwig von Mises, η χρήση ενός πιρουνιού θεωρούνταν κάποτε μια μορφή χλιδής. Αλλά τα πιρούνια δεν αποτελούν πολυτέλεια σήμερα. Ομοίως, ούτε ο πιο ηθικιστής φύλακας των Χριστουγέννων δεν θα ισχυριζόταν σήμερα ότι ο τεχνητός φωτισμός και το ψωμί από σιτάρι είναι κάποιου είδους απόλαυση. Οι Αμερικανοί που κάποτε κατακεραύνωναν τις μετριοπαθείς αγορές "περιττών" παιχνιδιών, τώρα έχουν προχωρήσει σε πολύ μεγαλύτερους και ακριβότερους στόχους. Αντιμέτωποι με τα επιχειρήματα κατά της "πολυτέλειας" του 18ου αιώνα πολλοί σύγχρονοι άνθρωποι της εργατικής τάξης σήμερα είναι πιθανό να καταλήξουν στο συμπέρασμα: "αν η αγορά λαμπτήρων και ψωμιού από σιτάρι εγκυμονεί κινδύνους ηθικής παρακμής, θα το ρισκάρω".
Αυτή η κατάσταση σχετικής αφθονίας οφείλεται στην ίδια τη λεγόμενη "καταναλωτική οικονομία", η οποία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια διαδικασία που παρέχει αυτό που η μεγάλη μάζα του πληθυσμού χρειάζεται και επιθυμεί. Οι κάτοικοι του βιομηχανοποιημένου κόσμου δεν χρειάζεται πλέον να ανησυχούν ότι μια κακή συγκομιδή θα οδηγήσει σε πείνα ή ότι μια πλημμύρα θα οδηγήσει σε μόνιμη εξαθλίωση. Με την εκβιομηχάνιση και τον πολλαπλασιασμό των αγορών έρχεται η "πολυτέλεια". Αλλά το τι ακριβώς συνιστά πολυτέλεια παραμένει απολύτως σχετικό.
Παρ' όλα αυτά, δεν είναι τυχαίο ότι η σύγχρονη ανησυχία για μια "υπερβολική" ποσότητα αγαθών και υπηρεσιών οδηγεί συχνά σε απαιτήσεις για φόρους, κανονισμούς, κεντρικό σχεδιασμό και άλλες προσπάθειες να μας αναγκάσουν όλους να επιστρέψουμε απλώς στο "αναγκαίο". Η "Πράσινη Νέα Συμφωνία" και η "Μεγάλη Επανεκκίνηση" είναι μόνο δύο παραδείγματα. Χάρη σε όλη αυτή την "καταναλωτική" πολυτέλεια, λέει η ιστορία, έχουμε καταστρέψει το περιβάλλον, τον πολιτισμό μας, ακόμα και τις ίδιες μας τις οικογένειες και τις ζωές μας.
Όπως και οι αριστοκράτες του παρελθόντος, έτσι και η σημερινή άρχουσα τάξη πιστεύει ότι μόνο σε αυτήν μπορεί να εμπιστευτεί κανείς τον έλεγχο της πρόσβασης στους καρπούς της ανθρώπινης βιομηχανίας. Διαφορετικά, ο απλός λαός θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτούς τους καρπούς απερίσκεπτα ή για πολιτικά απαράδεκτους σκοπούς. Αλλά μπορείτε να είστε σίγουροι ότι η άρχουσα τάξη θα πάρει ένα υγιές μερίδιο από την πίτα σε αντάλλαγμα για τις "υπηρεσίες" της. Η παρόρμηση για τον έλεγχο όλων αυτών είναι σαφώς παλιά. Τα Χριστούγεννα προσφέρουν απλώς στις ελίτ και τους φίλους τους μια ακόμη ευκαιρία να βρίζουν το κοινό για την "υπερβολή" του.
Αλλά αν οι διανοούμενοι και οι αριστοκράτες του σήμερα ανησυχούν τόσο πολύ για την επίδραση των καταναλωτικών αγαθών στην αρετή -που σήμερα ορίζεται ίσως ως το επίπεδο της "ευγένειας" και της προτίμησης για την κοινωνική δημοκρατία- ας διδάξουν με το παράδειγμα. Ας εγκαταλείψουν οι ελίτ της Νέας Υόρκης και της Ουάσινγκτον τις σικ διακοπές τους, τα ιδιωτικά τζετ, τα πολυτελή αυτοκίνητα και τα δεύτερα (και τρίτα) σπίτια τους. Ας δωρίσουν οι διανοούμενοι τους πανεπιστημιακούς μισθούς τους σε άλλους.
Μέχρι τότε, θα με βρείτε να τυλίγω χριστουγεννιάτικα δώρα.
- Robert Kelley, The Transatlantic Persuasion (New York: Knopf, 1969), p. 69.
- Stephen Nissenbaum, The Battle for Christmas (New York: Vintage, 1996), p. 139.
- Libertarian Corfu ]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου