Αικατερίνη Πολυμέρου - Καμηλάκη
Φωτογραφίες: Γιώργος Τσάφος
Είναι κοινός τόπος ότι πολλές γιορτές και λατρευτικές τελετουργίες των τελευταίων χρόνων της ύστερης αρχαιότητας, στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, παρέμειναν στο χριστιανικό εορτολόγιο και προσαρμόστηκαν προς τις παραδόσεις και το τυπικό της νέας θρησκείας: Χριστούγεννα προς τη γέννηση του Ήλιου, εορτή των Καλανδών και της Πρωτοχρονιάς, προσφορές των πρώτων καρπών της γης σε ιερά, εικονικές αρόσεις της γης για γονιμότητα κ.ά. Επίσης, εκδηλώσεις μαγικο-θρησκευτικές στον κύκλο του χρόνου διατηρήθηκαν και διαιωνίζονται χωρίς καν τη χριστιανική επικάλυψη, όπως η Πρωτομαρτιά (χελιδόνισμα, χτύπημα κουδουνιών), η Πρωτομαγιά, η γιορτή του Λιοτροπιού (24 Ιουνίου, θερινές τροπές του Ήλιου), οι μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς, και ποικίλα έθιμα που συνοδεύουν την αρχή ή το τέλος της σποράς, του θερισμού και του αλωνισμού, η φθινοπωρινή πανσπερμία. Πολλά από τα λατρευτικά έθιμα, όπως επισημαίνει ο Σουηδός θρησκειολόγος και μελετητής της αρχαιοελληνικής θρησκείας Μartin Nilsson («Ελληνική λαϊκή θρησκεία», 1979) και τεκμηριώνει με πειστικό τρόπο ο μεγάλος Έλληνας λαογράφος Γιώργος Μέγας («Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας», 1963), είναι αγροτικά, με πανάρχαιες ρίζες, και αφορούν την προσπάθεια εξευμενισμού του δαίμονα της βλάστησης, με την προσδοκία πάντοτε της μελλοντικά καλής εσοδειας
Λίγα πράγματα έχουν αλλάξει μέσα στα χρόνια, από τότε που ο άνθρωπος ζητά άνωθεν βοήθεια για να πάει καλά η σοδειά του – των δημητριακών κυρίως. Η ανάγκη παραμένει η ίδια, ο αποδέκτης μόνο έχει αλλάξει: Η θεά Δήμητρα αντικαταστάθηκε από την Παναγία. Το τελετουργικό παραμένει σχεδόν αυτούσιο σε πολλές περιοχές αλλά και στη γιορτή της Παναγιάς της Μεσοσπορίτισσας στην Ελευσίνα.
Είσοδος – Εισόδια – Σοδειά
Επειδή οι καιρικές συνθήκες δεν είναι σε όλη την Ελλάδα οι ίδιες, η έναρξη των αγροτικών εργασιών, κυρίως της σποράς, γίνεται σε διαφορετικές ημερομηνίες. Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου αποτελεί ορόσημο για αγροτική ζωή, καθώς σφραγίζει το τέλος της σποράς (Αποσπορίτισσα) ή αλλού το μέσον (Μεσοσπορίτισσα) ή, σπανιότερα, την αρχή της (Αρχισπειρίστρα). Ο λαός τη θεωρεί προστάτιδα της σοδειάς και «εισάγει» (Εισόδια της Παναγίας, 21 Νοεμβρίου) συμβολικά στον ναό τα «πολυσπόρια» ή «μπουμπόλια» ή «μπουσμπουρέλια». Αυτή η λατρευτική τελετουργία έχει επιβιώσει στην ευρύτερη περιοχή της Αττικοβοιωτίας, που αποτελούσε σιτοβολώνα της ελληνικής αρχαιότητας και όπου η λατρεία της Δήμητρας ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και κραταιά, κυρίως στην Ελευσίνα. Η Δήμητρα (Δα + Μήτηρ = Γη + Μήτηρ) έδωσε τη θέση της στην Παναγία, η οποία λατρεύεται στον χώρο όπου τελούνταν οι μυστηριακές τελετές των Ελευσινίων Μυστηρίων. Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει εντάξει την εν λόγω τελετή στον εθνικό κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η Παναγία Δήμητρα στον ετήσιο κύκλο του σταριού
Σύμφωνα με τον λαογράφο Δημήτρη Λουκάτο («Τα φθινοπωρινά», 1995), στην Παναγία-Δήμητρα προσφέρεται «ευχαριστήρια πανσπερμία για το καλό που πέρασε και για το καλό που πρέπει να συνεχιστεί», καθώς η σοδειά του καλοκαιριού έχει καταναλωθεί σχεδόν κατά το ήμισυ: «Μισό ’φαγα, μισό ’σπειρα, μισό ’χω να περάσω». Τα Εισόδια αντιστοιχούν, όπως είναι γνωστό, με την τελετουργική είσοδο της Θεοτόκου στα «Άγια των Aγίων», αφού οι γονείς της, λόγω της σύλληψής της σε προχωρημένη ηλικία, θεώρησαν τη γέννησή της θαύμα και την αφιέρωσαν σε ηλικία τριών ετών στον ναό. Ανάλογη με την ηλικία και την τελετουργία είναι και η εικονογραφία της ημέρας, σύμφωνα με την οποία η Παναγία-νήπιο εισέρχεται στον ναό, συνοδευόμενη από λαμπαδηφόρες παρθένες και τους γονείς της. Όπως παρατηρεί ο Δημήτρης Λουκάτος, ο λαός έχει συνδέσει εύστοχα τα Εισόδια της Παναγίας με την είσοδο στον χειμώνα, αλλά και με τη σοδειά του, αφού βρίσκεται στην αρχή του χειμώνα και σηματοδοτεί το τέλος περίπου της εσοδείας. Μάλιστα πιστεύουν ότι όσα σπείρονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου φυτρώνουν γρήγορα. Όσα σπείρονται από κει και πέρα φυτρώνουν σε σαράντα ημέρες, αφού τα προλαβαίνει ο χειμώνας. Τη δύση του αστερισμού των Πλειάδων (της Πούλιας) θεωρούσαν και οι αρχαίοι ως αρχή του χειμώνα και γι’ αυτό προτιμούσαν να σπέρνουν ενωρίτερα, πάντως όχι αργότερα από όσο οι σημερινοί.
Τα Εισόδια αντιστοιχούν, όπως είναι γνωστό, με την τελετουργική είσοδο της Θεοτόκου στα «Άγια των Aγίων», αφού οι γονείς της, λόγω της σύλληψής της σε προχωρημένη ηλικία, θεώρησαν τη γέννησή της θαύμα και την αφιέρωσαν σε ηλικία τριών ετών στον ναό.
Το διάστημα αυτό τελούνταν γιορτές όπως τα Θεσμοφόρια (τον Νοέμβριο) για την ευδοκίμηση του σίτου, μετά τη σπορά. Η σπουδαιότερη όμως αγροτική γιορτή, το «ευγενέστερον και λεπτότερον άνθος της αρχαίας ελληνικής λαϊκής θρησκείας», τα Ελευσίνια Μυστήρια, τελούνταν αρχικά κατά την εποχή της φθινοπωρινής σποράς με κεντρική ιδέα τη ζωή και τον θάνατο που συμβολίζει η βλάστηση της νέας εσοδείας με σπόρο από την παλαιά. Οι γιορτές αυτές αντικαταστάθηκαν από αντίστοιχες χριστιανικές, θεομητορικές. Με άλλα λόγια, η Παναγία πήρε τον ρόλο της θεάς Δήμητρας.
Όπως παρατηρεί η Ελένη Ψυχογιού στο βιβλίο της «Μαυρηγή και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης» (2008), οι ορθόδοξες θεομητορικές γιορτές έχουν τοποθετηθεί στον εποχικό κύκλο του χρόνου, στον επάλληλο κύκλο της ζωής των δημητριακών, σηματοδοτώντας συμβολικά τον κύκλο του βίου της Παναγίας μέσα στο έτος και ημερολογιακά τον αγροτικό χρόνο, που δομείται σύμφωνα με τον ετήσιο και τον εποχικό βίο των σιτηρών και τον κοσμικό ελλειπτικό κύκλο της Σελήνης. Έτσι, το αγροτικό έτος ξεκινάει χρονικά από την 1η Σεπτέμβρη (Πρωτοχρονιά). Στις 9 Σεπτεμβρίου έχει τοποθετηθεί η Γέννηση της Παναγίας και στις 14 Σεπτεμβρίου η ευλογία του σπόρου για τη νέα ετήσια σπορά των δημητριακών κατά την εορτή του Σταυρού. Τον Νοέμβριο, η εορτή των Εισοδίων της Παναγίας συνδέεται άμεσα με τη σπορά των σιτηρών, ενώ το φύτρωμα του σιταριού συμπίπτει με τα Χριστούγεννα και το χριστιανικό Πάσχα με τη γονιμική άνθιση και καρποφορία γενικά των φυτών. Κατά τον Δεκαπενταύγουστο, η Κοίμηση της Παναγίας ολοκληρώνει τον εορταστικό και βιοτικό κύκλο, ενώ συμπίπτει με την εποχή που η Μητέρα Γη, έχοντας γεννήσει το ιερό γέννημα, τον καρπό των σιτηρών, ξεκουράζεται για το ξαναγέννημά της. Οι άνθρωποι που ζουν κοντά στη φύση και στη γη γνωρίζουν το αναπότρεπτο –όσο κι αν φαίνεται για τη φθαρτή φύση μας αποτρόπαιο– έργο της Γης, ως μητέρας, τροφού και θανάτου, της φθοράς δηλαδή των σωμάτων και του σπόρου, μέσα από την οποία προκύπτει η αέναη αναγέννηση της ζωής.
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σωρούς δεν έκαμες»
Πώς συνδέθηκαν όμως οι δύο θηλυκές οντότητες, Δήμητρα και Παναγία, στον κύκλο του αγροτικού χρόνου; Ανάλογα με την περιοχή, το όργωμα και η σπορά ξεκινούν τον Οκτώβριο και συνεχίζονται και τον μήνα Νοέμβριο (ή Βροχάρη ή Νιαστή), αφού και μέχρι τα Εισόδια της Παναγιάς αλλού έχουν τελειώσει τη σπορά κι αλλού έχουν «μισοσπείρει». Και οι δύο μήνες ήταν –και εξακολουθούν να είναι– σημαντικοί για τη γεωργία και την κτηνοτροφία, καθώς πολλές σχετικές εργασίες πρέπει να γίνουν κατά τη διάρκειά τους: το όργωμα των χωραφιών και η σπορά των σιτηρών, το μάζεμα των ελιών, παλιότερα το ξεφλούδισμα (ξεσπύρισμα) των καλαμποκιών στα νυχτέρια, η παρασκευή της ρακής (καζάνιασμα), αλλά και η δοκιμή των νέων κρασιών, του Αϊ-Γιώργη του Μεθυστή, στις 3 Νοεμβρίου, η κάθοδος των βοσκών από τα βουνά στα χειμαδιά και γενικά η προετοιμασία των αγροτών για τον χειμώνα. Οι γιορτές και των δύο μηνών αποτελούν ορόσημα στον κύκλο του αγροτικού χρόνου. Ο Άγιος Φίλιππος (14 Νοεμβρίου) σε πολλά μέρη θεωρείται χρονικό όριο για τη σπορά, ενώ η Παναγία ως Αποσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα διαφεντεύει την πορεία της σποράς.
Την παραμονή ή και ανήμερα των Εισοδίων, αλλά και του Αγίου Ανδρέα, με έσχατο χρονικό όριο τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας στις 4 Δεκεμβρίου, οι νοικοκυρές έβραζαν πολλά σπόρια μαζί –σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια και κουκιά– και τα μοίραζαν «υπό τύπον κολλύβων» στη γειτονιά «για να γίνουν τα σπαρμένα». Από αυτά ένα πιάτο «εισάγουν» στην εκκλησία, το οποίο διαβάζεται κατά τη λειτουργία και μοιράζεται στο εκκλησίασμα. Ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι. Από αυτό έχουν μερίδιο και τα ζώα, ιδιαίτερα «οι αροτήρες βόες» ή «τα καματερά βούγια», και το υπόλοιπο ο γεωργός το ρίχνει στο χωράφι για «να αναπαυθεί ο σπόρος». Αλλού παίρνουν πολυσπόρια και πάνε στη βρύση για να «την ταΐσουν» ή να «τη νίψουν». Ρίχνουν τα σπόρια στο νερό και λένε: «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει το βιο». Κατόπιν παίρνουν νερό και γυρίζουν στο σπίτι.
Η προσφορά της πανσπερμίας είχε και τον χαρακτήρα κολλύβων προς τους νεκρούς. Είναι άλλωστε γνωστό ότι όσπρια είναι το κύριο φαγητό των νεκροδείπνων και των μνημοσύνων. Οι αρχαίοι είναι γνωστό ότι προσέφεραν πανσπερμία στη Δήμητρα και στους δαίμονες της ευφορίας της γης, καθώς και στον ψυχοπομπό Διόνυσο και στις ψυχές των νεκρών, την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, τους λεγομένους Χύτρους, όταν ήταν ανοιχτός ο Άδης. Αλλά και κατά την εποχή της συγκομιδής των καρπών των δένδρων, που συμπίπτει με τους μήνες Οκτώβριο-Νοέμβριο, τον μήνα Πυανεψιώνα, μοίραζαν κουκιά. Η μετάληψη της πανσπερμίας μετέδιδε κατά την επικρατούσα αντίληψη στους μετέχοντες καλή τύχη.
Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συνέχειας, ανά τους αιώνες, μιας λατρευτικής συνήθειας που ανήκει στο στρώμα της λαϊκής θρησκείας.
Ο λαός έχει συνδέσει εύστοχα τα Εισόδια της Παναγίας με την είσοδο στον χειμώνα, αλλά και με τη σοδειά του, αφού βρίσκεται στην αρχή του χειμώνα και σηματοδοτεί το τέλος περίπου της εσοδείας. Μάλιστα πιστεύουν ότι όσα σπείρονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου φυτρώνουν γρήγορα.
Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γαστρονόμος, τεύχος 197.https://www.gastronomos.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου