ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ[Μέρος Α΄]

Η παρακμή της Δύσης

Συγγραφέας:

W. H. McNeil

πηγήΆρδην τ. 07

Ο Σ. Χάντιγκτον έγραψε ένα πολύ σημαντικό αλλά ενοχλητικό βιβλίο. Απαριθμεί τις φιλοδοξίες και τις υποθέσεις για παγκοσμιότητα που χαρακτήριζαν την Αμερικανική Εξωτερική πολιτική από το1917 ή και νωρίτερα. Απορρίπτει, τόσο τις ελπίδες για ένα κόσμο "σίγουρο για τη δημοκρατία", στη γλώσσα του Α' Παγκοσμίου πολέμου, όσο και τις ελπίδες για ένα κόσμο οπού όλοι θα απολαμβάνουν τις Τέσσερεις Ελευθερίες, στη γλώσσα του Β' Παγκοσμίου πολέμου. Και αυτά επειδή όπως γράφει: "Η πίστη της Δύσης στην παγκοσμιότητα του Δυτικού πολιτισμού έχει τρία μεγάλα προβλήματα:είναι λανθασμένη, ανήθικη και επικίνδυνη." Λανθασμένη επειδή, υπάρχουν κι άλλοι πολιτισμοί με διαφορετικά ιδανικά και πρότυπα. Ανήθικη, επειδή "ο ιμπεριαλισμός είναι αναπόφευκτη λογική συνέπεια της παγκοσμιότητας" ? και επικίνδυνη επειδή θα μπορούσε να οδηγήσει σ'ένα μεγάλο πόλεμο μεταξύ πολιτισμών. Αντίθετα, ο Χάντιγκτον υποστηρίζει, μια αναδυόμενη αναδιάταξη δυνάμεων που απαιτεί αμοιβαίο συμβιβασμό ανάμεσα σε ομάδες διαφορετικών"πολιτισμών", ένα συμβιβασμό που υποστηρίζει ότι ήδη συντελείται είτε το θέλουμε είτε όχι. Σύμφωνα με τα λόγια του: "Μέσα στο πνεύμα του εκσυγχρονισμού, η διεθνής πολιτική αναδιατάσσεται κατά μήκος των πολιτιστικών συνόρων. Λαοί και κράτη με παρόμοιο πολιτισμό συγκλίνουν, ενώ λαοί και κράτη με διαφορετικό πολιτισμό αποκλίνουν. Οι συμπαρατάξεις που προσδιορίζονταν από την ιδεολογία και τις σχέσεις μεταξύ των υπερδυνάμεων, δίνουν τη θέση τους σε συμπαρατάξεις καθορισμένες οπό την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Τα πολιτικά σύνορα, ολοένα και περισσότερο ξαναχαράζονται για να συμπέσουν με τα πολιτιστικά... Οι πολιτιστικές κοινότητες, αντικαθιστούν τα στρατόπεδα του ψυχρού πολέμου και οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ πολιτισμών μετατρέπονται στις κεντρικές γραμμές αντιπαράθεσης της διεθνούς πολιτικής."

Σαν απόδειξη, αυτών των τάσεων, ο Χάντιγκτον εμφανίζει τον Σοβιετο-Αφγανικό πόλεμο του 1979-1989 και τον Πόλεμο του Κόλπου το 1990-1991. "Και οι δύο πόλεμοι ξεκίνησαν", εξηγεί, "σαν απ'ευθείας εισβολές μιας χώρας σε μια άλλη αλλά μετασχηματίστηκαν,και σε μεγάλο βαθμό, επανακαθορίστηκαν σαν πόλεμοι διαφορετικών πολιτισμών. Στην ουσία, ήταν πόλεμοι μετάβασης, σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από εθνικές συγκρούσεις και πολέμους ανάμεσα σε ομάδες διαφορετικών πολιτισμών." Αφότου τέλειωσαν,ο Χάντιγκτον γράφει, το νέο αυτό στυλ πολέμου μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών,έκανε αποφασιστικά την εμφάνισή του στη Βοσνία ακριβώς όπως έκαναν την εμφάνισή τους οι πόλεμοι μεταξύ ιδεολογιών στο πρώτο κομάτι του αιώνα με τον Ισπανικό Εμφύλιο πόλεμο του 1936-39. "στην εποχή των πολιτισμών, η Βοσνία είναι η Ισπανία όλων μας. Ο Ισπανικός εμφύλιος, ήταν ένας πόλεμος μεταξύ διαφορετικών πολιτικών συστημάτων και ιδεολογιών. Ο πόλεμος στη Βοσνία, ήταν ένας πόλεμος μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών. Δημοκράτες, κομμουνιστές και φασίστες πήγαν στην Ισπανία να πολεμήσουν μαζί με τους ομοϊδεάτες τους και οι δημοκρατικές, οι κομμουνιστικές και πιο ενεργά οι φασιστικές κυβερνήσεις έστειλαν βοήθεια. Ο Γιουγκοσλαβικός πόλεμος, προκάλεσε μια παρόμοια μαζική κινητοποίηση εξωτερικής υποστήριξης από Δυτικούς Χριστιανούς, Ορθόδοξους και Μουσουλμάνους για λογαριασμό των πολιτιστικά συγγενών τους. Οι βασικές δυνάμεις της Ορθοδοξίας, του Ισλάμ και της Δύσης, αναμίχθηκαν όλες έντονα. Μετά από 4χρόνια, ο Ισπανικός Εμφύλιος τερματίστηκε οριστικά, με τη νίκη των δυνάμεων του Φράνκο. Οι πόλεμοι ανάμεσα στις θρησκευτικές κοινότητες των Βαλκανίων, μπορεί να υποχώρησαν, ακόμη και να σταμάτησαν προσωρινά, αλλά κανένας δεν κατάφερε μια αποφασιστική νίκη, και χωρίς νίκη δεν υπάρχει τέλος σ' ένα πόλεμο. Ο Ισπανικός Εμφύλιος, ήταν ένα πρελούδιο στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Ο πόλεμος στη Βοσνία είναι ένα ακόμη αιματηρό επεισόδιο στην επερχόμενη σύγκρουση των πολιτισμών." Και αναλογικά, μήπως ο πόλεμος στη Βοσνία είναι κι αυτός ένα πρελούδιο στον Γ' Παγκόσμιο; Ο Χάντιγκτον θεωρεί αυτή, τη χειρότερη απ'όλες τις δυνατές λύσεις σαν πολύ πιθανή. "Ενας παγκόσμιος πόλεμος στον οποίο θα εμπλακούν τα κράτη-πυρήνες των κυριότερων παγκόσμιων πολιτισμών είναι εξαιρετικά απίθανος αλλά όχι αδύνατος" δηλώνει. (Ως κράτη-πυρήνες ο Χάντιγκτον εννοεί τα πιο ισχυρά έθνη κάθε ομάδας που ανήκει στον ίδιο πολιτισμό. Σ'αυτά περιλαμβάνονται οι ΗΠΑ, Γερμανία, Κίνα, Ιαπωνία, Ινδία Ρωσσία, Ινδονησία, Αίγυπτος, Ιράν και Βραζιλία.) Για να είμαστε σίγουροι, ένας παγκόσμιος πόλεμος θα μπορούσε να ξεκινήσει "απο την κλιμάκωση ενός πολέμου μεταξύ ομάδων διαφορετικών πολιτισμών που, το πιο πιθανό είναι να περιλαμβάνει Μουσουλμάνους απο τη μια πλευρά και μη-Μουσουλμάνους από την άλλη...Μια πιο επικίνδυνη πηγή παγκόσμιου διαπολιτιστικού πολέμου είναι η μετατιθέμενη ισορροπία δυνάμεων μεταξύ πολιτισμών και των κράτων-πυρήνων τους.Αν συνεχιστεί, η άνοδος της Κίνας και η αυξανόμενη αποφασιστικότητα του"μεγαλύτερου παίκτη στην ιστορία του Ανθρώπου" θα ασκηθεί τεράστια πίεση στην διεθνή σταθερότητα στις αρχές του 21ου αιώνα. Ο Χάντιγκτον συνεχίζει να φαντάζεται πως στις αρχές του επόμενου αιώνα η Αμερικάνικη παρέμβαση σε μια διαμάχη μεταξύ Κίνας και Βιετνάμ που θα έχει σαν σκοπό να προστατέψει την πρόσβαση στις πετρελαιοπηγές της Νότιας θάλασσας της Κίνας που είχαν νοικιάσει οι Βιετναμέζοι σε αμερικάνικες εταιρίες θα μπορούσε να προκαλέσει έναν πραγματικά τρομακτικό πόλεμο, εμπλέκοντας τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, τη Ρωσία, και την Ινδία, από τη μια πλευρά ενάντια στην Κίνα και την Ιαπωνία και το μεγαλύτερο κομάτι του Ισλάμ από την άλλη. Μια τέτοια σύγκρουση, ακόμη κι αν σταματούσε λίγο πριν την ολική πυρινική καταστροφή, θα εξασθένιζε τόσο πολύ τους εμπόλεμους ώστε το κέντρο πολιτικών αποφάσεων θα μετατοπιζόταν νοτιότερα,σε χώρες ουδέτερες, όπως η Ινδονησία στην Ασία και τα κυρίαρχα κράτη της Λατινικής Αμερικής.

Ο Χάντιγκτον αντλεί τρία μαθήματα από αυτές τις υποθέσεις. Πρώτον: «η αποφυγή μεγάλων πολέμων μεταξύ πολιτισμών απαιτεί από τα κράτη-πυρήνες την αποφυγή ανάμιξης σε διαμάχες άλλων πολιτισμών». Δεύτερον, στις χαώδεις περιοχές, όπου οι πολιτισμοί αλληλοκαλύπτονται ή συνορεύουν άμεσα, στις ενδιάμεσες περιοχές, τα κράτη-πυρήνες πρέπει να συμμετάσχουν στην από κοινού μεσολάβηση «για να αναχαιτίσουν ή να σταματήσουν πολέμους χαρακωμάτων μεταξύ κρατών ή ομ΄΄αδων που ανήκουν στο δικό τους πολιτισμό».

Παρ΄όλα αυτά, ο Χάντιγκτον δεν απορρίπτει τελείως την οικουμενικότητα. Αντίθετα, (γεγονός που προκαλεί μεγάλη έκπληξη σε σχέση με τις αμείλικτες απόψεις του ότι η διαμάχη είναι κάτι το φυσιολογικό μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων, οι οποίες χρειάζονται έναν εχθρό για να ενωθούν μεταξύ τους), αφιερώνει τις τελευταίες τέσσερις σελίδες τοου βιβλίου του σε μια συζήτηση για τα «Κοινά Στοιχεία του Πολιτισμού». Από αυτήν τη συζήτηση αντλεί έναν τρίτο κανόνα για τη διαχείριση εξωτερικών υποθέσεων σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο, τουτέστιν : «Οι λαοί όλων των πολιτισμών θα πρέπει να επεκτείνουν τις αξίες, τους θεσμούς και τις μεθόδους που μοιράζουν με λαούς άλλων πολιτισμών».

Μέχρι τότε «είναι αναπόφευκτος ένας πολλαπλός πολιτισμός διότι η παγκόσμια αυτοκρατορία είναι αδύνατη», καταλήγει στο βιβλίο του δηλώνοντας ότι : «στις συγκρούσεις των πολιτισμών, η Ευρώπη και η Αμερική είτε μπορούν να συμπαραταχθούν» είτε όχι. Στο ανώτερο επίπεδο της σύγκρουσης στην πραγματική «παγκόσμια σύγκρουση» μεταξύ Πολιτισμού και βαρβαρότητας,μεγάλοι πολιτισμοί του πλανήτη με τα πλούσια επιτεύγματα τους στη θρησκεία, την τέχνη, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την τεχνολογία, την ηθική,και την ευσπλαχνία επίσης είτε θα στμπαραταχθούν είτε όχι. Στην εποχή που έρχεται, η σύγκρουση των πολιτισμώνείναι η μεγαλύτερη απειλή για την παγκόσμια ειρήνη, και μια διεθνής τάξη που θα βασίζεται σε πολιτισμούς είναι ο πιο ασφαλής φρουρός ενάντια στον παγκόσμιο πόλεμο».

Βρίσκω πολλά με τα οποία μπορώ να συμφωνήσω στην επίθεση του Χάντιγκτον στις επικρατούσες αμερικάνικες απόψεις σχετικά με την παγκόσμια ισχύ της εθνικής μας εκδοχής περί ανθρωπίνων ελπίδων και προσδοκιών. Ένας ιδεολογικός πόλεμος εγκαθίδρυσε το αμερικάνικο έθνος, λίγο μετά αφ’ ότου οι επαναστατημένοι άποικοι εγκατέλειψαν τις «ελευθερίες των Άγγλων» για χάρη των παγκόσμιων δικαιωμάτων στη ζωή, την ελευθερία και την αναζήτηση της χαράς -το τελευταίο, ένας ευφημισμός για την ιδιοκτησία στην πολιτική γλώσσα του 18^ου αιώνα- σαν όρους στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Από τότε οι Αμερικάνοι θέλησαν να θεωρούν τους εαυτούς τους ικανούς στο να υποδεικνύουν σε άλλους λαούς να χειρίζονται με αρμονικά αποτελέσματα τις δημόσιες υποθέσεις(1), με χρήση τηςαντίληψης του Διαφωτισμού του 18^ου αιώνα περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων(2).

Σαν αποτέλεσμα, στον 20ό αιώνα πιστοποιήσαμε συμμετοχή στον 1^ο και 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο ξεκινώντας σταυροφορίες για να εγκαθιδρυθεί μια διαρκής ειρήνη σ’ ένα κόσμο,όπου ο μιλιταρισμός , η πολιτική ισχύος, οι σφαίρες επιρροής κι άλλες μορφές μοχθηρίας επικρατούσαν μεταξύ όλων των άλλων, λιγότερο πεφωτισμένων λαών της γης.

Είναι εύκολο να χλευάζεις ένα τέτοιο φαρισαϊσμό και κατά τη γνώμη μου καλώς ο Χάντιγκτον απέρριψε αυτόν τον εννοούμενο ηθικό ιμπεριαλισμό ειδικά από την άποψη της αμερικάνικης ανετοιμότητας να ενσωματώνει τις περισσότερες από τις προτροπές μας με δυναμικές κι ενωτικές κινήσεις. Το ότι η συνταγή όμως του Χάντιγκτον για τη ρύθμιση σχέσεων μεταξύ των μεγάλων μπλοκ κρατών που προσδιορίζεται μάλλον χαλαρά από τη λέξη «πολιτισμός» δεν μου φαίνεται και μεγάλη βελτίωση στην αφελή ηθική σταυροφορία. Πρώτον, είναι πεπεισμένος, χωρίς να μας δείχνει ακριβώς το γιατί έχει αρχίσει η παρακμή της Δύσης. Πιστεύει, ότι για να επιβραδύνουν αυτή την παρακμή, οι ΗΠΑ, πρέπει να επαναβεβαιώσουν την ταυτότητά τους σαν Δυτικό έθνος αποκηρύσσοντας την ύπαρξη πολλών πολιτισμών στη χώρα, ενώ ταυτόχρονα «θα υιοθετήσουν» μια Ατλαντική πολιτική στενής συνεργασίας με τους Ευρωπαίους συνεταίρους τους, με σκοπό να προστατέψουν και να προάγουν τα ενδιαφέροντα και τις αξίες του μοναδικού πολιτισμού που μοιράζονται». Αυτό ακούγεται ύποπτα σαν αντίληψη οχύρωσης που μας καλεί ν’ αντέξουμε όσο γίνεται ενάντια σε άλλους ανατέλλοντες πολιτισμούς που είναι περισσότερο επεκτατικοί γεωγραφικά,κοινωνικά συνεκτικοί και ηθικά ενωμένοι απ’ ότι η σημερινή παρηκμασμένη Δύση.

Μια τέτοια άποψη δείχνει μια από τις διαφορές μεταξύ της αντίληψης του Χάντιγκτον και προσώπων όπως εγώ, που δεν μοιράζομαι την έλξη του από θεωρίες πολιτισμικής ανόδου και πτώσης όπως τέθηκε από τον Toynbee, την Καρόλ Κουίγκλεϊ και άλλους, μια γενιά πριν. Παραθέτει αυτούς τους συγγραφείς,τους συνοψίζει και δεν επιδοκιμάζει σαφώς την ορθότητά τους* δείχνει όμως πεπεισμένος ότι η παρακμή και ενδεχόμενη διάλυση του δυτικού πολιτισμού επίκειται αργά ή γρήγορα. Και μάλλον νωρίτερα παρά αργότερα, αν ο φανταστικός του 3^ος παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπούσε, όπως προβλέφθηκε, κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του επόμενου αιώνα.

Όπως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος πλησίαζε κι εγώ είχα γοητευτεί από τις θεωρίες κυκλικής επανάληψης της ιστορίας. Όταν το 1940 πρωτοδιάβασα Toynbee το τραγικό του μοντέλο για την ανθρώπινη περιπέτεια με συγκλόνισε με όλη τη δύναμη μιας καινούριας αποκάλυψης διότι το βιβλίο του«Μελέτη Ιστορίας» διέκρινε ένα απλό κατανοητό μοντέλο στο παρελθόν, παρά μια μέχρι τούδε αφάνταστη πολλαπλότητα πολιτισμών. Είδε κάθε έναν από αυτούς να ανέρχεται και να καταρρέει σύμφωνα με το ίδιο (ή ένα πολύ παρόμοιο) μοντέλο.Από τότε, γνωρίζω περισσότερο την σημασία δύο παραγόντων που ο Toynbee αγνόησε. Ο πρώτος είναι ότι οι σύγχρονοι πολιτισμοί, πάντα αλληλεπιδρούν, ο ένας στον άλλο, ακόμη και μέσα από μεγάλες αποστάσεις. Ο δεύτερος ότι οι ανθρώπινες ικανότητες και ιδέες πολλαπλασιασμένες μέσω αυτών των διαπλοκών μεταξύ πολιτισμών έχουν αθροιστικό χαρακτήρα.

Προφανώς, και υπάρχουν παράλληλοι δρόμοι, μεταξύ της ιστορίας ξεχωριστών πολιτισμών. Ο πιο εμφανής τέτοιος παράλληλος, είναι ο τρόπος με τον οποίο έληξε η εντεινόμενη διαμάχη μεταξύ αντιπάλων εμπόλεμων κρατών τόσες φορές με νίκη για τον έναν από τους πολέμιους καταλήγοντας σε επιβλητική ενοποίηση όλων των διαφορετικών πολιτικών οντοτήτων στην περιοχή.

Αυτό το μοντέλο επιβλήθηκε σε τόσο διαφορετικά περιβάλλοντα όπως, την αρχαία Μεσοποταμία, τη κλασική Κίνα, την αρχαία Ινδία, το Προκολομβιανό Περού, τη Μοσχοβίτικη Ρωσία και βέβαια τον αρχαίο Μεσογειακό κόσμο. Στους σύγχρονους καιρούς, η Δυτική Ευρώπη, έφτασε κοντά σε αντίστοιχη πολιτική ενοποίηση υπό τον Κάρολο τον V και μόνο εσωτερική παρέμβαση από μέχρι τότε περιθωριακές συνάμεις -πρώτα την Βρετανία, μετά τη Ρωσία και τώρα τελευταία τις ΗΠΑ- αποτράπηκαν τέτοιοι υποψήφιοι κατακτητές, όπως ο Λουδοβίκος XIV, ο Ναπολέων και ο Χίτλερ,από το να εγκαταστήσουν μια Παν-Ευρωπαϊκή Αυτοκρατορία. Βέβαια, η εμπλοκή μεχρι πρόσφατα περιθωριακών δυνάμεων, απλώς διεύρυνε το θέατρο του πολιτικού ανταγωνισμού κι επιμήκηνε τη διαδικασία πολιτικής ενοποίησης, χωρίς απαραίτητα να διαφοροποιήσει την δυναμική της..

Στην εποχή μας, οι βελτιώσεις στην ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα των μεταφορών και των επικοινωνιών που κυριαρχεί στις ζωές μας, μετέτρεψε αυτή την παλιά διαδικασία πολιτικής ενοποίησης σε παγκόσμια υπόθεση. Όπως υποστηρίζει με σθένος ο Χάντιγκτοννέα,σίγουρα και δυνατά κράτη όπως η Κίνα, θα αποτελέσουν προκλήσεις για τις υπάρχουσες παγκόσμιες ισορροπίες δυνάμεων. Οι διαμάχες που γίνονται κατά μήκος γραμμών που διαχωρίζουν διαφορετικούς πολιτισμούς είναι πιθανόν να είναι πιο δυσεπίλυτες απ’ ότι διαμάχες στο εσωτερικό των πολιτισμών, απλώς επειδή οι πολιτισμικές διαφορές πολλαπλασιάζουν τις περιπτώσεις δυσπιστίας και παρεξήγησης. Έπεται ότι σ’ ένα κόσμο πολιτισμικών μπλοκ, όσο ευσυνείδητα κι αν εισχωρείται κάθε μπλοκ στη σφαίρα επιρροής ενός ή περισσότερων δυνατών κρατών,μέσα στα μπλοκ μπορεί να περιμένουμε τα ίδια είδη διαμάχης που τόσο συχνα συνέβησαν μεταξύ ξεχωριστών πολιτισμών στο παρελθόν. Το αποτέλεσμα, θα μπορούσε ευνόητα να είναι η ενοποίηση μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας ή η καταστροφή του ανθρώπινου είδους σ’ ένα πυρηνικό, βιολογικό και/ή χημικό ολοκαύτωμα.

Οι συνθήκες που ωθούν το ανθρώπινο είδος στον ανταγωνισμό μεταξύ πολιτισμών είναι πράγματι πολύ ισχυρές και το επιχείρημα του Χάντιγκτον σ’ αυτή τη συνέπεια είναι αυτό που κάνει ενοχλητικό το βιβλίο του. Όταν σκέφτομαι την πρόσφατη ιστορία του Ιράν, ας πούμε πρέπει να συμφωνήσω με την άποψη του ότι: «Αρχικά η δυτικοποίηση και ο εκσυγχρονισμός συνδέονται στενά, με τη μη-Δυτική κοινωνία ν’ απορροφά ουσιώδη στοιχεία της δυτικής κουλτούρας κάνοντας βήματα προς τον εκσυγχρονισμό. Όσο όμως επιταχύνεται ο εκσυγχρονισμός, ο ρυθμός εκδυτικισμού μειώνεται και η ιθαγενής(γηγενής) κουλτούρα αναζωογονείται. Επιπλέον ο εκσυγχρονισμός διαφοροποιεί την πολιτιστική ισορροπία δυνάμεων μεταξύ της Δυτικής και της μη-Δυτικής κοινωνίας υποστηρίζει τη δύναμη και την αυτοπεποίθηση αυτής της κοινωνίας και ενδυναμώνει την δέσμευση με την γηγενή κουλτούρα.

Επομένως, στις πρώιμες φάσεις αλλαγής, η δυτικοποίηση προωθεί τον εκσυγχρονισμό. Στις ύστερες φάσεις, ο εκσυγχρονισμός προωθεί την από-δυτικοποίηση καιτην αναγέννηση της ιθαγενούς κουλτούρας με δύο τρόπους. Σε κοινωνικό επίπεδο, ο εκσυγχρονισμός επαυξάνει την οικονομική,στρατιωτική και πολιτική δύναμη της κοινωνίας συνολικά και ενθαρρύνει το λαό αυτής της κοινωνίας να έχει εμπιστοσύνη στην κουλτούρα του και να γίνει διεκδικητικός πολιτισμικά. Σε ατομικό επίπεδο ο εκσυγχρονισμός παράγει αισθήματα αποξένωσης και ανομίας καθ’ ότι σπάζουν οι παραδοσιακοί δεσμοί και οι σχέσεις και οδηγεί σε κρίσεις ταυτότητας στις οποίες η θρησκεία παρέχει απαντήσεις».

Ποια θρησκεία όμως; Συχνά μια ανοικοδομημένη και συναισθηματικά συγκινητική εκδοχή μιας παλιάς εγκαθιδρυμένης θρησκείας είναι διαθέσιμη να συναντήσει τις ανάγκες των πρόσφατα αστικοποιημένων μεταναστών των αγροτικών κοινοτήτων. Κάτι τέτοιο είναι καταφανώς αληθινό μεταξύ Μουσουλμάνων για παράδειγμα στο Ιράν ή την Αίγυπτο*και ο Ινδουισμός φαίνεται να παίζει καλά τον ίδιο ρόλο στην Ινδία. Παρ’ όλα αυτά ο Κουμφουκιανισμός, δεν επεκτείνει εύκολα τις ηθικές του, περί αλληλεγγύης, έξω από τα οικογενειακά σύνορα. Συνεπώς, μεταξύ των Κινέζων, οι ετερόδοξες Βουδιστικές αιρέσεις καλύτερα διατήρησαν τη θρησκευτική και πολιτική κοινότητα μεταξύ των βασανισμένων χωρικών και κατοίκων των πόλεων. Απ’ όσα μπορεί κανείς να ξέρει, μπορεί να κάνουν ξανά το ίδιο αν η εκτεταμένη διάλυση της Κινέζικης αγροτικής ζωής ενταθεί όσο περισσότερο επιταχύνεται η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας....

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...