Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΝΘΡΩΠΟΥ[ΜΕΤΑΝΘΡΩΠΟΣ Μέρος ΣΤ΄]

Μέσα από την αλληλεπίδραση όλων των παραμέτρων του πνευματικού μας εποικοδομήματος, η κατεύθυνση της εξωσωματικής αυτής εξέλιξης επικεντρώνεται στο πιο ευαίσθητο σημείο του σημερινού πολιτισμού: Το ανθρώπινο σώμα σαν κέντρο και ναό της ύπαρξης. Τα εργαστήρια ερευνών δουλεύουν ακατάπαυστα για να προσφέρουν όλο και πιο εξελιγμένα βοηθήματα, που το καθένα είναι ένας μικρός θρίαμβος του νου μας πάνω στην τυφλή αδεξιότητα της φύσης: Φάρμακα, βηματοδότες, εμφυτεύματα, χειρουργικές τεχνικές, μοσχεύματα...

Τα φοβερά υλικά του νέου μύθου για τον μετάνθρωπο Έτσι, τα πράγματα μπαίνουν στη θέση τους. Το ενδεχόμενο του μετανθρώπου αποκτά μια νέα διάσταση, καθώς οι ρίζες του νέου ζωτικού μύθου εισχωρούν στην πιο θεμελιακή βεβαιότητα του σημερινού πολιτισμού: την επιστημονική σκέψη.

Διαπίστωση πρώτη: Η φύση κάνει τραγικά λάθη. Διαπίστωση δεύτερη: Οι διανοητικές μας κατασκευές (το πνευματικό εποικοδόμημα) αποτελούν μια πανίσχυρη εξελικτική δύναμη. Συμπέρασμα: Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις διανοητικές μας κατασκευές για να διορθώσουμε / βελτιώσουμε / υπερβούμε τη φύση. Ερώτημα στο οποίο δεν δίνει καμιά απάντηση ο αναδυόμενος νέος μύθος για τον μετάνθρωπο: Άραγε, παρακολουθούμε τις απαρχές μιας εξελικτικής σουπερ-νόβα ή μια τραγική ύβρη που οδηγεί το είδος μας σε μια εξελικτική παγίδα;
Μέχρι να απαντηθεί εκ των πραγμάτων αυτό το ερώτημα, κάθε φορά που φοράμε τα γυαλιά μας θα άξιζε να το σκεφτόμαστε σαν μια μικρή ψηφίδα στο μεγάλο μωσαϊκό της βελτίωσης του ατελούς γενετικού μας κώδικα με εξωσωματικά μέσα. Από εξελικτικής πλευράς, ο στόχος επιτυγχάνεται —βλέπουμε καλύτερα.
Αυτό που κάνει στην πραγματικότητα η φαρμακολογία, η ιατρική, η βιοτεχνολογία, η μικροηλεκτρονική και αύριο η νανοτεχνολογία είναι η συστηματική υπέρβαση του ενδοσωματικού γενετικού μας κώδικα. Στην ουσία πρόκειται για την επιστημονική έκφραση του πιο θεμελιακού μας ενστίκτου, του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης.
Και από το κρίσιμο αυτό σημείο —δηλαδή από το πιο βαθύ επίπεδο της ψυχής, από μια περιοχή όπου δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν άμυνες, αντιρρήσεις, ερωτηματικά, αναστολές ή επιφυλάξεις— αρχίζει να πλάθεται η φυσιογνωμία του ενδεχόμενου μετανθρώπου και ν’ αποκτά περιεχόμενο ο νέος ζωτικός μύθος.
Πράξη πρώτη: Στη σκηνή εισέρχεται ο επαυξημένος άνθρωπος Βρισκόμαστε ακόμα στη φάση της απλής διόρθωσης των ατελειών της φύσης. Αλλά από την αμυντική στάση του βασικού ενστίκτου —όχι στον πόνο, όχι στον θάνατο, όχι στην αρρώστια— το άλμα δεν είναι τόσο μεγάλο που να εμποδίζει τον νου να αδράξει την ευκαιρία του: Πέρα από τον πόνο, πέρα από τον θάνατο, πέρα από την αρρώστια—να, η οδός που οδηγεί από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας. Και η βασιλική αυτή οδός δεν είναι παρά η σύνθεση των δύο βιολογιών μας—της ενδοσωματικής και της εξωσωματικής. Η επαύξηση (augmentation) του σωματικού μας εαυτού με τα επινοήματα του νου μας. Το μείγμα “ανθρώπου” και “μηχανής”. Το πάντρεμα του εσωτερικού σάρκινου εαυτού και των τεχνολογικών του προεκτάσεων. Με άλλα λόγια, ο κυβερνητικός οργανισμός, το κύβοργον[6].
Το κύβοργον δεν είναι κάτι καινούργιο ούτε κάτι μυθικό. Στην τεχνολογική μας κοινωνία, όλοι είμαστε ήδη έως ένα βαθμό κύβοργα. Ο νεφροπαθής στη μηχανή αιμοκάθαρσης είναι ένα κύβοργον. Κάθε τεχνολογική προσθήκη από τα γυαλιά έως τα ρούχα μας, κάθε εμφύτευμα από την τεχνητή οδοντοστοιχία μέχρι τον βηματοδότη, κάθε πολιτιστική προέκταση, μας μετατρέπει αυτόματα σε επαυξημένα όντα, σε ειδικευμένα κύβοργα. Κάθε φορά που πιάνουμε το τιμόνι του αυτοκινήτου μας και πατάμε το γκάζι, μπαίνουμε σε μια διαδικασία κυβοργογένεσης. Κάθε φορά που ακουμπάμε στο αυτί μας το ακουστικό του τηλεφώνου και μιλάμε με κάποιον μακριά, γινόμαστε ένα ακουστικό κύβοργον. Και κάθε φορά που διαβάζουμε Πλάτωνα ή Αριστοτέλη μέσω της μηχανής που ονομάζουμε βιβλίο, ναι, μετατρεπόμαστε σε αναγνωστικό κύβοργον. Διόρθωση, επαύξηση, βελτίωση, επέκταση —μέσω των επινοημάτων του, ο άνθρωπος αλλάζει τη γενετική του μοίρα και δραπετεύει από την ειρκτή του DNA.
Αλλά η πρώτη πράξη του μετανθρώπινου μύθου πάει πολύ πιο μακριά. Χρειαζόμαστε καθολικά κύβοργα, λέει, που θα πάρουν αυτό το αδύναμο σώμα, αυτή την περιορισμένη αντίληψη, και θα τα ανεβάσουν συνολικά στο επίπεδο των φαντασμαγορικών κατασκευών του νου μας. Κι αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με την άμεση διασύνδεση των (συλλογικών) τεχνολογιών με τον γενετικό μας εαυτό: Εμφυτεύματα που επιτρέπουν άμεση πρόσβαση του νου σε απέραντες ηλεκτρονικές βάσεις πληροφοριών και γνώσεων (η γνώση είναι δύναμη), συνεχής αντικατάσταση των φθαρμένων μελών και οργάνων μας με τεχνητά όργανα, φάρμακα που διώχνουν τα γηρατιά και τον θάνατο παρατείνοντας επ’ άπειρον τη ζωή, προεκτάματα των αισθήσεων που ανοίγουν τη θέα ταυτόχρονα στον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο...
Έχουμε δει το ενδεχόμενο του επαυξημένου ανθρώπου σε μυθιστορήματα και τηλεοπτικά έργα επιστημονικής φαντασίας. Η ηρωική και συνάμα παθητική τηλεοπτική φιγούρα του Robocop συνδυάζει την αμυντική και θεραπευτική πλευρά του κύβοργου (ένας άνθρωπος σώζεται από φοβερά τραύματα) με την επιθετική και επαυξητική πλευρά του (για να μετατραπεί σε ένα πανίσχυρο και ακατανίκητο πλάσμα). Όμως, η απόλυτη μοναξιά του παράξενου αυτού ήρωα εικονογραφεί, αθέλητα ίσως, την ιδέα του McLuhan ότι κάθε προέκταση του εαυτού μας (δηλαδή, κάθε νέα τεχνολογία) είναι ταυτόχρονα και ένας ακρωτηριασμός. Και λειτουργεί σαν προειδοποίηση.
Η αναπόφευκτη σύγκρουση των δύο βιολογιών μας Το κύβοργον δεν είναι ακόμα ο μετάνθρωπος του νέου μύθου. Ίσως θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ο διάνθρωπος, η ενδιάμεση μορφή προς τον τελικό μετάνθρωπο. Αυτή τη στιγμή, οι ανθρώπινες τεχνολογικές κοινωνίες βρίσκονται στις πρώτες φάσεις μιας ταχύτατης διαδικασίας κυβοργογένεσης. Τα κομμάτια του παζλ, ασύνδετα και ατακτοποίητα ακόμα, αποζητούν εναγώνια τη συνειδητοποίησή μας ότι, ναι, πράγματι, αυτό που οικοδομούμε είναι ένας κόσμος που δυναμικά συνθέτει, είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο, τις δύο βιολογίες μας — τη δαρβίνεια γενετική μας εξέλιξη και τη λαμαρκιανή κοινωνική-πολιτιστική-τεχνολογική μας εξέλιξη. Το τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τους παρόντες θεσμούς και αντιλήψεις μας είναι ένα μεγάλο ερωτηματικό.
Ένα παράδειγμα: Το 2003 υπολογίζεται ότι θα έχει ολοκληρωθεί η χαρτογράφηση[7] του ανθρώπινου γονιδιώματος και θα γνωρίζουμε ολόκληρο τον γενετικό μας κώδικα — τα 100.000 περίπου γονίδια που σαν λέξεις μιας μυστικής γλώσσας αφηγούνται και υπαγορεύουν την ύπαρξη του είδους μας και του καθενός μας ατομικά. Εν αρχή ην ο Λόγος και τί θα συμβεί όταν ολοκληρωθεί η αποκρυπτογράφησή του, όταν ο καθένας μας θα υπάρχει σαν πληροφορία, σαν αφήγηση, πριν καν ακόμα υπάρξει; Ποια κοινωνία, ποιοι θεσμοί είναι σε θέση να αντέξουν μια τέτοια τρομερή αλήθεια;
Όμως, ο μετανθρώπινος μύθος του καιρού μας μένει ανικανοποίητος από την εικόνα του επαυξημένου ανθρώπου—του υπό κατασκευήν κύβοργου. Στο κάτω κάτω της γραφής, η έννοια του κύβοργου δεν είναι τίποτα περισσότερο από την κωδικοποίηση πραγμάτων που ήδη συμβαίνουν, ορατών διαδικασιών σύνθεσης που λογικά αναμένεται να υπερβούν την αμυντική / θεραπευτική φάση τους μόλις αποκτήσουν κρίσιμη μάζα. Μέσα όμως από την ομίχλη πιθανοτήτων που ονομάζουμε μέλλον, αχνοφαίνονται οι σκιές άλλων πραγμάτων πολύ πιο καταλυτικών, που πορεύονται πέρα από τον δρόμο του επαυξημένου ανθρώπου.
Η σύνθεση των δύο βιολογιών μας, που είναι προϋπόθεση του κύβοργου, στην ουσία αποτελεί έναν ανήσυχο συμβιβασμό. Η δαρβίνεια γενετική κληρονομικότητά μας είναι ένας πολύ αργά εξελισσόμενος μηχανισμός μετάδοσης των πληροφοριών. Η αργόσυρτη και προβληματική προσαρμογή των γονιδίων μας προσδίδει στον ανθρώπινο κόσμο μια ιξώδη ποιότητα, τον καταδικάζει σε επικίνδυνη υστέρηση μπροστά στην ταχύτατη λαμαρκιανή εξέλιξη του πνευματικού μας εποικοδομήματος, που βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με το περιβάλλον του και βαθμιαία μετατρέπεται το ίδιο σε περιβάλλον.
Η σύγκρουσή των δύο βιολογιών μας φαίνεται αναπόφευκτη από κάποια στιγμή και πέρα. Η τελική πράξη του νέου μετανθρώπινου μύθου δεν έχει αμφιβολίες για την έκβαση. Ξαναθυμίζω τα λόγια του σερ Peter Medawar:
“Στα ανθρώπινα όντα, η εξωγενετική κληρονομικότητα —δηλαδή, η μεταφορά πληροφοριών μέσω μη γενετικών διαύλων— έχει γίνει πιο σημαντική για τη βιολογική μας επιτυχία από ο,τιδήποτε είναι προγραμματισμένο στο DNA μας”.
Πιο σημαντική προφανώς σημαίνει και πιο ισχυρή. Οπότε η φύση του τελικού μετανθρώπου προβάλλει σε όλο της το τρομακτικό μεγαλείο: Αφού ο γενετικός κώδικας είναι ανασταλτικός παράγοντας στην ταχεία εξέλιξη του είδους μας, τότε ο γενετικός κώδικας πρέπει να εγκαταλειφθεί. Και μαζί του η έδρα αυτού του κώδικα — το ανθρώπινο σώμα. Ο τελευταίος άνθρωπος παρακαλείται να αφήσει στην είσοδο το σώμα του...

Η Ανάληψη της συνείδησης στο πληροφοριακό σύμπαν

Ο τελικός ήρωας του νέου μετανθρώπινου μύθου είναι ένα ον που κατοικεί σε ένα άλλο σύμπαν ηλεκτρικών παλμών και ακαριαίας πρόσβασης σε κάθε γνώση —άχωρο και άυλο, ένα υπερνοήμον πρόγραμμα που διατρέχει ανά πάσα στιγμή ολόκληρη την τεχνολογική υποδομή, η οποία, απαλλαγμένη πια από τη δυσκίνητη γενετική κληρονομικότητα, εξελίσσεται με ασύλληπτες ταχύτητες.
Εγκαταλείποντας συνειδητά τη γενετική κληρονομικότητα, η νέα πρόταση για τον μετάνθρωπο κάνει το αποφασιστικό βήμα και ταυτίζεται πια απόλυτα με το πνευματικό εποικοδόμημα. Η σάρκινη χρυσαλλίδα μεταμορφώνεται σε πληροφοριακή πεταλούδα. Η λογική αυτής της μεταμόρφωσης είναι άψογη: Αφού έτσι ή αλλιώς είμαστε πληροφορίες, δηλαδή ιστορίες ειπωμένες στη γνωστή (σύντομα) γλώσσα των γονιδίων, είναι καλύτερα να μεταφράσουμε την ιστορία μας σε μια γλώσσα πολύ πιο πλούσια και αποτελεσματική από τα αδέξια τραυλίσματα της φύσης. Ο νέος μύθος του μετανθρώπου ταυτίζει το τέλος του κλασικού ανθρώπινου χρόνου με μια Ανάληψη. Οι πληροφοριακοί ουρανοί ανοίγουν την ημέρα της μεγάλης Πεντηκοστής του ανθρώπινου πνεύματος και ο Υιός του Ανθρώπου (ο Μετάνθρωπος) ανέρχεται εν δόξη στον δικαιωματικό του θρόνο, στην ψηφιακή αποθέωση. Τεχνικά, η μετάφραση του σωματικού ανθρώπου σε πληροφοριακό μετάνθρωπο ονομάζεται “ανέβασμα” (up-loading) και υποδηλώνει τη διοχέτευση των πληροφοριών που εμπεριέχει ο νους στην τεχνολογική υποδομή, η οποία θωρακίζεται από κάθε ορατό και αόρατο κίνδυνο.
Τί είναι όμως αυτό που μεταφράζεται; Προφανώς, η ουσία του είναι, το πνεύμα, η συνείδηση, το εγώ, ο εαυτός, η ψυχή. Ο μύθος του μετανθρώπου παίρνει εδώ ένα γιγάντιο ρίσκο, βάζει ένα τολμηρό στοίχημα: Ταυτίζει την ουσία-πνεύμα-συνείδηση με την πληροφορία. Θεωρεί ότι το μήνυμα δεν είναι τελικά το μέσο, ότι η μουσική δεν είναι το όργανο, ότι υπάρχει μια ουσία ανεξάρτητη από οποιαδήποτε μορφή. Δηλαδή, η μεταφυσική του νέου μύθου αρνείται να εγκαταλείψει τις επιστημονικές / θετικιστικές ρίζες της. Και στο σημείο αυτό είναι που θα κριθεί τελικά.

Τα ερωτήματα του χρόνου και της ταυτότητας Οι κυρίαρχοι κοινωνικοί μύθοι είναι συναρπαστικές ιστορίες που σαν ατμομηχανές σέρνουν τη συλλογική συνείδηση προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Ουσιαστικά, οργανώνουν και δίνουν σκοπό στις δυνατότητες κάθε καιρού. Υπάρχουν ζωτικοί μύθοι, αλλά υπάρχουν και αυτοκτονικοί μύθοι που εμφανίζονται σαν ζωτικοί. Εάν ο αναδυόμενος μετανθρώπινος μύθος είναι πράγματι ζωτικός, τότε παρακολουθούμε τα πρώτα στάδια μιας εξελικτικής σουπερ-νόβα: Τον άνθρωπο και το βλαστάρι του, τον μετάνθρωπο, να υποτάσσουν τον χρόνο και την εξέλιξη για να τα φέρουν στα μέτρα του πάθους τους. Διαφορετικά...

Αν ο νέος μετανθρώπινος μύθος έχει τις δυνατότητες να κινήσει το τραίνο της εξέλιξης πολύ πιο αποτελεσματικά από τους προηγούμενους, τότε η παρούσα στιγμή είναι ανάλογη με την ανάδυση των πρώτων αμφιβίων σε κάποιες λησμονημένες αρχέγονες αμμουδιές. Σπάζοντας σαν τον Προμηθέα τα δεσμά της ανάγκης (της γενετικής κληρονομικότητας, του DNA), ο άνθρωπος στέκεται σαστισμένος στον βράχο του Καυκάσου μη ξέροντας τι να κάνει τη νέα απίστευτη ελευθερία του μπροστά στα θανάσιμα ερωτήματα που γεννιούνται.
Το πρώτο και θεμελιακό ερώτημα που θέτει ο νέος μετανθρώπινος μύθος αφορά τον ίδιο τον εξελικτικό χρόνο. Ολόκληρη η μέχρι σήμερα πορεία του είδους μας, τόσο η γενετική όσο και η εξωγενετική, ήταν η αδιάκοπη υπέρβαση των ορίων που θέτουν τόσο η φύση όσο και η κουλτούρα. Αλλά η κατάλυση των ορίων δεν ήταν ποτέ συνεχής — πάντοτε γινόταν με άλματα. “Καιρός του σπείρειν και καιρός του θερίζειν το εσπαρμένον”. Υπέρβαση και αποκρυστάλλωση. Εποχές χάους και εποχές τάξης. Και υπήρχε πάντα καιρός για να αφομοιώνεται το καινούργιο και να βρίσκει μια οργανική θέση δίπλα στο παλιό. Στην καινούργια σύλληψη για τον μετάνθρωπο, όμως, ο εξελικτικός χρόνος δείχνει να συρρικνώνεται στο ακαριαίο, να συμπυκνώνεται σε μια κυριολεκτικά κάθετη απογείωση του νεωτερισμού. Δεν είναι παράξενη, λοιπόν, η εμφάνιση συγγραφέων όπως ο Vernon Vinge που προβλέπουν την επερχόμενη “μοναδικότητα” (singularity)[8]— μια στιγμή δηλαδή στον μεσοπρόθεσμο συλλογικό ορίζοντα όπου η επιστημονική, κοινωνική και οικονομική αλλαγή θα είναι τόσο γρήγορη ώστε από τη σημερινή προοπτική μάς είναι αδύνατο να φανταστούμε τι θα συμβεί.
Τα ζητήματα που προκύπτουν είναι πρωτοφανή. Αντέχει το ανθρώπινο ον μια τέτοια εξελικτική επιτάχυνση; Και δεν συνεπάγεται αυτό την επώδυνη καταστροφή του οικείου ανθρώπινου χωροχρόνου και της ζωτικής σχέσης του όντος με τον παρελθόν του; Υπάρχει άραγε τρόπος να γίνει “ανθρωπινότερη” η μετανθρώπινη κατάσταση και να ελεγχθεί αυτή η εκρηκτική επιτάχυνση ώστε να εξασφαλιστεί η “οικονομία της οδύνης”;
Εξίσου θεμελιακό είναι το ερώτημα της ανθρώπινης ταυτότητας που εκ των πραγμάτων ξαναθέτει ο νέος μετανθρώπινος μύθος. Τόσο πολλές αλλαγές, τόσο ριζικές αλλαγές, σε τόσο σύντομο χρόνο, αφήνουν να υπονοηθεί ένα ριζικά νέο είδος όντος — απόλυτα πλαστικό και αν-άξιο (άνευ σταθερού συστήματος αξιών ή με ένα διαφορετικό αξιακό υπερσύστημα), με ασαφή όρια ανάμεσα στον εαυτό του και τους άλλους. Είναι δυνατό ένα τέτοιο ον; Επαυξημένο και αθάνατο κύβοργον ή άχωρη υπερσυνείδηση σε ψηφιακά δίκτυα, ο ενδεχόμενος μετάνθρωπος για να υπάρξει θα πρέπει να αποδέχεται κάποια παραλλαγή της αριστοτέλειας αρχής της ετερότητας, αναγνωρίζοντας το πρόσωπο του άλλου ως προϋπόθεση για την αναγνώριση του εαυτού του. Βέβαια, έτσι λέμε αυτή τη στιγμή, αλλά ο πειρασμός είναι μεγάλος να αντιτείνει κανείς ότι η singularity του Vinge λειτουργεί ως “ορίζοντας γεγονότων” (events horizon) που δεν επιτρέπει να δούμε ή να εικάσουμε τι περιέχει η μαύρη οπή[9] του εξελικτικού μέλλοντός μας.
Ο επαναπροσδιορισμός του ανθρώπου Έστω και αν απορρίπτει κανείς τον καινούργιο μετανθρώπινο μύθο σαν τεχνο-αποκαλυπτική φαντασίωση, το ερώτημα της ταυτότητας του ανθρώπου παραμένει καίριο μπροστά στις καταλυτικές εξελίξεις του καιρού μας. Ακόμα και αν θέλουμε να αντισταθούμε στον αναδυόμενο ζωτικό μύθο, είμαστε υποχρεωμένοι να επαναπροσδιορίσουμε τον άνθρωπο και τον ρόλο του σε ένα εξελισσόμενο σύμπαν. Δυστυχώς ή ευτυχώς, οι παλιές απαντήσεις για το τι είναι ο άνθρωπος και τι κάνει σ’ αυτό τον πλανήτη δεν επαρκούν πλέον.
Βρισκόμαστε σε ένα εξελικτικό και ηθικό σταυροδρόμι. Ο μετανθρώπινος μύθος του καιρού μας προσπαθεί να συνθέσει τα κομματάκια του σημερινού παζλ και η εικόνα που ξεπροβάλλει είναι τρομακτική. Μέσα από μια διαδικασία θετικής ανάδρασης, το πνευματικό εποικοδόμημα του ανθρώπου (οι γνώσεις, οι τεχνολογίες, οι πληροφορίες) αυτονομείται ολοένα και περισσότερο από τους βιολογικούς μας περιορισμούς και τείνει να μεταμορφωθεί σε μια πρωτοφανή εξελικτική δύναμη, που φαίνεται να μας λέει: “Προσαρμόσου ή εξαφανίσου”. Ίσως υπάρχουν και άλλοι τρόποι να συνθέσει κανείς το παζλ. Ίσως υπάρχει ακόμα η δυνατότητα και για άλλους ζωτικούς μύθους. Αλλά τι άλλο πολύ διαφορετικό μπορούν να μας πουν πέρα από το γεγονός ότι είμαστε καταδικασμένοι από το βούκεντρο του πόνου και τον φόβο για τον θάνατο να εξελισσόμαστε αδιάκοπα; Και πόσο πειστικά μπορεί κανείς να αμφισβητήσει το γεγονός ότι το πνευματικό μας εποικοδόμημα —η γλώσσα, οι γνώσεις, η φιλοσοφία, η επιστήμη, η τεχνολογία μας— τελικά έχει τη φύση φύσης και επιβάλλει ένα συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό προσαρμογής που δεν μπορεί να παρακολουθήσει πια το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας;
Αν και ο καινούργιος μετανθρώπινος μύθος μάς τρομάζει, μας προσφέρει ταυτόχρονα την επίγνωση ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε αυτοί που γεννούμε και επωάζουμε το αυγό του εξελικτικού δράκοντα. Και από εδώ θα μπορούσε ίσως να ξεκινήσει η διαδικασία για μια νέα αυτεπίγνωση.

Σπύρος Μάνδρος*

Σχόλια

1. Τρανσουμανισμός (Transhumanism) Μπροστά στα αδιέξοδα του παραδοσιακού ουμανισμού, μια νέα μορφή ή μετεξέλιξή του, ο τρανσουμανισμός, προσπαθεί να συλλάβει καλύτερα την έννοια άνθρωπος σε ένα ρευστό και αδιάκοπα μεταβαλλόμενο πνευματικό και υλικό σύμπαν. Όπως και ο ουμανισμός, ο τρανσουμανισμός δίνει αξία στον Λόγο και στον άνθρωπο και δεν βλέπει κανένα λόγο για πίστη σε άγνωστες, υπερφυσικές δυνάμεις που ελέγχουν εξωτερικά τη μοίρα μας. Αντίθετα, η φιλοσοφία αυτή πηγαίνει μακρύτερα και μας ωθεί πέρα από το απλώς ανθρώπινο στάδιο εξέλιξης. Ο τρανσουμανισμός παίρνει πολλές μορφές, καμιά φορά αντιφατικές. Η ουσία του είναι ότι οι άνθρωποι μπορούν και οφείλουν να συνεχίσουν να εξελίσσονται προς όλες τις δυνατές κατευθύνσεις. Όσο εκπληκτικά και αν είναι το σώμα και ο νους που μας έδωσε η βιολογική εξέλιξη, εντούτοις κάθε άλλο παρά τέλεια είναι. Μπορούμε και οφείλουμε να τα αναπτύξουμε με ορθολογικό τρόπο μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλάζοντας ταυτόχρονα και την “ανθρώπινη μοίρα” με νέες μεθόδους και οράματα. Μακροπρόθεσμα βέβαια δεν μπορούμε να μιλάμε πια για τον άνθρωπο, αλλά για τον μετάνθρωπο. Μέσα στον καθολικό πανικό που κατέχει τον καιρό μας, ο τρανσουμανισμός αναμφίβολα αποτελεί ένα αισιόδοξο όραμα για το μέλλον του ανθρώπου και ταυτόχρονα μια ανεπιφύλακτη δήλωση εμπιστοσύνης στον ανθρώπινο Λόγο. Είναι δε εντυπωσιακή η πληθώρα των κόμβων στο Internet που ασχολούνται με τη νέα αυτή προσέγγιση του ανθρώπου. Για μια εισαγωγή στον τρανσουμανισμό, αξίζει να ξεκινήσετε από τον κόμβο του Anders Sandberg.

Μερικοί ορισμοί του τρανσουμανισμού από διάφορους συγγραφείς:
 Anders Sandberg: “Τρανσουμανισμός είναι η φιλοσοφία ότι μπορούμε και πρέπει να εξελιχθούμε σε ανώτερα επίπεδα, τόσο σωματικά και πνευματικά όσο και κοινωνικά, χρησιμοποιώντας ορθολογικές μεθόδους”.

· Max More: “Φιλοσοφία ζωής καθοδηγημένη από αρχές και αξίες που προάγουν τη ζωή, η οποία επιδιώκει μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας τη συνέχιση και επιτάχυνση της εξέλιξης της νοήμονος ζωής πέρα από την τρέχουσα ανθρώπινη μορφή και τους περιορισμούς της”.

Mitch Porter: “Ο τρανσουμανισμός είναι το δόγμα ότι μπορούμε και πρέπει να γίνουμε κάτι περισσότερο από άνθρωποι”.
· Natasha Vita More: “Είναι η δέσμευση να ξεπεράσουμε τα ανθρώπινα όρια σε όλες τους τις μορφές, όπως: Παράταση του μέσου όρου ζωής, επαύξηση της ευφυίας, συνεχής αύξηση της γνώσης, εξασφάλιση πλήρους ελέγχου της προσωπικότητας και ταυτότητάς μας και δημιουργία της ικανότητας να εγκαταλείψουμε αυτό τον πλανήτη. Οι τρανσουμανιστές επιδιώκουν να εξασφαλίσουν αυτούς τους στόχους μέσω του Λόγου, της επιστήμης και της τεχνολογίας”.  Robin Hanson: “Ο τρανσουμανισμός είναι η ιδέα ότι οι νέες τεχνολογίες κατά πάσα πιθανότητα θα αλλάξουν τόσο πολύ τον κόσμο τους επόμενους ένα ή δύο αιώνες, ώστε οι απόγονοί μας από πολλές πλευρές δεν θα είναι πλέον ‘άνθρωποι’”.
2. Εξτροπιανισμός (Extropianism): Μια μαχητικότερη και πιο “εξατομικευμένη” μορφή τρανσουμανισμού, που δίνει προσωπικότερο περιεχόμενο στη συνειδητή ανθρώπινη εξέλιξη. Το όνομα αυτής της “σχολής” (ή μήπως, κινήματος;) προέρχεται από τη λέξη εξτροπία, που είναι το αντίθετο της εντροπίας, δηλαδή του θερμικού θανάτου του σύμπαντος (θυμάστε ακόμα τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής;) Οι βασικές αντιλήψεις των εξτροπιανιστών περιλαμβάνουν τις παρακάτω αρχές και θέσεις:
Επέκταση χωρίς όρια: Επιδίωξη μεγαλύτερης ευφυίας, σοφίας και αποτελεσματικότητας, απεριόριστος μέσος όρος ζωής και κατάλυση των πολιτικών, πολιτιστικών, βιολογικών και ψυχολογικών περιορισμών στην αυτο-ανάπτυξη και αυτο-πραγμάτωση. Διαρκής υπέρβαση των εμποδίων στην πρόοδο και τις δυνατότητές μας. Επέκταση στο σύμπαν και εξέλιξη χωρίς όρια. Αυτο-μεταμόρφωση: Συνεχής ηθική, διανοητική και σωματική αυτοβελτίωση μέσω του Λόγου και της κριτικής σκέψης, μέσω της προσωπικής υπευθυνότητας και του πειραματισμού. Επιδίωξη βιολογικής και νευρολογικής επαύξησης. Δυναμική αισιοδοξία: Τροφοδότηση της δυναμικής δράσης με θετικές προσδοκίες. Υιοθέτηση μιας ορθολογικής, έμπρακτης αισιοδοξίας, που απορρίπτει τόσο την τυφλή πίστη όσο και την καθηλωτική απαισιοδοξία.
Νοήμων τεχνολογία: Δημιουργική εφαρμογή της επιστήμης και της τεχνολογίας για την υπέρβαση των “φυσικών” ορίων, που μας επιβάλλει η βιολογική μας κληρονομιά, η κουλτούρα μας και το περιβάλλον.
Αυθόρμητη τάξη: Υποστήριξη αποκεντρωτικών και εθελοντικών διαδικασιών κοινωνικού συντονισμού. Υιοθέτηση της ανεκτικότητας, της πολυμορφίας, της μακροπρόθεσμης σκέψης, της προσωπικής υπευθυνότητας και της ατομικής ελευθερίας.

3. Γονιδίωμα: Το σύνολο των γονιδίων που περιέχονται στην απλοειδή σειρά των χρωμοσωμάτων μας. Η απλοειδής (haploid) σειρά ή αλληλουχία βρίσκεται στα αναπαραγωγικά μας κύτταρα (ωάρια, σπερματοζωάρια) και περιέχει τον μισό αριθμό χρωμοσωμάτων από εκείνον που υπάρχει στα σωματικά (διπλοειδή) κύτταρα του οργανισμού μας. Πρόκειται δηλαδή για το σύνολο των γονιδίων (βιολογικών μονάδων κληρονομικότητας) που ο καθένας μας μεταβιβάζει στους απογόνους του. Βλ. επίσης H χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος.

4. Peter Medawar: Βρετανός επιστήμονας λιβανέζικης καταγωγής. Γεννήθηκε το 1915 στη Βραζιλία και έλαβε δύο φορές το Βραβείο Νόμπελ —το 1945 για τη συμβολή του στην ανακάλυψη της πενικιλλίνης και το 1960 για τις ανακαλύψεις του στον τομέα της ανοσολογίας. Απεβίωσε το 1987. Καθηγητής σε πανεπιστήμια, ενδιαφερόταν έντονα για τα ζητήματα της παιδείας. Σε μια από τις τελευταίες διαλέξεις του έλεγε: “Πριν τριακόσια και περισσότερα χρόνια, ο Francis Bacon ονειρεύτηκε ένα νέο κράτος, τη Νέα Ατλαντίδα, μια δίκαιη και ανθρωπιστική κοινωνία όπου το κύριο εξαγωγικό προϊόν της είναι το φως —το ιδιαίτερο φως του Bacon, το lumen siccum, το φως της κατανόησης— μια κοινωνία αφιερωμένη στην ‘πραγμάτωση όλων των εφικτών πραγμάτων’. Μου αρέσει η ιδέα της εμπορίας φωτός, του φωτός σαν αντικείμενο εμπορίας. Νομίζω πως είναι η ιδέα που ενέπνευσε όλες τις μεγάλες εκπαιδευτικές περιπέτειες του παρελθόντος”. 5. Το λαμαρκιανό μοντέλο εξέλιξης: Η άποψη του Λαμάρκ ότι τα είδη εξελίσσονται με την προσαρμογή των ατόμων στις προκλήσεις/ πληροφορίες του περιβάλλοντος ήταν η πρώτη μοντέρνα εξελικτική θεωρία. Ο Λαμάρκ υποστήριζε ότι, λόγου χάρη, σε μια αιφνίδια έλευση παγετώνων τα μέλη ενός είδους δημιουργούν κάποιον προστατευτικό μηχανισμό κατά του κρύου (π.χ. γούνα), ο οποίος κληρονομείται άμεσα στους απογόνους τους. Η θεωρία του Λαμάρκ καταρρίφθηκε αργότερα από τη θεωρία του Δαρβίνου, ο οποίος πρότεινε μια πολύ πιο βλοσυρή και ρεαλιστική ερμηνεία, τον μηχανισμό της επιβίωσης του καταλληλοτέρου στις αλλαγμένες συνθήκες. Προσαρμοσμένη, η δαρβίνεια προσέγγιση συνεχίζει να αποτελεί και σήμερα την αποδεκτή επιστημονική θεωρία για τη γενετική εξέλιξη των ειδών. Παρ’ όλα αυτά, το λαμαρκιανό μοντέλο είναι εκείνο που εμφανώς ισχύει στη μη γενετική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, μέσω της άμεσης και ταχείας προσαρμογής του πνευματικού εποικοδομήματος στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. 6. Κύβοργον: Απόδοση του αγγλικού όρου cyborg (σύντμηση της φράσης cybernetic organism — κυβερνητικός οργανισμός), που περιγράφει το “πάντρεμα” ανθρώπου και μηχανής. Εφ’ όσον στην ουσία πρόκειται για δανεικές ελληνικές λέξεις, επαναδιατυπώνω απλά μια αγγλοποιημένη ελληνική λέξη. . Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος (Human Genome Project - HGP) είναι ένα από τα πιο μεγάλα και κρίσιμα διεθνή ερευνητικά προγράμματα του καιρού μας. Στόχοι του είναι η κατάστρωση λεπτομερών γενετικών και φυσικών χαρτών του ανθρώπινου γονιδιώματος, ο καθορισμός της πλήρους αλληλουχίας νουκλεοτιδίων του ανθρώπινου DNA, ο εντοπισμός των 50.000 -100.000 γονιδίων μέσα στο ανθρώπινο γονιδίωμα, καθώς και παρόμοιες αναλύσεις σε άλλους οργανισμούς που χρησιμοποιούνται ευρέως στα ερευνητικά εργαστήρια ως συστήματα- μοντέλα. Τα επιστημονικά προϊόντα του HGP θα αποτελέσουν πηγή λεπτομερούς πληροφόρησης για τη φύση, την οργάνωση και τη λειτουργία του ανθρώπινου DNA, δηλαδή των πληροφοριών που αποτελούν το βασικό σετ κληρονομικών “εντολών” για την ανάπτυξη και λειτουργία ενός ανθρώπινου πλάσματος.
Η επιτυχής ολοκλήρωση των φιλόδοξων αυτών στόχων θα χρειαστεί την ανάπτυξη μιας ποικιλίας νέων τεχνολογιών. Θα χρειαστεί επίσης εξελιγμένα μέσα για να είναι οι πληροφορίες αυτές ευρέως διαθέσιμες σε επιστήμονες, γιατρούς και άλλους, ούτως ώστε τα πορίσματα της έρευνας να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ταχύτατα για κοινό όφελος. Για τον λόγο αυτό, η βελτιωμένη τεχνολογία για βιο-ιατρική έρευνα θα είναι ένα ακόμα σημαντικό προϊόν του HGP. Από το στάδιο της σύλληψης του HGP, ήταν αντιληπτό ότι η εξασφάλιση και χρήση μιας τέτοιας γενετικής γνώσης θα είχε κολοσσιαίες επιπτώσεις τόσο στα άτομα όσο και στην κοινωνία και θα έθετε προς δημόσια και επαγγελματική συζήτηση πολλά ζητήματα πολιτικής. Συνεπώς, η ανάλυση των ηθικών, νομικών και κοινωνικών επιπτώσεων της γενετικής γνώσης, καθώς και η υποβολή σε δημόσια συζήτηση των πολιτικών ενδεχομένων, αποτελούν ένα ακόμα σημαντικό συστατικό της ερευνητικής προσπάθειας για το ανθρώπινο γονιδίωμα.

Ένα καλό σημείο για να δείτε αναλυτικότερα το κρίσιμο αυτό ερευνητικό πρόγραμμα είναι ο κόμβος του αμερικανικού Human Genome Research Institute, απ’ όπου πήρα και τις παραπάνω πληροφορίες.

8. Singularity: Έννοια των μαθηματικών και της φυσικής, που υποδηλώνει μια μοναδική κατάσταση, μια ασυνέχεια, στην εξέλιξη ενός προβλήματος ή μιας φυσικής διαδικασίας. Η μοναδικότητα αυτή δεν επιτρέπει να εικαστεί το τι θα συμβεί με βάση τα προηγούμενα. Ο Vernon Vinge, μαθηματικός και συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, πρότεινε πρόσφατα την έννοια της τεχνολογικής μοναδικότητας ως καθοριστικού σημείου στην πορεία εμφάνισης του μετανθρώπου και από εκεί έχει ξεκινήσει μια πολύ έντονη συζήτηση στους κύκλους των τρανσουμανιστών και εξτροπιανιστών. Η τεχνολογική αυτή μοναδικότητα τοποθετείται από αρκετούς στοχαστές σε ένα κοντινό μέλλον, γύρω στο 2010, ενώ από άλλους συνδυάζεται με την εμφάνιση της τεχνητής νοημοσύνης. Μπορείτε να δείτε το αρχικό άρθρο του Vinge, που ξεσήκωσε μια θύελλα συζητήσεων.
9. Μαύρη οπή: Όρος της αστροφυσικής που περιγράφει σκοτεινά αντικείμενα του σύμπαντος με κολοσσιαία συμπυκνωμένη μάζα. Η βαρύτητα των σωμάτων αυτών είναι τόσο μεγάλη που δεν επιτρέπει ούτε στο φως να διαφύγει, εξ ου και ο όρος μαύρη οπή. Οι μαύρες οπές προκαλούν μια μοναδικότητα (singu-larity), η οποία αρχίζει σε κάποια μικρή απόσταση από την επιφάνειά τους, στο σημείο που ονομάζεται ορίζοντας γεγονότων (events horizon). Εννοείται ότι οι έννοιες αυτές χρησιμοποιούνται εδώ μεταφορικά για να υποδηλωθεί η ριζική διαφορετικότητα της ανθρώπινης από τη μετανθρώπινη κατάσταση.
*Το κείμενο του Σπύρου Μάνδρου είναι δημοσιευμένο στο ηλεκτρονικό περιοδικό Μεταθεσεις(http://www. me-ta.gr), όπου υπάρχει και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση του συγγραφέα με τον Σπύρο Γεωργαντά πάνω στο ζήτημα του μετανθρώπου.
πηγήΆρδην τ. 24