Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ....

 

Asterios Kechagias

Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα για την αραβική γλώσσα παραθέτω ορισμένες πληροφορίες γι' αυτόν τον πολύ πλούσιο και γοητευτικό πολιτισμό.

Ξεκινώντας, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι όποτε θέλει να εξετάσει κάποιος σε μεγαλύτερο βάθος μια γλώσσα, θα πρέπει πάντα να προβαίνει στην παρακάτω τριπλή διάκριση: α) η γλώσσα ως γλώσσα, β) η γραφή της συγκεκριμένης γλώσσας, γ) το όνομα της συγκεκριμένης γλώσσας. Πολύ συχνά τα τρία αυτά στοιχεία διαφέρουν μεταξύ τους και το καθένα κουβαλάει τη δική του ιστορία.

α) Αν ξεκινήσουμε απ' το πρώτο, τη γλώσσα ως γλώσσα, τότε η αραβική γλώσσα, λόγω της δομής και της γραμματικής της, εντάσσεται στις λεγόμενες σημιτικές γλώσσες. Ο όρος ''σημιτικές'', έχει βιβλική προέλευση και προέρχεται απ' το όνομα ενός απ' τα παιδιά του Νώε, του Σημ. Το 10ο κεφάλαιο της Γενέσεως, γνωστό και ως ο Πίνακας των Εθνών, απαριθμεί τους απογόνους των παιδιών του Νώε, οι οποίοι συμβολίζουν τη νέα ανθρωπότητα μετά τον κατακλυσμό. Στα παιδιά του Σημ, συναντάει κανείς αρκετούς λαούς που γι' αυτό ονομάστηκαν Σημίτες (π.χ. Εβραίοι, Ασσύριοι κ.λπ.) και οι γλώσσες τους σημιτικές. Ο όρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1781 από θιασώτες της περίφημης Σχολή Ιστορίας του Göttingen, όπως ο August Ludwig von Schlözer και ο Johann Eichhorn που εισήγαγαν τον όρο ''σημιτικές γλώσσες'' (semitische Sprachen).

Δεν είναι όμως όλες οι σημιτικές γλώσσες ίδιες σε όλα τους τα χαρακτηριστικά και έτσι η ανάλυσή τους μπορεί να προχωρήσει σε μεγαλύτερο βάθος. Συγκεκριμένα, τα αραβικά ανήκουν στην υποκατηγορία των κεντρικών ή νότιων σημιτικών γλωσσών, σε αντίθεση με τα ακκαδικά ή τα ασσυριακά που εντάσσονται στις ανατολικές σημιτικές γλώσσες. Ο λόγος αυτής της διάκρισης είναι μορφολογικός, δηλαδή σχετίζεται με τον τρόπο που σχηματίζονται οι λέξεις και με τη μεταξύ τους συσχέτιση εντός της γλώσσας. Έτσι, στην ακκαδική γλώσσα που είναι η αρχαιότερη σημιτική γλώσσα που γνωρίζουμε, αλλά και στις ανατολικές σημιτικές γενικότερα, παρατηρούμε ότι για να δηλωθεί ο παρελθοντικός χρόνος (Preterite), χρησιμοποιούνται προθήματα, π.χ. aqbir= έθαψα (προέρχεται από τη ρίζα ''qbr'' + προσθήκη προθήματος ''a'' για το πρώτο πρόσωπο ενικού παρελθοντικού χρόνου). Στις κεντρικές και πιο δυτικές σημιτικές γλώσσες, όμως, το πρόθημα χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον Ενεστώτα (π.χ. στα αραβικά: aqbur= θάβω από τη ρίζα ''qbr'' + πρόθημα ''a'' για πρώτο πρόσωπο ενικού Ενεστώτα) ή τον Μέλλοντα (π.χ. στα εβραϊκά: eqbor=θα θάψω, επίσης απ' τη ρίζα ''qbr'' + πρόθημα ''e'' για το πρώτο πρόσωπο ενικού Μέλλοντα). Τέτοιου είδους γραμματικοσυντακτικές διαφοροποιήσεις οδήγησαν στην περαιτέρω διάκριση των σημιτικών γλωσσών και έτσι η αραβική πλέον θεωρείται πως ανήκει στις κεντρικές σημιτικές γλώσσες και περαιτέρω στις νότιες σημιτικές, σε αντιδιαστολή με τα εβραϊκά ή τα αραμαϊκά που ανήκουν στις βορειο-δυτικοσημιτικές (north-west semitic).

β) Περνώντας τώρα στο δεύτερο κομμάτι της διάκρισης, στη γραφή, πρέπει να σημειωθεί ότι θα πρέπει πάντα μια γλώσσα να διακρίνεται από τη γραφή της. Η γραφή είναι ένα εργαλείο για την αποτύπωση μιας γλώσσας και σε καμία περίπτωση δεν συνδέεται με το είδος της γλώσσας που καταγράφει. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι η αραβική γραφή, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα (π.χ. انت أحمق), χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή μιας σημιτικής γλώσσας, δεν σημαίνει ότι υπάρχει κάποια βαθύτερη σύνδεση της συγκεκριμένης γραφής με σημιτικές γλώσσες. Έτσι, παρατηρούμε ότι το ίδιο σύστημα γραφής, το ''αραβικό'' (με μικρές προσθήκες), χρησιμοποιείται σήμερα για την καταγραφή της σύγχρονης περσικής γλώσσας, η οποία είναι Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Το ίδιο ισχύει με όλα τα συστήματα γραφής. Η σφηνοειδής γραφή χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή της αταξινόμητης σουμεριακής γλώσσας αλλά και για την καταγραφή της ινδο-ευρωπαϊκής χεττιτικής γλώσσας. Το αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε για τη σημιτική φοινικική γλώσσα αλλά και για την ινδο-Ευρωπαϊκή ελληνική ή λατινική.

Ακολούθως, το πρώτο δείγμα αραβικής γραφής, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, χρονολογείται τον 6ο αιώνα μ.Χ. Το πρώτο δείγμα αραβικής γλώσσας όμως χρονολογείται στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. Αυτό σημαίνει ότι η αραβική γλώσσα ως προς τη δομή της προϋπήρξε της γραφής με την οποία καταγράφεται σήμερα και άρα πιο πριν καταγραφόταν με διαφορετικό σύστημα γραφής. Πλέον υπάρχει ομοφωνία ότι το αραβικό σύστημα γραφής αποτελεί εξέλιξη της γραφής των Ναβαταίων, μιας αραβικής φυλής που κατοικούσε σε περιοχές της σημερινής Ιορδανίας (σε αυτούς αποδίδεται το εκπληκτικό κτίσμα της Πέτρας). Η γραφή των Ναβαταίων με τη σειρά της συγγενεύει με το φοινικικό σύστημα γραφής, το οποίο εμφανίζεται πρώτη φορά στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.

Αυτό το τελευταίο σημείο φανερώνει κάτι επίσης σημαντικό, ότι τόσο η γλώσσα όσο και η γραφή ενός πολιτισμού δεν ταυτίζονται με τους φυσικούς ομιλητές/γραφείς. Σήμερα, ο όρος ''Άραβας'' ταυτίζεται στο μυαλό μας με το Ισλάμ και με συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες, όμως Άραβες υπήρχαν προφανώς και στην προ-ισλαμική εποχή. Γνωρίζουμε για το αραβικό βασίλειο των Σαββαίων, στις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. ή για τα αραβικά βασίλεια των Λιχυανιτών, των Μινναίων, των Καταβάνων, των Χατραμωτιτών ή των Ομηριτών που απλώνονται σε όλο το εύρος της πρώτης χιλιετίας π.Χ. αλλά και σε μ.Χ. εποχές. Με άλλα λόγια, οι Άραβες ως λαός, με τις διάφορες φυλές τους, υπήρχαν για παραπάνω από μια χιλιετία πριν την εμφάνιση της αραβικής γλώσσας, της αραβικής γραφής και της έλευσης του Ισλάμ. Οι περισσότεροι απ' αυτούς χρησιμοποιούσαν άλλες γλώσσες και συστήματα γραφής, όπως το νότιο αραβικό αλφάβητο (south Arabian alphabet) -το οποίο συγγενεύει με το Αιθιοπικό σύστημα γραφής. Πολύ συχνά κάνουμε το λάθος να ταυτίζουμε έναν λαό με την ιστορική εμφάνιση της γλώσσας που μιλάει, π.χ. λέμε ότι ''οι Έλληνες συνδέονται αρρήκτως με την ελληνική γλώσσα'' αλλά είναι προφανές ότι οι διάφοροι λαοί προϋπήρχαν της γλώσσας και της γραφής που τους βρίσκουμε να χρησιμοποιούν αργότερα. Προφανώς, ακόμη και πριν ανακαλύψει ο άνθρωπος τη γραφή, κάτι μιλούσε, χρησιμοποιούσε μια γλώσσα. Αλλά δεν υπάρχει καμία ανάγκη να πρέπει να μιλούσε πάντα την ίδια γλώσσα. Οι λαοί που απαρτίζουν σήμερα αυτό που ονομάζουμε ''Έλληνες'' ή ''Άραβες'', προέρχονται από ανθρώπους που οι πρόγονοί τους αναγκαστικά μιλούσαν άλλες γλώσσες στην αρχή. Οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική περίπου 195.000 χρόνια πριν. Κάποιοι από αυτούς εξελίχτηκαν με τις χιλιετίες στους ανθρώπους λαών που συναντάμε σήμερα αλλά είναι αυτονόητο ότι δεν μιλούσαν τότε τις γλώσσες που τους βρίσκουμε να μιλούν σήμερα. Εφόσον η ελληνική γλώσσα εμφανίζεται χονδρικά κατά την ύστερη περίοδο της Μυκηναϊκής εποχής, ποια γλώσσα μιλούσαν οι άνθρωποι αυτοί μια χιλιετία πριν τον Μυκηναϊκό πολιτισμό; Όπως λοιπόν οι άνθρωποι και οι λαοί που αργότερα σχημάτισαν τον ελληνικό πολιτισμό δεν μιλούσαν πάντα την ελληνική γλώσσα, έτσι και οι λαοί που σχημάτισαν τον αραβικό πολιτισμό, δεν μιλούσαν πάντα την αραβική γλώσσα.

γ) Τώρα που διευκρινίστηκαν τα παραπάνω, απομένει μόνο να δούμε τι συμβαίνει με το όνομα αυτού του λαού και αυτής της γλώσσας: Άραβες και αραβική γλώσσα. Πώς προέκυψε αυτό το όνομα και πότε; Το όνομα ''Άραβας'' συναντάται για πρώτη φορά σε γραπτά κείμενα της πρώτης χιλιετίας π.Χ. και συγκεκριμένα σε Ασσυριακές επιγραφές του 9ου αιώνα π.Χ. Ο 9ος αιώνας ήταν ένας αιώνας πολύ έντονης επεκτατικής πολιτικής εκ μέρους του Νέο-Ασσυριακού Βασιλείου με έδρα το σημερινό Ιράκ. Ο Ασσύριος βασιλιάς Σαλμανέσερ ο Γ΄ προσπάθησε να επεκτείνει την ασσυριακή κυριαρχία στα δυτικά, φτάνοντας ως τη Μεσόγειο. Πάρα πολλοί λαοί της Ανατολίας (σημερινής Τουρκίας) και της Μεσογείου (Αιγύπτιοι, Ισραηλίτες, (νεο)Χετταίοι, Φοίνικες κ.α.) βλέποντας τον άμεσο κίνδυνο που διέτρεχαν, αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον των Ασσυρίων, αλλά χωρίς επιτυχία. Μετά την ήττα τους στη μάχη του Καρκάρ το 853 π.Χ., ο νικητής Σαλμανέσερ διέταξε να σκαλίσουν έναν μονόλιθο στον οποίο περιέγραψε τους λαούς και τους ηγεμόνες που νίκησε. Ανάμεσα σε αυτούς συναντάμε και κάποιους βεδουίνους της αραβικής χερσονήσου με τον ηγεμόνα τους Γκιντιμπού, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από τον Σαλμανέσερ ως Άραβες. Αυτή είναι και η πρώτη ιστορική εμφάνιση του συγκεκριμένου όρου για να δηλώσει λαό.

Από κει και στο εξής, ο όρος αυτός εμφανίζεται πολύ πιο εκτεταμένα σε διάφορες άλλες επιγραφές. Έτσι, κατά τη διάρκεια της περσικής δυναστείας των Αχαιμενιδών, τον 6ο αιώνα π.Χ., η σατραπεία που περιελάμβανε τις περιοχές ανάμεσα στον Νείλο και στον Ευφράτη, συμπεριλαμβανομένης της αραβικής χερσονήσου, ονομάστηκε από τον Δαρείο ως Arabāya (𐎠𐎼𐎲𐎠𐎹). Παρομοίως, συναντάμε το όνομα ''Άραβες'' τόσο στον Ηρόδοτο και σε Έλληνες συγγραφείς όσο και σε επιγραφές πολλών λαών της αρχαίας Υεμένης κατά τη διάρκεια του τέλους της πρώτης χιλιετίας π.Χ. και στις αρχές της πρώτης χιλιετίας μ.Χ. Αναφορικά με το πού ήταν οι Άραβες κατά τη διάρκεια της δεύτερης ή της τρίτης χιλιετίας π.Χ., αυτό ίσως απασχολήσει άλλη δημοσίευση γιατί αποτελεί από μόνο του μια πολύ συναρπαστική ιστορία.

Κλείνω με ένα τελευταίο σχόλιο σχετικά με τη γλώσσα τους. Η σύγχρονη αραβική γλώσσα είναι από τις λίγες γλώσσες του κόσμου που αλλιώς τη μιλούν και αλλιώς τη γράφουν. Υπάρχει η περίφημη διάκριση ανάμεσα στη ''φούσχα'' (την επίσημη γλώσσα) και την ''αμία'' (τη λαϊκή γλώσσα). Η φούσχα είναι η γλώσσα του Κορανίου, των ειδήσεων και γενικότερα του έντυπου αραβικού βιβλίου. Η γνώση της σου προσδίδει κύρος. Εκτός κι αν επιχειρήσεις να τη μιλήσεις προς απλό κόσμο, όπου εκεί συνήθως γελάνε μαζί σου. Επειδή είναι η γλώσσα που διδάσκεται στις σχολές, όλοι όσοι μαθαίνουν αραβικά, ξεκινούν από τη φούσχα, με αποτέλεσμα να καθίστανται ικανοί να διαβάσουν κείμενα αλλά να δυσκολεύονται να συνομιλήσουν ή να κατανοήσουν τους ντόπιους. Θυμάμαι ότι στην αρχή της σχέσης μας, μιλούσα με την Παλαιστίνια κοπέλα μου στη φούσχα και εκείνη με κορόιδευε. Αρκετοί πιο ηλικιωμένοι που δεν είχαν μόρφωση δεν μπορούσαν να την καταλάβουν καν. Αν θέλεις να μιλήσεις άνετα με ντόπιους, χρειάζεσαι την αμία. Η αμία είναι η γλώσσα της ομιλίας, του ''λαού'', η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τον απλό κόσμο για τις καθημερινές υποθέσεις του. Οι δύο αυτές γλώσσες μπορούν να διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το ερώτημα ''τι θέλεις;'' στην φούσχα μεταφράζεται ως ''μάδα τουρίντου'' (ماذا تريد) ενώ στην αμία ως ''σου μπίντακ'' ( شو بدك).

Η φούσχα είναι απαράλλακτη από τόπο σε τόπο και μπορούν να σε κατανοήσουν οι μορφωμένοι Άραβες οπουδήποτε στον κόσμο αλλά η αμία διαφέρει, επειδή, ως καθομιλουμένη, επηρεάζεται από τις διάφορες διαλέκτους. Έτσι, αν πραγματοποιήσει κανείς ένα ταξίδι ξεκινώντας απ' τον Λίβανο και τη Συρία και πηγαίνοντας στην Παλαιστίνη/Ισραήλ, στην Ιορδανία, στη Σαουδική Αραβία, στα Εμιράτα, στην Υεμένη κι από εκεί στην Αίγυπτο, φτάνοντας ως το Μαρόκο, θα παρατηρήσει πάρα πολλές διαφορετικές διαλέκτους και θα αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες στην κατανόησή τους, ακόμη κι αν γνωρίζει πολύ καλά την αραβική γλώσσα. Οι ίδιοι οι Άραβες αντιμετωπίζουν προβλήματα κατανόησης μεταξύ τους. Οι πιο δύσκολοι για όλους είναι οι Μαροκινοί, διότι λόγω της γαλλικής αποικιοκρατίας, η αραβική γλώσσα που μιλούν, ομιλείται με γαλλική προφορά, έχει αρκετά δάνεια από τη γαλλική γλώσσα, κόβουν το τέλος λέξεων όπως στα γαλλικά και γενικότερα δεν καταλαβαίνεις τίποτα.

Επειδή διδάχθηκα την Παλαιστινιακή/Λιβανέζικη προφορά με δυσκολεύουν μερικές φορές και οι Αιγύπτιοι, οι οποίοι δεν μπορούν να προφέρουν το ''παχύ ζ/τζ'' και το μετατρέπουν σε ''γκ'', π.χ. το αραβικό τζαμάλ = καμήλα γίνεται ''γκαμάλ'' στην αιγυπτιακή διάλεκτο (θυμίζει λίγο τη σχέση του αγγλικού ''g'' που άλλοτε προφέρεται ''γκ'' και άλλοτε ''τζ'') ενώ το q (ق) στη βόρεια Αίγυπτο το προφέρουν ως άλεφ (γλωττιδικό κλειστό) και στη νότια ως άγιν (ηχηρό φαρυγγικό). Η αιγυπτιακή διάλεκτος, πάντως, επειδή είναι η κεντρική διάλεκτος των ειδήσεων και της διπλωματίας, θεωρείται από τις πιο χρήσιμες για να μάθει κανείς να κατανοεί.

Το για ποιον λόγο υπάρχει αυτή η διάκριση ανάμεσα στην αμία και στη φούσχα απαντάται σχετικά εύκολα. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ο οποίος εξελίσσεται και δεν μένει ποτέ στάσιμος στη γραπτή της μορφή και στη ρυθμιστική της γραμματική. Η φούσχα διατηρήθηκε ως σήμερα σχεδόν απαράλλακτη λόγω του Κορανίου και της ιερότητάς του αλλά αντανακλά ένα πνεύμα που πλέον δεν εκφράζει τους σύγχρονους αραβικούς λαούς, διότι αναφέρεται σε μια πολύ πιο αρχαία εποχή. Έτσι, παρότι τη διατήρησαν, οι σύγχρονες μορφές της γλώσσας τους είναι πολύ πιο διαφορετικές και ''οικονομικές''. Θα πρέπει να επισημανθεί όμως, ότι παρότι μπορούμε να διακρίνουμε την αραβική γλώσσα σε φούσχα και αμία, δεν πρόκειται για δύο διαφορετικές γλώσσες. Πρόκειται για μια και την ίδια αραβική γλώσσα σε διαφορετικές φάσεις της εξέλιξής της. Αν εξετάσει κανείς την αμία σε βάθος, θα βρει εντός της αραβικές ρίζες που είναι πολύ αρχαίες και οι οποίες για διάφορους λόγους διατηρήθηκαν πιο έντονα στον προφορικό παρά στον γραπτό λόγο.

Όλες οι αντιδράσε