Σμήνος, αγέλη και μαζάνθρωποι Η αγελαία συμπεριφορά και ο αυλητής του Χάμελν

Σώτη Τριανταφύλλου

Αγελαία συμπεριφορά και απώλεια της ατομικότητας: όταν το άτομο εντάσσεται άκριτα στο πλήθος, η προσωπική ταυτότητα διαλύεται και γίνεται πιο επιρρεπές σε παράλογες αντιδράσεις.

Οόρος «μάζα» δεν σημαίνει ποσότητα· σημαίνει ποιότητα: δηλώνει μια κατάσταση του πνεύματος ή, μάλλον, την έλλειψη του πνεύματος. Ο τύπος του μαζανθρώπου εμφανίζεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα: φτωχά και εύπορα, μορφωμένα και αμόρφωτα. Η ανάδυση του «μαζανθρώπου», τον οποίο περιέγραφε ο Ορτέγκα στην «Εξέγερση των μαζών» πριν από έναν αιώνα σχεδόν, απειλεί τις αξίες και τα ιδανικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, μια παράδοση πνευματικής και ηθικής προόδου των ατόμων.

Ο «μαζάνθρωπος» έχει εντελώς διαφορετική θεώρηση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Αρνείται να αναμετρηθεί με πνευματικές αξίες —πόσο μάλλον να τις ενστερνιστεί— και δεν αναγνωρίζει κανένα μέτρο, καμία αξία ή αλήθεια που να τοποθετείται πάνω από αυτόν και να του επιβάλλει κανόνες. Για τον «μαζάνθρωπο» η ζωή οφείλει να είναι εύκολη, με υπεραφθονία αγαθών, απαλλαγμένη από την τραγικότητα της ύπαρξης, χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς, χωρίς πνευματικό μόχθο. Ο «μαζάνθρωπος» συμπεριφέρεται σαν κακομαθημένο παιδί· είναι πεπεισμένος ότι έχει πάντοτε δίκιο ή ότι οι «άλλοι» —μια αόριστη και, κατά τη γνώμη του, εχθρική και ηθικά κατώτερη οντότητα— τον φθονούν και τον επιβουλεύονται εξυφαίνοντας συνωμοσίες εναντίον του.

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ταιριάζουν σ’ εμάς τους Έλληνες και έχουν εκδηλωθεί με θεαματικό τρόπο τον τελευταίο καιρό, με ευκαιρία το πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα. Όπως έγραφε ο Ορτέγα ι Γκασέτ, ο μαζάνθρωπος δεν προσφεύγει σε επιχειρήματα· είναι απαίδευτος στον διάλογο και στη λογική· δεν έχει διάθεση να εκπαιδευτεί ή να ξεχωρίσει από το πλήθος. Συμμορφώνεται με τις κυρίαρχες, τις πιο θορυβώδεις ιδέες, όπως συμμορφώνεται με τη μόδα· οι απόψεις του σχηματίζονται μέσα από εκείνους τους διαύλους ενημέρωσης οι οποίοι ενθαρρύνουν τις ερμηνείες των γεγονότων με την πιο ενδιαφέρουσα πλοκή. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, ο Καρλ Κράους επέκρινε τους δημοσιογράφους για την υπονόμευση της δημοκρατίας, ακριβώς επειδή ήθελαν να ικανοποιούν αδιαλείπτως τις ορέξεις του κοινού τους: όπως έγραφε ο Αυστριακός συγγραφέας, οι σελίδες των εφημερίδων πρέπει να γεμίσουν και να πουληθούν —με συνέπεια έναν ωκεανό κοινοτοπιών, εντυπωσιθηρίας και ηλιθιότητας. Σύμφωνα με τον Κράους, οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν τη γλώσσα ως μέσο διάχυσης κλισέ, φτηνών συνθημάτων και προπαγάνδας.Έτσι, τα μέσα ενημέρωσης έγιναν το καλύτερο εκπαιδευτήριο για τους δημαγωγούς, οι οποίοι αντλούν τη δύναμή τους ακριβώς από το γεγονός ότι ο λαός, θρεμμένος από την ατέλειωτη επανάληψη υπεραπλουστεύσεων, δεν μπορεί να καταλάβει, να διαβάσει και να ακούσει τίποτε πιο σύνθετο ή πιο ορθολογικό. Την ίδια εποχή, ο Πολ Βαλερύ ανέλυε τη θλιβερή κατάσταση του ανθρώπινου πνεύματος: ο σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται διαρκή έξαψη, διότι γίνεται όλο και περισσότερο εξωστρεφής, είναι εθισμένος στα συμβάντα, κι αν κάποια μέρα δεν συμβεί κάτι που να το θεωρεί συνταρακτικό ή σκανδαλώδες, αισθάνεται άδειος και πλήττει. Σήμερα, ένα δυστύχημα, μια τραγωδία, δεν αρκεί· ούτε πιστεύουμε στα freak accidents: απαιτείται πολυπρόσωπο αφήγημα, λαβυρινθώδες θρίλερ, το οποίο ωστόσο δεν είμαστε ικανοί να σκαρώσουμε μόνοι μας· για μας σκέφτονται οι πολιτικάντηδες και οι δημοσιογράφοι, οι διάφοροι τυχάρπαστοι επαγγελματίες που διαμορφώνουν γνώμες. Αυτά σύμφωνα με τον Πολ Βαλερύ το μακρινό 1920.

Στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχει προστεθεί η ελευθερία τού να λες ό,τι σου κατεβαίνει: η ελευθερία του λόγου (freedom of speech) υπονομεύει την πολιτική ελευθερία (civil liberty) —οι άνθρωποι διεκδικούν δικαιώματα, όλο και περισσότερα δικαιώματα· οι υποχρεώσεις τούς φαίνονται αποκρουστικές, ακόμα και «φασιστικές». Και καθώς το ύψιστο δικαίωμά τους είναι η συσσώρευση αγαθών, όταν ο διπλανός τους κατέχει περισσότερα αγαθά (συνήθως επειδή εργάστηκε περισσότερο και καλύτερα) γίνονται μνησίκακοι: επιτίθενται εναντίον των ελίτ —οι οποίες υποτίθεται ότι κατέχουν πολλά χωρίς να τα αξίζουν— και ευθυγραμμίζονται με τον χαμηλότερο δυνατό παρονομαστή, με τους αλητήριους των μέσων ενημέρωσης, τους πομπούς ψευδών ειδήσεων και πλύσης εγκεφάλου. Δεν ενδιαφέρονται για την αλήθεια, ενδιαφέρονται για την αλήθεια «τους».

Advertisement

Προστίθεται ο ρόλος των διανοουμένων που, αν και συχνά παρουσιάζουν περγαμηνές από πανεπιστήμια κύρους (είμαι σε θέση να γνωρίζω τους μύθους που συνοδεύουν τα «πανεπιστήμια κύρους»), διατηρούν τη βαθιά τους άγνοια και την έλλειψη κριτικής σκέψης. Ο εκφασισμός του δημόσιου λόγου, στον οποίο συμμετέχουν όλα τα αντισυστημικά κόμματα και όλα τα οψίμως αντισυστημικά πρόσωπα, θυμίζει το κενό του εθνικοσοσιαλισμού όπως το περιγράφει ο Ρομπ Ρίμεν στο βιβλίο του «Η αέναη επιστροφή του φασισμού»: «Δεν υπάρχει παρά μια επιφάνεια. Από κάτω δε βρίσκεται τίποτα. Ακριβώς σε αυτή την επιφάνεια βλέπουμε τον εθνικοσοσιαλισμό όπως είναι: ένα δόγμα γεμάτο μίσος και εκδικητικότητα. Βλέπουμε τους μαθηματικούς τύπους του μίσους, τους ψαλμούς του φθόνου, τις διαπεραστικές ιαχές της συκοφαντίας».

Γράφω συχνά για την αγελαία συμπεριφορά και την απώλεια της ατομικότητας: όταν το άτομο εντάσσεται άκριτα στο πλήθος, η προσωπική του ταυτότητα διαλύεται και γίνεται πιο επιρρεπές σε συναισθηματικές και παράλογες αντιδράσεις. Οι ιδέες και τα συναισθήματα μεταδίδονται μέσα στο πλήθος σαν ιός, οδηγώντας σε ομοιόμορφη και συχνά ακραία συμπεριφορά, από την οποία απουσιάζει η ανάληψη προσωπικής ευθύνης. Η συνωμοσιολογία γύρω από τη σιδηροδρομική τραγωδία είναι ένα πρόσφατο παράδειγμα μαζικών ενστίκτων όπου η λογική καταρρέει («υπάρχει συγκάλυψη, αλλά δεν ξέρουμε τι συγκαλύπτεται») κι όπου οι ενστικτώδεις δυνάμεις οδηγούν σε αποτρόπαιες στρεβλώσεις της πραγματικότητας: γίνεται λόγος για «δολοφονία» στα Τέμπη, άρα για ύπαρξη «δόλου», όπως και για «μαφιόζικη εκτέλεση» στην περίπτωση του κ. Βασίλη Καλογήρου —όλα τούτα δίχως καμία τεκμηρίωση ή διανοητική θεμελίωση. Αλλά, όπως μας έχει διδάξει η ιστορία, ο ορίζοντας αυτής της συμπεριφοράς είναι ευρύτερος και προοιωνίζει την αυτοκαταστροφή· στην περίπτωσή μας, η αυτοκαταστροφή προοιωνίζεται μέσω της ενίσχυσης παλαβών κομματικών σχηματισμών, μέσω της επιθυμίας για οχλοκρατία.  https://www.athensvoice.gr/