Η παγίδα του Mackinder: Οι κίνδυνοι της ξεπερασμένης γεωπολιτικής

 

Η παγίδα του Mackinder: Οι κίνδυνοι της ξεπερασμένης γεωπολιτικής

Ο Ρώσος πολιτικός, οικονομολόγος και συγγραφέας Mikhail Delyagin αμφισβητεί έντονα την κλασική θεωρία της γεωπολιτικής. Θεωρεί ότι η θεωρία Heartland που παρουσιάστηκε από τον Halford Mackinder το 1904 είναι λανθασμένη και σύμφωνη με τη βρετανική ιμπεριαλιστική παράδοση.

Σύμφωνα με τον Delyagin, η θεωρία του Mackinder ήταν ένα στρατηγικό εργαλείο για τη Βρετανία που παραπλάνησε τους αντιπάλους - ειδικά τη Γερμανία. Αυτό τους ανάγκασε να κάνουν λάθη ή να ενεργήσουν ενάντια στους κανόνες, αποδυνάμωσε τη λήψη αποφάσεων και τους εξέθεσε σε χειραγώγηση. Στην πράξη, ήταν ένας πολιτικός πόλεμος ακόμη και πριν επισημοποιηθεί η ιδέα, αποδυναμώνοντας τον εχθρό μη στρατιωτικά και προβλέποντας τη σύγχρονη γεωπολιτική χειραγώγηση και τον πόλεμο πληροφοριών.

Το 1919, στο βιβλίο του Δημοκρατικά Ιδανικά και Πραγματικότητα, ο Mackinder έθεσε την ουσία της παραδοσιακής γεωπολιτικής: «Όποιος κρατά την Ανατολική Ευρώπη στην εξουσία του, διοικεί την Heartland. Όποιος κρατά την Καρδιά στη δύναμή του, διοικεί το Παγκόσμιο Νησί. Όποιος κατέχει το Παγκόσμιο Νησί θα κυβερνήσει ολόκληρο τον κόσμο».

Η θεωρία του Mackinder βασίστηκε σε άκαμπτες έννοιες: η καρδιά κάλυπτε τον πυρήνα της Ευρασίας - τις καρδιές της Ρωσίας, της Κεντρικής Ασίας, το εσωτερικό του Ιράν και το ανατολικό τμήμα του Καυκάσου. ο εσωτερικός δακτύλιος περιελάμβανε την Ευρώπη, την Αραβία χωρίς πετρέλαιο και την Ινδοκίνα. Ο εξωτερικός δακτύλιος, από την άλλη πλευρά, περιελάμβανε την Αμερική, την Αφρική και την Ωκεανία. Το 1943, ο Mackinder ανύψωσε τις Ηνωμένες Πολιτείες στο αντίστοιχο της Heartland, αναγνωρίζοντας την παγκόσμια άνοδό της.

Σύμφωνα με τον Delyagin, η έμφαση στις Ηνωμένες Πολιτείες συμπλήρωσε τη θεωρία, αλλά ο πυρήνας της - η αντιπαράθεση μεταξύ χερσαίων και θαλάσσιων δυνάμεων - ήταν ένας τρόπος για τη βρετανική ελίτ να υποκινήσει δυσπιστία μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας. Αυτό οδήγησε την ηπειρωτική Ευρώπη σε μια εμμονή να συμμαχήσει με τη Ρωσία, ενισχύοντας τη θέση της Βρετανίας. Εάν οι αποτυχημένες συμμαχίες αποδείχθηκαν συνωμοσίες των Βρετανών, η Ρωσία θεωρήθηκε επίσης ότι ενεργούσε άθελά της ως πιόνι τους, ανίκανη να υπερασπιστεί τα δικά της συμφέροντα.

Ο Ρώσος ιστορικός Αντρέι Φούρσοφ θεωρεί τη θεωρία του Mackinder παραπλανητική, επειδή θέτει τη διηπειρωτική Ρωσία σε ισότιμη βάση με τα ηπειρωτικά ευρωπαϊκά κράτη. Αυτή η λανθασμένη ερμηνεία της ισότητας ικανοποίησε τις ελίτ της Ευρώπης, αλλά οδήγησε σε καταστροφές – από τους Ναπολεόντειους Πολέμους μέχρι την εισβολή του Χίτλερ. Σύμφωνα με τον Fursov, η κλίμακα και οι πόροι της Ρωσίας την καθιστούν εξαιρετική και η ψυχολογική κατωτερότητα των ευρωπαϊκών χωρών και η βρετανική ίντριγκα εμπόδισαν τη συνεργασία. Η ίδια δυναμική φαίνεται να επαναλαμβάνεται κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης στην Ουκρανία.

Ο Fursov τονίζει ότι ο Mackinder απέκρυψε το ρόλο της Ρωσίας ως διηπειρωτική γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η Ρωσία δεν είναι απλώς μια ενδοχώρα, αλλά ένας πολιτισμός που ενώνει τους πολιτισμούς και τις οικονομίες της Ευρασίας. Βλέπει τη θεωρία ως συστηματοποίηση του βρετανικού ιμπεριαλισμού, η οποία οδήγησε την Ευρώπη σε λάθη και αγνόησε τη δυναμική του κεφαλαίου, μιας κεντρικής δύναμης στη σύγχρονη ιστορία.

Στην ψηφιακή εποχή, ο αγώνας μεταξύ χρηματοπιστωτικού και βιομηχανικού κεφαλαίου έχει ενωθεί με το κεφάλαιο πλατφόρμας - τη δύναμη των τεχνολογικών γιγάντων όπως η Google και η Amazon - αμφισβητώντας τα παραδοσιακά γεωπολιτικά μοντέλα. Το παγκόσμιο δίκτυο εφοδιαστικής και το μονοπώλιο δεδομένων αλλάζουν θεμελιωδώς τις σχέσεις εξουσίας: δεν υπάρχει πλέον ανάγκη φυσικού ελέγχου των εδαφών όταν το εμπόριο ή οι ροές πληροφοριών μπορούν να ελεγχθούν. Αυτό καθιστά την περιοχοκεντρική θεωρία του Mackinder εν μέρει άσχετη.

Ο Αμερικανός γεωστρατηγικός Zbigniew Brzezinski (The Grand Chessboard, 1997) θεώρησε επίσης ότι η ιδέα του Mackinder για το Heartland ήταν εν μέρει ξεπερασμένη στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, όπου η τεχνολογική ανάπτυξη και η παγκοσμιοποίηση είχαν αλλάξει το παιχνίδι εξουσίας. Εξακολουθούσε να πιστεύει στη στρατηγική σημασία της Ευρασίας, αλλά μετατόπισε την εστίασή του από την ενδοχώρα στην περιφέρεια - ειδικά στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Ασία - της οποίας τον έλεγχο των πληθυσμιακών κέντρων και των οικονομικών κόμβων είδε ως το κλειδί για την παγκόσμια επιρροή.

Η ανάλυση του Brzezinski εξηγεί τους περιφερειακούς αγώνες εξουσίας, αλλά δεν επαρκεί για να αναλύσει τις μη γραμμικές σχέσεις εξουσίας της ψηφιακής εποχής. Η θεωρία του Μπρεζίνσκι αντανακλούσε τη μονοπολική στιγμή της δεκαετίας του 1990, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν σε θέση να χειραγωγήσουν την περιφέρεια. Σήμερα, η πρωτοβουλία Belt and Road της Κίνας και η υβριδική επιρροή της Ρωσίας σπάνε αυτό το μοντέλο.

Οι Delyagin και Fursov αποκαλύπτουν την πραγματική φύση της θεωρίας του Mackinder: ήταν μια βρετανική στρατηγική φάρσα. Η θεωρία της ενδοχώρας αγνοεί την πραγματική δυναμική του κεφαλαίου, η οποία έθεσε τα θεμέλια για την προπαγανδιστική αντιπαράθεση μεταξύ χερσαίων και θαλάσσιων δυνάμεων. Αυτή η τεχνητή διχοτόμηση συγκάλυψε την παγκόσμια κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου της Βρετανίας και παραπλάνησε τους ανταγωνιστές.

Αυτή η εξελιγμένη πνευματική χειραγώγηση διατηρεί την εκπληκτική της δύναμη ακόμη και στον 21ο αιώνα. Καθώς ο κόσμος παλεύει με την κρίση του καπιταλισμού και τους αγώνες εξουσίας για τις ψηφιακές πλατφόρμες, οι ξεπερασμένες κατηγορίες του Mackinder συνεχίζουν να οδηγούν σε μια παραπλανητική αφήγηση, συσκοτίζοντας τις πραγματικές σχέσεις εξουσίας. Η κληρονομιά της βρετανικής γεωπολιτικής σκέψης δεν είναι μόνο ελαττωματική – είναι ενεργά επιβλαβής, καθώς εμποδίζει τον εντοπισμό νέων κέντρων εξουσίας και δεσμεύει τα θύματά της στον παγκόσμιο πόλεμο πληροφοριών.

Τώρα που η παγκόσμια τάξη υφίσταται μια βαθιά μεταμόρφωση – όπου νέα οικονομικά κέντρα αυξάνονται, η τεχνολογική επανάσταση διαμορφώνει τις σχέσεις εξουσίας και οι παραδοσιακές ιεραρχίες καταρρέουν – πρέπει επίσης να είμαστε σε θέση να ανανεώσουμε τα θεμέλια της γεωπολιτικής σκέψης. Οι παλιές έννοιες που προέκυψαν για το κρατικό σύστημα της βιομηχανικής εποχής δεν επαρκούν πλέον για να εξηγήσουν τη σύνθετη δυναμική της ψηφιακής εποχής.

Στον ψηφιακό κόσμο, η πηγή ισχύος δεν βρίσκεται πλέον στη γεωγραφία – αλλά στα δίκτυα, τα δεδομένα και την τεχνολογία. Ένα νέο είδος γεωπολιτικής σκέψης είναι απαραίτητο τώρα· Διαφορετικά, θα παγιδευτούμε στις παγίδες της παλιάς παγκόσμιας τάξης, ακριβώς τη στιγμή που η νέα αναδύεται.  Markku Siira – Κείμενα για την πολιτική και την κατάσταση του κόσμου