Γεωγραφικοί όροι για τη ''Μέση Ανατολή'': Μια ιστορική αναδρομή.

 

Asterios Kechagias

Γεωγραφικοί όροι για τη ''Μέση Ανατολή'': Μια ιστορική αναδρομή.

Πολύ συχνά όταν αναφέρεται κάποιος στις επίμαχες περιοχές της δυτικής Ασίας που απασχολούν την επικαιρότητα, ακούει να χρησιμοποιούνται όροι όπως Εγγύς Ανατολή, Μέση Ανατολή, Λεβάντες, Εύφορη Ημισέληνος κ.λπ. Ας δούμε λίγο την ιστορία αυτών των όρων, η οποία έχει ενδιαφέρον.

Ξεκινώντας από την αρχαιότητα, μέχρι και τον 7ο αι. μ.Χ. όπου έχουμε την άνοδο του Ισλάμ, δεν συναντάται κάποιος συλλογικός όρος για να δηλώσει μαζί πολλές περιοχές της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιφέρειας. Εμφανίζονται μόνο όροι που αναφέρονται σε συγκεκριμένες μεμονωμένες γεωγραφικές περιοχές, π.χ. Παλαιστίνη, Φοινίκη, Συρία. Κάποιες φορές εμφανίζεται και ένας συνδυασμός περιοχών, όπως η ''Παλαιστίνη Συρία'' του Ηροδότου. Παρότι ο όρος Λίβανος (Lebanon) συναντάται σε αρκετά αρχαίες πηγές, βιβλικές και μεσοποταμιακές, δεν χρησιμοποιούνταν από τους αρχαίους Έλληνες και μόλις απ' τα μέσα του 19ου αι. μ.Χ. και εξής άρχισε να καθιερώνεται για να δηλώσει την περιοχή του σημερινού Λιβάνου. Κατά συνέπεια, ο όρος απουσιάζει στον Ηρόδοτο, ο οποίος αποκαλούσε τις παράλιες περιοχές του Λιβάνου ως Φοινίκη με την ίδια τη Φοινίκη να υπάγεται στον ακόμη πιο ευρύ προσδιορισμό ''Συρία''. Ο Ηρόδοτος, λοιπόν, διακρίνει τη Βόρεια Συρία από την Παλαιστίνη Σύρια και αποκαλούσε ως Παλαιστίνη όλη την παράλια περιοχή από τα νότια της Συρίας (εκεί που ξεκινούσε η Φοινίκη) ως και την Αίγυπτο (στην ουσία ως και τη Γάζα). Γράφει στο 7.89.2: "Κι αυτή η περιοχή της Συρίας κι όλη η έκταση ως την Αίγυπτο λέγεται Παλαιστίνη". Η Παλαιστίνη, βέβαια, του Ηροδότου δεν έχει σχέση με αυτό που ονομάζουμε σήμερα Παλαιστίνη ή με τους σημερινούς κατοίκους της. Ήταν ένας ευρύς γεωγραφικός προσδιορισμός κατάλοιπο από την εποχή των Φιλισταίων που προηγήθηκαν και που δεν ήταν αραβικής καταγωγής λαός. Όσοι κατοικούσαν στη γεωγραφική περιοχή της Παλαιστίνης, ακόμη και οι εβραϊκής καταγωγής, ήταν Παλαιστίνιοι. Αυτό το βλέπουμε και στη ρωμαϊκή περίοδο όπου η Ιουδαία ονομάζεται ως Syria Palaestina μετά την επανάσταση του Μπαρ Κοχβά.

Τον 7ο αι. μ.Χ. εμφανίζεται για πρώτη φορά ένας πρώτος πολυσυλλεκτικός όρος από Άραβες μουσουλμάνους γεωγράφους, ο όρος Μπιλάντ Ασσάμ (بِلَاد الشَّام), ο οποίος κατά λέξη σημαίνει "η περιοχή του αριστερού χεριού''. Για να κατανοήσει κάποιος τον όρο θα πρέπει να γνωρίζει ότι σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες που προσανατολίζονταν τις περισσότερες φορές προς τον βορρά (με τον πολικό αστέρα), οι περισσότεροι σημιτικοί λαοί, όπως οι Εβραίοι ή και οι πρώιμοι Άραβες, προσανατολίζονταν προς την ανατολή. Άρα ήταν στραμμένοι προς την ανατολή. Κατά συνέπεια, αν κάποιος σταθεί στη σημερινή Παλαιστίνη ή Σαουδική Αραβία και στραφεί προς την ανατολή, αυτό που θα δει μπροστά του είναι η ανατολή, αυτό που υπάρχει πίσω του είναι η δύση, αυτό που βρίσκεται στα αριστερά του ήταν ο δικός μας βορράς και αυτό που βρίσκεται στα δεξιά του ήταν ο νότος. Μέχρι και σήμερα χρησιμοποιούνται στις γλώσσες τους οι όροι ''μπροστινό και πισινό μέρος'' για να δηλώσουν την ανατολή και τη δύση αντιστοίχως. Στα εβραϊκά και στα αραβικά, η λέξη για το δεξί είναι γιαμίν/γιαμίνα. Από αυτόν πήρε το όνομά της η Υεμένη, αφού για κάποιον που βρισκόταν στο Ισραήλ ή στη Σαουδική Αραβία στραμμένος προς την ανατολή, το δεξί μέρος, δηλαδή ο δικός μας νότος, ήταν στην περιοχή της σημερινής Υεμένης. Αντιστοίχως, το αριστερό μέρος ήταν η Συρία, ο Λίβανος, η Παλαιστίνη και η Ιορδανία και γι' αυτό όλες αυτές οι τοποθεσίες δηλώνονταν με τον όρο Μπιλάντ Ασσάμ. Ήταν οι περιοχές του αριστερού χεριού για έναν Άραβα που βρισκόταν στη Μέκκα ή στη Μεδίνα της Σαουδικής Αραβίας. Επρόκειτο για τον αρχαιότερο συμπεριληπτικό όρο που γνωρίζουμε για τις συγκεκριμένες περιοχές και μέχρι σήμερα μερικές φορές τον χρησιμοποιούν, επειδή είναι και ο μόνος ''ντόπιος'' όρος σε σύγκριση με τους επόμενους που θα αναφέρω, οι οποίοι είναι όλοι τους ευρωκεντρικοί. Σε αυτόν τον όρο δεν συμπεριλαμβανόταν, βέβαια, το Ιράκ ή το Ιράν.

Ο επόμενος όρος που εμφανίζεται στην ιστορία για να δηλώσει κάτι συναφές είναι ο όρος Λεβάντες. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό ρήμα levare που σημαίνει ''ανυψώνω, σηκώνω'' και δήλωνε την ανατολή, δηλαδή το μέρος στο οποίο ανυψωνόταν ο ήλιος. Ως συμπεριληπτικός γεωγραφικός όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 13ο αιώνα σε πηγές της γαλλικής γλώσσας και δύο αιώνες αργότερα περνάει στα αγγλικά για να δηλώσει όλες τις περιοχές ανατολικότερα της Ιταλίας στις οποίες κατοικούσαν άτομα ευρωπαϊκής καταγωγής. Επομένως, εκείνη την περίοδο η Ελλάδα ανήκε στον Λεβάντε. Σταδιακά και όσο άρχισε η Ελλάδα να ''ξεφεύγει'' από την ανατολή (τουλάχιστον κατά τα φαινόμενα), ο όρος κατέληξε να δηλώνει τις περιοχές ανατολικότερα της Ελλάδος και ιδίως τους ντόπιους που κατοικούσαν σε αυτές. Κάπως έτσι σήμερα ο όρος Λεβάντες δηλώνει συμπεριληπτικά την Κύπρο, τη νοτιο-ανατολική Τουρκία, τη Συρία, τον Λίβανο, την Παλαιστίνη, το Ισραήλ και την Ιορδανία. Κάποιες φορές προσθέτουν και την Αίγυπτο σε αυτόν. Η χρήση του όμως πλέον είναι περιορισμένη κυρίως στην αρχαιολογία κι έτσι μιλάμε για αρχαιολογία του βόρειου Λεβάντε (archaeology of the northern Levant), στην οποία περιλαμβάνονται περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου, της νότιας Τουρκίας, της Συρίας, του Λιβάνου ή και του δυτικού Ιράκ, και για αρχαιολογία του νοτίου Λεβάντε (archaeology of the southern Levant), η οποία αφορά το Ισραήλ-Παλαιστίνη, την Ιορδανία και μερικές φορές και την Αίγυπτο. Πέρα από την αρχαιολογία και τη λογοτεχνία, δεν θα τον ακούσετε συχνά ως όρο. Κανείς δεν μιλάει για πόλεμο στον Λεβάντε.

Τα πράγματα αλλάζουν ριζικά όταν ερχόμαστε στα μέσα του 19ου αιώνα και στον πόλεμο της Κριμαίας. Ο πόλεμος αυτός ήταν ανάμεσα στη Ρωσική Αυτοκρατορία και σε μια συμμαχία Βρετανών, Γάλλων, Οθωμανών και Ιταλών (κυρίως το βασίλειο της Σαρδηνίας), με τελικό αποτέλεσμα την ήττα της Ρωσίας. Κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου, σε επιστολές των Βρετανών προς τους συμμάχους τους Οθωμανούς παρατηρούμε για πρώτη φορά τη χρήση του όρου Εγγύς Ανατολή (Near East) για να δηλώσει τα εδάφη τη Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για ποιον λόγο ονομάστηκε Εγγύς Ανατολή; Διότι ήταν η πιο κοντινή στους Ευρωπαίους ανατολή, σε σύγκριση με τα εδάφη ανατολικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που ανήκαν στην Άπω Ανατολή (Far East). Όπως φαίνεται κι απ' τον χάρτη που ανέβασα, το ανατολικότερο σημείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκείνης της περιόδου ήταν στο ανατολικό Ιράκ. Άρα ο όρος Εγγύς Ανατολή δήλωνε όλες τις περιοχές από τα Οθωμανικά Βαλκάνια, την Ανατολία (Τουρκία), τη Συρία, τον Λίβανο, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, μέχρι και το Ιράκ (χωρίς την Αραβική Χερσόνησο). Αντιστοίχως, ο όρος Άπω Ανατολή, ξεκινούσε από το Ιράν και έφτανε μέχρι την Ιαπωνία. Την ίδια περίοδο, στα μέσα του 19ου αιώνα, αποκρυπτογραφείται και η σφηνοειδής γραφή κι έτσι γεννιέται η Ασσυριολογία, η επιστήμη που μελετάει την αρχαία Μεσοποταμία/Ιράκ (Ασσύριους-Βαβυλώνιους), η οποία έδωσε καινούργια ώθηση στη μελέτη όλων των τριγύρω αρχαίων λαών. Λόγω του ότι όλοι εκείνοι οι αρχαίοι λαοί της Ανατολής κατοικούσαν σε περιοχές που τον 19ο αιώνα ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, για τις οποίες είχε επικρατήσει ο όρος Εγγύς Ανατολή, ο όρος αυτός αποδόθηκε και στην αρχαιότητα κι έτσι μιλάμε για Αρχαία Εγγύς Ανατολή (Ancient Near East).

Ο όρος Μέση Ανατολή (Middle East) ακόμη δεν είχε κάνει την εμφάνισή του. Εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1900, στο άρθρο ''The Problem of the Middle East'', του Σκωτσέζου στρατιωτικού Sir Thomas Edward Gordon, ο οποίος υπηρετούσε στον Βρετανικό στρατό. Ο Gordon είχε κάνει ταξίδια στην Ινδία και στο Ιράν, δηλαδή σε περιοχές που δεν ανήκαν στους Οθωμανούς. Επειδή αυτές ήταν το επίκεντρο της δράσης του και επειδή αφενός δεν ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και άρα δεν μπορούσε να τις εντάξει στην Εγγύς Ανατολή ενώ αφετέρου δεν ήταν τόσο μακρινές σαν την Κίνα και την Ιαπωνία, επινόησε τον όρο Μέση Ανατολή για να τις δηλώσει. Επομένως, όταν ο όρος Μέση Ανατολή πρωτοεμφανίζεται, δηλώνει το Ιράν και την Ινδία, τις περιοχές της Ανατολής που ήταν ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Άπω Ανατολή, η οποία πλέον δήλωνε τις ανατολικότερες περιοχές της Ινδίας. Το λήμμα "Middle East" στη Wikipedia δεν αναφέρει τον Gordon και λέει χωρίς παραπομπή ότι ο όρος μπορεί να συναντάται σε Βρετανικά κείμενα των μέσων του 19ου αιώνα (δεν τον βρήκα πουθενά εκεί) ενώ αποδίδει τη διάδοσή του σε έναν από τους σημαντικότερους Βρετανούς αξιωματικούς του Βρετανικού Ναυτικού, τον Alfred Thayer Mahan. Ο Mahan ήταν όντως πιο γνωστός από τον Gordon κι αυτός διέδωσε περισσότερο τον όρο Middle East στην Ευρώπη αλλά η δική του αναφορά σε Middle East το 1902 έπεται της αναφοράς του Gordon. Ο Mahan δεν αναφέρει τον Gordon οπότε δεν ξέρουμε αν υιοθέτησε τον δικό του όρο ή αν απλώς σκέφτηκε με τον ίδιο τρόπο και κατέληξε σε ίδιου τύπου επινόηση. Σε κάθε περίπτωση, επειδή εντόπισα τον όρο στον Gordon θεώρησα δίκαιο να τον αναφέρω ως επινοητή του. Μέχρι εδώ όλα ξεκάθαρα. Έχουμε Εγγύς Ανατολή (μέχρι και Ιράκ), Μέση Ανατολή (Ιράν, Ινδία) και Άπω Ανατολή (όλα τα ανατολικότερα της Ινδίας).

Τα πράγματα άρχισαν να περιπλέκουν, όταν έπεσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1922. Επειδή ο όρος Εγγύς Ανατολή ήταν συνυφασμένος με την Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να ελαττώνεται η χρήση του. Ταυτοχρόνως, ελλείψει του όρου Εγγύς Ανατολή, ο όρος Μέση Ανατολή άρχισε να συμπεριλαμβάνει σταδιακά και δυτικότερα εδάφη καταλήγοντας εν τέλει, μέχρι και σήμερα, να δηλώνει όλες τις περιοχές από Τουρκία, Συρία, Λίβανο, Παλαιστίνη-Ισραήλ μέχρι και το Ιράν. Κάποιες φορές δηλώνει ακόμη και την Ινδία αλλά σήμερα σπανίως ακούμε την Ινδία να αναφέρεται ως Μέση Ανατολή και κατανοείται συνήθως ως ξεχωριστή οντότητα ενώ ο όρος Άπω Ανατολή δηλώνει πλέον μόνο Κίνα, Κορέα και Ιαπωνία. Αυτό, βέβαια, δημιουργεί ένα γεωγραφικό παράδοξο. Σήμερα έχουμε μόνο Μέση Ανατολή και Άπω Ανατολή αλλά δεν έχουμε ανατολή που προηγείται της Μέσης Ανατολής. Και άρα είναι Μέση ως προς τι; Ο όρος ''Μέση Ανατολή'' είχε νόημα αφού ήταν το μέσον ανάμεσα σε μια δυτικότερη ανατολή και σε μια ανατολικότερη. Σήμερα όμως δεν έχουμε δυτικότερη ανατολή της Μέσης Ανατολής, εκτός κι αν θεωρήσουμε ως δυτικότερη ανατολή την Ανατολική Μεσόγειο αλλά αυτός ο όρος δεν σχετίζεται με τη συγκεκριμένη ιστορία.

Ο όρος Εγγύς Ανατολή, απ' την άλλη, ενώ σταμάτησε να χρησιμοποιείται για τη σύγχρονη ιστορία μετά την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διατηρήθηκε στις μελέτες της αρχαιότητας, οι οποίες προφανώς δεν επηρεάστηκαν απ' την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κι έτσι μέχρι σήμερα όσοι ασχολούνται με την ιστορία του αρχαίου Ιράκ, της Συρίας, της Φοινίκης, του Ισραήλ, της Παλαιστίνης και της Ιορδανίας, μελετούν την ιστορία της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Δεν θα ακούσετε τον όρο Αρχαία Μέση Ανατολή, διότι διατηρήθηκε ο πρωιμότερος όρος που αναφερόταν στην Εγγύς Ανατολή και πάει πίσω στα μέσα του 19ου αιώνα. Έτσι, όταν θέλουμε να αναφερθούμε στις περιοχές της σημερινής εποχής μιλάμε για Μέση Ανατολή ενώ όταν θέλουμε να αναφερθούμε στις ίδιες περιοχές της αρχαιότητας μιλάμε για Εγγύς Ανατολή. Γι' αυτό και σήμερα ακούγεται η φράση ''πόλεμος στη Μέση Ανατολή'' και όχι ''πόλεμος στην Εγγύς Ανατολή''. Προσωπικά θα έλεγα να επαναφέρουμε τον όρο Εγγύς Ανατολή και στη σύγχρονη εποχή γιατί το να ξεκινάμε αμέσως απ' τη Μέση Ανατολή χωρίς να υπάρχει δυτικότερη Ανατολή, είναι ένας ενοχλητικός παραλογισμός.

Κλείνω, με ένα σύντομο σχόλιο για έναν ακόμη πολυσυλλεκτικό όρο που μπορεί να τύχει να ακούσετε, αν και συνήθως συναντάται σε μελέτες της αρχαιότητας. Πρόκειται για το Εύφορη Ημισέληνος (Fertile Crescent). Ο όρος αυτός επινοήθηκε το 1914 από έναν Αμερικανό Αιγυπτιολόγο, τον James Henry Breasted στο βιβλίο του "Outlines of European History". Ο Breasted ηταν ο πρώτος Αμερικανός με διδακτορικό στην Αιγυπτιολογία και αναζητούσε έναν όρο για να αναφερθεί συμπεριληπτικά σε όλες τις περιοχές της ανατολής από το Ιράκ μέχρι την Αίγυπτο. Ο όρος Εγγύς και Μέση Ανατολή δεν τον βοηθούσε, διότι ακόμη η Μέση Ανατολή δήλωνε το Ιράν και την Ινδία ενώ η Εγγύς Ανατολή συμπεριελάμβανε και εδάφη της ευρύτερης Τουρκίας, ή της Αραβικής Χερσονήσου χωρίς να εμπεριέχει πάντα την Αίγυπτο. Επειδή είδε ότι οι περιοχές που τον ενδιέφεραν διακρίνονταν από μια εύφορη γραμμή που με λίγη φαντασία έμοιαζε με ημισέληνο, γι' αυτό χρησιμοποίησε τον όρο Εύφορη Ημισέληνος (η δεύτερη φωτογραφία). Ο όρος αυτός άρεσε και στη σύγχρονη αραβική πλευρά και μερικές φορές συναντάει κανείς σε κείμενά τους τον αντίστοιχο αραβικό όρο Αλ-χιλάλ αλ-χασίμπ (الهلال الخصيب), που σημαίνει επακριβώς η ''Εύφορη Ημισέληνος''.

Ελπίζω να ξεκαθάρισε λίγο το τοπίο.

**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων.