Ο μύθος του μετανθρώπου
Ιt is a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing. (Είναι μια ιστορία ειπωμένη από έναν ηλίθιο γεμάτη φασαρία και λύσσα,και δεν σημαίνει τίποτα.)Σαίξπηρ: Μάκβεθ
Τα είδη εμφανίζονται, εξελίσσονται, μεταλλάσσονται, εξαφανίζονται.Το μουσείο της φύσης είναι γεμάτο απο λιθώματα εξαφανισμένων ειδών,μνήμες αρχαίων πειραμάτων της φύσης, σημάδια μορφών ζωής που δοκίμασαν την τύχη τους στις σκοτεινές ατραπούς του χρόνου. Μαμούθ, δεινόσαυροι,αρχαιοπίθηκοι, ασπόνδυλα και σπονδυλωτά, φυτά, ζώα και ερπετά, μορφές και υπάρξεις που δεν συναντάμε πια, έχουν αφήσει τα ίχνη τους στην πέτρινη τοιχογραφία του κόσμου.
Πιο κοντά στον ανθρώπινο χρόνο, άλλα ίχνη στα σπήλαια του Κρο-Μανιόν, του Λασκώ και των Πετραλώνων αφηγούνται την ιστορία του προανθρώπου, του βιολογικού προγόνου μας, που ήταν όμως τόσο αλλιώτικος από εμάς ώστε να συνιστά ένα άλλο, απλούστερο και κατώτερο είδος.
Αλλά εάν ο προάνθρωπος είναι δεδομένος, τότε το ενδεχόμενο του μετανθρώπου, δηλαδή του επόμενου είδους που θα αναδυθεί από τον άνθρωπο, παραμένει ανοικτό.Και η ερώτηση είναι: Σε ποιά στιγμή του βιολογικού χρόνου του είδους μας θα αρχίσει η διαδικασία μεταβολής που οδηγεί στο μετάνθρωπο; ΄Η μήπως έχει ήδη αρχίσει; Και προπαντός, τί είναι η μετανθρώπινη κατάσταση;
Το ενδεχόμενο του μετανθρώπου παύει στις μέρες μας να είναι ένα απλό ερώτημα, καθώς η επιστήμη και η τεχνολογία αρχίζουν να επεμβαίνουν στις ίδιες τις βάσεις των βιολογικών και πνευματικών μας λειτουργιών. Από τον κλωνισμό προβάτων μέχρι τον κλωνισμό ανθρώπων το βήμα είναι πολύ μικρό για τη βιοτεχνολογία — το πρώτο κλωνισμένο ανθρώπινο έμβρυο εμφανίστηκε ήδη. Η ιλιγγιώδης ανάπτυξη της ηλεκτρονικής και των ολαισθητικών τεχνολογιών τείνουν να κάνουν σχεδόν απόλυτο τον έλεγχο πάνω στο περιβάλλον, ενώ η βιοϊατρική και η ψυχοανοσοβιολογία αρχίζουν να κάνουν πράξη τον έλεγχο πάνω στον βιολογικό εαυτό μας. Από την άλλη πλευρά, η νανοτεχνολογία, με την υπόσχεση λιλιπούτειων μοριακών μηχανών που θα μπορούν να επεμβαίνουν στο επίπεδο των πρωτεϊνών και του γενετικού κώδικα, αφήνει μεγάλα ερωτηματικά για το τι θα κάνουμε με μια τέτοια θεϊκή δύναμη στα χέρια μας.
Ο μετανθρώπινος μύθος: Υπόσχεση και Ερινύα Η ιδέα του μετανθρώπου δεν είναι καινούργια. Το “επόμενο είδος” μας κυνηγάει από πολύ παλιά, άλλοτε σαν όνειρο και άλλοτε σαν εφιάλτης. Οι αρχαίοι μύθοι επίμονα εμπεριέχουν μια προσταγή για ενεργό επιδίωξη της μετανθρώπινης κατάστασης από τον ίδιο τον άνθρωπο. Με τη μορφή του ήρωα, ο μετάνθρωπος είναι το μόνιμο θέμα της μυθολογίας κάθε καιρού.Στην πιο γοητευτική εκδοχή του διαπερνάει τα μεγάλα έπη (Ιλιάδα,Οδύσσεια, Μπαγκαβάτ Γκίτα, Έπος του Γκιλγκαμές ) που προτείνουν σαν παράδειγμα προς μίμηση τις μορφές των πρωταγωνιστών τους. Κάθε πολιτισμός φαίνεται πως θεωρεί υποχρέωσή του να προβάλει στη συλλογική σκέψη των μελών του μοντέλα και πρότυπα ανθρώπων τόσο υπέρτερων πολεμικά, βιολογικά, πολιτιστικά και ηθικά που, αν και κατάγονται από τη θνητή σάρκα, ανήκουν πια στο επίπεδο των θεών, συνομιλούν και συναλλάσσονται μαζί τους, έχουν περάσει πέρα από τον ορίζοντα της συνηθισμένης ανθρώπινης μοίρας.
Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τα έπη, όλες οι σημαντικές θρησκείες είναι βασισμένες στον μετανθρώπινο μύθο. Ο θεούμενος άνθρωπος τί άλλο υποδηλώνει παρά τη φιλοδοξία για ανάβαση από τον κατώτερο, ζωώδη άνθρωπο σε ένα ανώτερο επίπεδο ηθικής ύπαρξης, από το αποκρουστικό πριν σε ένα επιθυμητό μετά ; Οι ίδιες οι θρησκείες αυτοκαθορίζονται σαν αρένες μιας ανελέητης εξελικτικής σύγκρουσης ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, όπου η βασανιστική πορεία από τον έναν πόλο στον άλλο παράγει τον κοινωνικό χρόνο. Το ενδεχόμενο (ή μάλλον η απόλυτη βεβαιότητα) του μετανθρώπου είναι το βασικό μοτίβο των μεγάλων θρησκειών. Σε αντίθεση όμως με τις μυθολογίες, εδώ το πρωταγωνιστικό πρόσωπο (Ιησούς, Βούδας, Μωάμεθ) παρά τις μετανθρώπινες δυνάμεις του —προέρχεται, συνομιλεί ή κατευθύνεται προς το θείο—υιοθετεί την αντι-ηρωική οδό. Κατεβαίνει, παραμένει, υποφέρει ανάμεσα στους συνήθεις ανθρώπους, ζει την τραγική τους καθημερινότητα και με το παράδειγμα και τη διδασκαλία του τους σέρνει μαζί του προς τα άνω, προς τη μετανθρώπινη κατάσταση, στην οποία δίνει συγκεκριμένο υπερβατικό περιεχόμενο.
Με ρούχο λιγότερο μυθολογικό και περισσότερο ποιητικό, οι βασιλικοί άνδρες του Πλάτωνα και ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε είναι δύο κλασικά και πασίγνωστα αρχέτυπα για τον επόμενο άνθρωπο — τον ανώτερο Αλλο, που έρχεται μέσα από τις ομίχλες ενός φοβερού μέλλοντος σαν υπόσχεση μαζί και Ερινύα. Υπονοούν μια νέα αριστοκρατία ημίθεων,που είναι προϊόντα είτε του “κατάλληλου” πολιτικού συστήματος είτε μιας πύρινης ηθικής βούλησης. Απέναντί τους, η μόνη μας μοίρα είναι η υποταγή. Εδώ η παρακίνηση για τη δράση που θα φέρει τον μετάνθρωπο εξασφαλίζεται μέσα από την ηθική προτροπή.
Το θέμα του μετανθρώπου γίνεται ακόμα πιο επίμονο στον καιρό μας, ένα καιρό θετικιστικό και “επιστημονικό”. Στο μυθολογικό επίπεδο, αποτελεί βασικό μοτίβο του λογοτεχνικού είδους που ονομάζουμε επιστημονική φαντασία. Σε πλήρη αντιστοιχία με το κυρίαρχο θετικιστικό ήθος του μοντερνισμού, η νέα ανώτερη μορφή έχει σαφή βιολογικά περιγράμματα και οι μηχανισμοί που τη γεννούν δεν πηγάζουν πια από το θείο ή την ηθική, αλλά από φυσικές αιτίες που ωστόσο ενέχουν μια διάσταση θαύματος — την τυχαιότητα ή την ανθρώπινη ιδιοφυία. Προϊόντα γενετικών μεταλλαγών εξαιτίας πυρηνικών πολέμων (Windham: Τσόκυ, Τα παιδιά του Κούκκου και Οι Χρυσαλλίδες), απροσδόκητων παρεμβάσεων από το απώτερο διάστημα(Crichton: Το Σύνδρομο της Ανδρομέδας) ή αναπόφευκτες συνέπειες μιας θαυμαστής τεχνολογίας (Gibson: Νευρομάντης και Idoru), οι μετάνθρωποι της επιστημονικής φαντασίας απέχουν τόσο πολύ από εμάς που μπροστά τους η εξαφάνισή μας είναι η μόνη νοητή έκβαση. Παρά τον εγκόσμιο όμως χαρακτήρα τους, οι μύθοι αυτοί τοποθετούνται, όπως και οι παλαιότεροι,στο ίδιο πλαίσιο της αέναης σύγκρουσης του Καλού και του Κακού,παρουσιάζοντας είτε μορφές ύπαρξης ηθικά και διανοητικά ανώτερες είτε πανίσχυρους βιολογικούς και μετα-βιολογικούς δαίμονες.
Η πολιτική του μετανθρώπου: Oι ιεροί πόλεμοι του αιώνα μαςΠάνω στο πλούσιο έδαφος του επίμονου μετανθρώπινου μύθου, δεν αναπτύχθηκαν μόνο φιλοσοφικές και θρησκευτικές ουτοπίες, αλλά και ολόκληρα πολιτικά συστήματα που δεν δίστασαν να εξαπολύσουν ολοκληρωτικούς πολέμους υπέρ της δικής τους εκδοχής για τον μετάνθρωπο(σταυροφορίες, τζιχάντ, θρησκευτικούς και ιδεολογικούς πολέμους). Τα βίαια και απάνθρωπα μέσα καθώς και η απεριόριστη, κτηνώδης βία με την οποία το είδος μας κυνηγάει το όνειρο του μετανθρώπου, όπως κάθε φορά το αντιλαμβάνεται, αδιαφορώντας για τις συνέπειες πάνω στον παρόντα άνθρωπο, ίσως μας λέει ότι κάπου βαθιά μέσα μας έχουμε πεισθεί πως το τρέχον ανθρώπινο είδος είναι μια μεταβατική και αναλώσιμη μορφή.
Στον μετανθρώπινο μύθο άλλωστε βάσισε και ο αιώνας μας τις κυρίαρχες πολιτικές του συγκρούσεις, που αποκορυφώθηκαν με δύο ιερούς πολέμους,τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ψυχρό Πόλεμο. Τα δύο πολιτικά κινήματα που πρωταγωνίστησαν είναι βεβαίως ο κομμουνισμός και ο ναζισμός. Και τα δύο μετέβαλαν σε επείγον πολιτικό αίτημα δύο διαμετρικά αντίθετες εκδοχές της μεταφυσικής του μετανθρώπου.
Ο κομμουνιστικός ή σοβιετικός άνθρωπος θα μπορούσε να ειδωθεί σαν μια εγκόσμια παραλλαγή του χριστιανικού μετανθρώπου, όπου ο ηρωισμός βρίσκεται ακριβώς στον αντι-ηρωικό και αυτοθυσιαστικό χαρακτήρα της συλλογικής δράσης και της προσωπικής δοκιμασίας — στην περίπτωση των κομμουνιστών μάλιστα δεν υπάρχει ούτε καν το ενδεχόμενο της προσωπικής μεταθανάτιας ανταμοιβής. Συνεπής στη μαρξιστική άποψη ότι ο άνθρωπος έχει μόνο κοινωνική μοίρα (η βιολογική φύση του ανθρώπου ποτέ δεν απέκτησε αυτόνομη σημασία σ’ αυτό το κίνημα), η κομμουνιστική μετανθρώπινη κατάσταση ανάγεται στην πλήρη μεταλλαγή της κοινωνίας, και εμμέσως του ατόμου, σε κάποιο μακρινό μέλλον. Στη θέση του χριστιανικού παραδείσου, όπου δεν υπάρχει πόνος και ανάγκη αλλά ζωή αιώνιος, ο μύθος αυτός τοποθετεί την κομμουνιστική κοινωνία όπου ο καθένας συνεισφέρει ανάλογα με τις δυνατότητές του και ο καθένας απολαμβάνει ανάλογα με τις ανάγκες του (il paradiso terrestre).
Αντίθετα, ο Άρειος (ο μετάνθρωπος των ναζιστών) υπάρχει ήδη λόγω της φυλετικής του καταγωγής και η επιδιωκόμενη μετανθρώπινη κατάσταση είναι η βίαιη και ανελέητη αποκατάστασή του στα βιολογικά του δικαιώματα σε βάρος όλων των άλλων φυλετικών ομάδων (κατώτερες φυλές υπανθρώπων). Για τον ναζιστικό μύθο,ο μετάνθρωπος έχει ήδη επέλθει και απομένει μόνο η πολιτικοπολεμική επιβολή της μετανθρώπινης κατάστασης. Όμως, η μοχθηρία, η φυλετική ιδιοτέλεια και η αρπακτικότητα του ναζιστικού μετανθρώπου αφαιρεί κάθε έννοια ηρωισμού και υπέρβασης ακόμα και από τις πιο παράτολμες πολεμικές πράξεις των ναζιστών και κάνει τελείως απεχθές το περιεχόμενο του μύθου τους.
Ένας εξελικτικός αλγόριθμος; Όλα αυτά είναι τυχαία, μάλλον, παραδείγματα ενός σταθερού μυθικού μοτίβου που επανεμφανίζεται συνεχώς. Τί μπορεί να σημαίνει άραγε αυτή η επίμονη επαναφορά του μετανθρώπινου μύθου στη συλλογική μνήμη και πράξη; Όσο και αν επιχειρεί κανείς να τον ερμηνεύσει σαν απλή έκφραση μιας υποτιθέμενης ανθρώπινης ανάγκης για “ιδεολογία”, η ιδεολογική προσέγγιση δεν εξηγεί ούτε τη σταθερή δομή του μύθου ούτε την αδυσώπητη δύναμή του πάνω στις ανθρώπινες ομάδες κάθε φορά που αποκτά κρίσιμη μάζα.
Το βασικό νήμα του μετανθρώπινου μύθου είναι η εντολή για συνειδητή και σκόπιμη υπέρβαση του ανθρώπινου είδους από τον ίδιο τον άνθρωπο. Όχι μια απλή υποψία ή έστω παραδοχή ότι η υποκατάσταση του ανθρώπου είναι ένα αναπόφευκτο εξελικτικό γεγονός κάπου στο μάκρος του χρόνου, αλλά μια κατηγορική προσταγή ότι ο ατελής άνθρωπος οφείλει να κατασκευάσει ο ίδιος τον τέλειο μετάνθρωπο τώρα.
Υπάρχει εδώ ένα σαφές άνυσμα, μια πορεία από κάπου (κατώτερο, απλούστερο) προς κάπου αλλού (ανώτερο, πολυπλοκότερο). Υπάρχει μια εντολή —κάντε το.Υπάρχει μια διαδικασία —τίθεται ένας στόχος, διατυπώνονται τα βήματα για την εκπλήρωσή του, μπαίνει σε κίνηση ένας μηχανισμός. Υπάρχει μια συνεχής επαναληπτικότητα: Ο μετανθρώπινος μύθος επανέρχεται πάλι και πάλι μέσα στην Ιστορία με μια ποικιλία μορφών αλλά με τα ίδια δομικά χαρακτηριστικά.
Μια τέτοια σαφήνεια δομής θυμίζει αλγόριθμο,πρόγραμμα, ένστικτο. Σα να προσπαθεί η φύση να εμφανίσει το επόμενο εξελικτικά είδος μέσα από εμάς, έχοντας εγγράψει εντός μας τη σχετική εντολή. Απίστευτο; Εξίσου απίστευτο θα ήταν όμως να πιστέψουμε το αντίθετο — ότι δηλαδή επειδή αναπτύξαμε σκέψη και τεχνολογία έχουμε βγει από τη φύση. Για παράδειγμα, πολλοί σήμερα αποδέχονται τη θέση του Τσόμσκυ ότι η ικανότητα της γλώσσα, δηλαδή το βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ταυτότητας, είναι εγγενής στον άνθρωπο, καλωδιωμένη κατά κάποιο τρόπο στον γενετικό μας κώδικα, μια βιολογική άρα εξελικτική ικανότητα. Γιατί δεν μπορεί να είναι το ίδιο εγγενής και η προσταγή για την κατασκευή του μετανθρώπου;
Η τελεολογία του μετανθρώπου μέχρι τώρα διεκδικήθηκε μέσω των παραδοσιακών θεσμικών κατασκευών της κουλτούρας (θρησκεία, φιλοσοφία, ιδεολογία, πολιτική). Στον καιρό μας όμως, το ενδεχόμενο του μετανθρώπου επανέρχεται από άλλους δρόμους,αθέσμιστους και απεριόριστους, που από τη φύση τους δίνουν νέα μορφή και νέο περιεχόμενο στον περιπόθητο μετάνθρωπο. Η επιστήμη και οι νέες επιστημονικές ιδεολογίες (τρανσουμανισμός[1], εξτροπιανισμός[2])αρπάζουν τη σκυτάλη που εγκατέλειψαν ξέπνοοι οι παραδοσιακοί ανθρώπινοι θεσμοί. Και ο μύθος του μετανθρώπου επανεμφανίζεται με ένα καινούργιο ρούχο.
Ενδοσωματική και εξωσωματική εξέλιξη Δύο διαπιστώσεις κινούν σήμερα τον νέο μύθο του μετανθρώπου. Η πρώτη,γνωστή ήδη από τον περασμένο αιώνα, δηλώνει τη βαθιά αλήθεια ότι η φύση δεν ξέρει συνήθως τι κάνει, ότι, αν τη δούμε ψυχρά, η γενετική εξέλιξη είναι μια τραγική ιστορία σπατάλης, αδεξιότητας, προχειρότητας και συμβιβασμών. Ο πόνος, ο απόλυτος πόνος που συνοδεύει τη διαδικασία της επιβίωσης και εξαφάνισης ειδών και ατόμων, μένει αδικαίωτος από τα θλιβερά και φτωχά αποτελέσματα που παράγει η αργή και ανελέητη δαρβίνεια διαδικασία επιλογής του καταλληλοτέρου.
Η ιστορία του σώματός μας είναι ζωντανό μουσείο των αποτυχιών της εξελικτικής διαδικασίας μέσω των ενδοσωματικών μηχανισμών κληρονομικότητας.Παράδειγμα, η όρθια στάση μας, που ενώ από τη μια μεριά αποτελεί ένα αδιαφιλονείκητο εξελικτικό άλμα, από την άλλη είναι πηγή επικίνδυνων προβλημάτων στη σπονδυλική μας στήλη ή στο κυκλοφορικό μας σύστημα.Άλλο παράδειγμα, τα τρομερά λάθη που συμβαίνουν πολλές φορές στο γονιδίωμά[3] μας και είναι αιτίες θανάσιμων συγγενών ασθενειών,καρκίνων, δυσπλασιών, αναπηριών και ανολοκλήρωτης ζωής. Και τα παραδείγματα δεν έχουν τέλος. Η φύση, λοιπόν, δεν ξέρει καλύτερα.
Και στη μεγάλη σκηνή των ιδεών μπαίνει ο καιρός μας με μια δεύτερη,καθοριστική διαπίστωση: Δίπλα και παράλληλα με τη γενετική εξέλιξη επισυμβαίνει μια ακόμα εξελικτική διαδικασία, εξωσωματική και ταχύτατη,με μια δική της αυτόνομη και καταλυτική δυναμική —η εξέλιξη των πνευματικών εποικοδομημάτων του ανθρώπου. Σε μια διάλεξή του ο σερPeter Medawar[4], γιατρός και νομπελίστας, έθετε πολύ απλά την κρίσιμη αυτή διαπίστωση:
“...δεν πρέπει να ξεχωρίζουμε την αυστηρώς βιολογική εξέλιξη από την κοινωνική, πολιτιστική ή τεχνολογική. Και οι δύο είναι βιολογικές εξελίξεις. Η μόνη διαφορά ανάμεσά τους είναι ότι η μια είναι γενετική και η άλλη δεν είναι”.
Και συνέχιζε:
“Στα ανθρώπινα όντα, η εξωγενετική κληρονομικότητα —δηλαδή, η μεταφορά πληροφοριών μέσω μη γενετικών διαύλων— έχει γίνει πιο σημαντική για τη βιολογική μας επιτυχία από οτιδήποτε είναι προγραμματισμένο στο DNA μας”.
Τα πνευματικά μας εποικοδομήματα σείουν τον κόσμο και τον αλλάζουν στα μέτρα της ανθρώπινης καρδιάς και του ανθρώπινου μυαλού. Το νευρικό μας σύστημα φτιαγμένο μέσω της δαρβίνειας εξέλιξης να συλλαμβάνει ερεθίσματα μόνο από τον άμεσο περίγυρό του, μπορεί παρά ταύτα να απλώνεται στο αχανές μέσα από τη λαμαρκιανή[5] εξέλιξη των πνευματικών μας εποικοδομημάτων —της γλώσσας και της κουλτούρας, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πουθενά στο DNA μας δεν είναι γραμμένη η δυνατότητα προσεδάφισης στη Σελήνη, αλλά πήγαμε εκεί. Κανένα γονίδιό μας δεν περιείχε τη Ιλιάδα του Ομήρου, αλλά η Ιλιάδα έπλασε τον κόσμο της Ιωνίας και προσδιόρισε καθοριστικά τον κόσμο που επακολούθησε.
Είμαστε αυτό που μας κάνει το ενδοσωματικό μας γονιδίωμα, αλλά είμαστε και το αποτέλεσμα των εξελισσόμενων κατασκευών του ατομικού και συλλογικού μας νου. Των προεκτάσεών μας, των εξωσκελετών μας. Που αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία για την επιτυχία του είδους μας όσο πιο πολύπλοκο και πιο ογκώδες γίνεται το πνευματικό μας εποικοδόμημα —όσο μεγαλύτερη γίνεται η κρίσιμη μάζα του. “Τα μέσα”, έγραφε ο Marshall McLuhanυπονοώντας όλα μας τα επινοήματα, “δεν είναι απλώς γέφυρες ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Είναι φύση”. Και ο σερ Peter Medawar δήλωνε από μια βιολογική σκοπιά:
“Η εξέλιξη αυτής της (εξωγενετικής) διαδικασίας μάθησης και το σύστημα κληρονομικότητας που τη συνοδεύει αντιπροσωπεύει ένα νέο θεμελιώδες βιολογικό στρατήγημα —πολύ πιο σημαντικό απ’ ό,τι προηγήθηκε— και κάτι τελείως διαφορετικό από οποιαδήποτε μέχρι τότε σχέση του οργανισμού με το περιβάλλον του”.ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ....
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου