Ο ΜΥΘΟΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ..

Ο μύθος των μελισσών

Γράφει ο saetiger

Από τις 30 Μαΐου ως τις 3 Ιουνίου του 17 π.Χ., ο αυτοκράτορας της Ρώμης Οκταβιανός Αύγουστος είχε προγραμματίσει μια φαντασμαγορική φιέστα για να υποδεχτεί τον νέο αιώνα που θα σήμανε το τέλος σχεδόν ενός αιώνα εμφυλίων πολέμων και θα εγκαινίαζε την νέα Χρυσή Εποχή ειρήνης και ευημερίας υπό την αιγίδα του αυτοκράτορα. Σόου χολλυγουντιανών διαστάσεων με αναπαραστάσεις ναυμαχιών είχαν προγραμματιστεί, η έλευση ενός κομήτη είχε εύστοχα προβλεφθεί από τους αυλικούς αστρονόμους, και ο ποιητής Οράτιος είχε επιστρατευτεί να συνθέσει το carmen saeculare, το οποίο θα υμνούσε την νέα εποχή που δεν θα είχε τέλος. Το νέο καθεστώς, αφού επιβλήθηκε στρατιωτικά και πολιτικά, χρειζόταν τώρα θεάματα και ποίηση για να διεκδικήσει την ύπαρξή του μέσα στους αιώνες και να επουλώσει το αιματηρό παρελθόν των εμφυλίων πολέμων. Χρειαζόταν ένα μύθο. Οι φιλοδοξίες του Αυγούστου δεν είχαν καμία σχέση με μετριοπάθεια. Ο ίδιος ανακήρυξε τον εαυτό του θεό αναλαμβάνοντας το όνομα Αύγουστος. Η Ρώμη δεν διεκδικούσε μόνο τα εγκόσμια αλλά και τα υπερκόσμια. Το Weltanschauung της αυτοκρατορίας επόπτευε το χώρο και το χρόνο, και ο αυτοκράτορας ούτε λίγο ούτε πολύ ήθελε να ελέγχει και να ρυθμίζει το σύμπαν. Ένας από τους μύθους που επιστράτευσε το καθεστώς του Αυγούστου ήταν ο ησιόδειος μύθος των πέντε εποχών. Στα Ἒργα καὶ Ἡμέραι ο Ησίοδος χώρισε την ιστορία του ανθρώπου σε πέντε εποχές. Η πρώτη ήταν η Χρυσή Εποχή, η οποία δεν ήξερε τι θα πει έγνοια. Η χρυσή φυλή των ανθρώπων ζούσε αμέριμνα, χωρίς να μοχθεί ή να εργάζεται, χωρίς αρρώστιες και χωρίς γερατειά. Η γη από μόνη της έδινε καρπούς και οι άνθρωποι πέθαιναν εύκολα κι ανώδυνα στον ύπνο τους. Την παραδείσια αυτή εποχή διαδέχεται η Αργυρή Εποχή, που είναι κατά πολύ κατώτερη. Η Αργυρή Εποχή ήταν γεμάτη εγκλήματα και ασέβεια προς τους θεούς και ο Δίας την κατέστρεψε. Η τρίτη φυλή ανθρώπων ήταν η χάλκινη, η οποία ξεκίνησε τους πολέμους και τη βία. Οι άνθρωποι αυτής της γενιάς άρχισαν την κρεωφαγία και εξαγριώθηκαν, έμοιαζαν πιο πολύ με τέρατα παρά με ανθρώπους και στο τέλος αλληλοεξοντώθηκαν. Η τέταρτη γενιά είναι η γενιά των ηρώων, η μόνη που αναχαιτίζει τον ιστορικό πεσσιμισμό του Ησιόδου και την παρακμή της ανθρώπινης φυλής, η οποία κατά τα άλλα πάει από το κακό στο χειρότερο. Οι ήρωες, αν και καλύτεροι από την χάλκινη γενιά, έχουν παραδόξως το ίδιο τέλος, καθώς αλληλοκαταστρέφονται στον πολέμο μπροστά από τις εφτά πύλες της Θήβας και στην Τροία, ενώ μάχονται για την Ελένη. Η τελευταία εποχή είναι η εποχή του Σιδήρου, την οποία ο Ησίοδος εισάγει με ένα βαθύ αναστεναγμό. "Μακάρι να μην ήμουν στην πέμπτη γενεά, αλλά είτε να πέθαινα νωρίτερα ή να γεννιόμουν αργότερα". Εξαθλίωση, φροντίδες, μόχθος, γερατειά είναι το καρέ της δυστυχίας που χαρακτηρίζει την Εποχή του Σιδήρου, τη δική μας εποχή. Το "μακάρι να γεννιόμουν αργότερα" όμως του Ησιόδου αφήνει ένα παραθυράκι αισιοδοξίας. Η επόμενη εποχή δεν μπορεί παρά να είναι καλύτερη. 

Η γοητεία που άσκησε αυτός ο μύθος διαπέρασε την ελληνική και ελληνιστική αρχαιότητα και έγινε ένα με τη συνείδηση των Ρωμαίων. Ο Λουκρήτιος, ο Κάτουλλος στο τέλος του επυλλίου του και ο Βιργίλιος στην 4η Εκλογή του ανανεώνουν το ποιητικό σθένος της ησιόδειας μυθολογίας βάζοντας τη δική τους προσωπική σφραγίδα. Οι πολιτικές διαστάσεις του μύθου πολύ πιθανώς υπήρχαν ήδη στον Ησίοδο. Είναι πάντως ευδιάκριτες στους Όρνιθες του Αριστοφάνη και προφανείς στον Βιργίλιο. Ο Αύγουστος δεν έχασε την ευκαιρία να σφετεριστεί έναν τέτοιο δυνατό μύθο και να εμβαθύνει την πολιτική του προοπτική. Αυτός ήταν ο νέος θεός που θα έφερνε πίσω τη Χρυσή Εποχή. Η αυτοκρατορική ρητορική χρησιμοποίησε ένα ιδιοσυγκρασιακό συγκρητισμό ελληνικής μυθολογίας και ρωμαϊκής εθνικής προπαγάνδας, κηρύσσοντας την αναβίωση των παλαιών καλών ρωμαϊκών αρετών, ανάμεσα στις οποίες η ανδρεία και η ολιγάρκεια ήταν βασικές και αναντικατάστατες.

Το νέο πακέτο της Χρυσής Εποχής όμως έμπαζε, οι δε ποιητές της αυγούστειας περιόδου που το υιοθέτησαν, κάθε άλλο παρά παπαγαλάκια της αυτοκρατορικής προπαγάνδας ήταν. Πώς μπορούσε να συμβιβαστεί, για παράδειγμα, η γαλαντόμος ευημερία που το ειρηνικό καθεστώς του Αυγούστου εξασφάλιζε ες αει με το σκληρό ρωμαϊκό ιδεώδες της ολιγάρκειας (frugalitas) που ήθελε επίσης να αναβιώσει; Στη συνείδηση του αρχαίου ανθρώπου, ο πλούτος ήταν συνώνυμο της διαφθοράς. Ο Τίβουλλος, ο δεύτερος από την τετρακτύδα των ρωμαίων ελεγειακών της αυγούστειας περιόδου, συνοψίζει την ιδέα αυτή με ένα λογοπαίγνιο: Diuitis hoc uitium est auri, nec bella fuerunt/ faginus adstabat cum scyphus ante dapes 1.10.7-8 ("Αυτό είναι το ελάττωμα του άφθονου χρυσού κι ούτε πόλεμοι υπήρχαν όσο στεκόταν στο τραπέζι κούπα φτιαγμένη από οξιά"). Η μετάφρασή μου φυσικά καταστρέφει το μεγαλείο ενός ποιητή, ο οποίος άκουγε πρώτα τον ήχο και ύστερα το νόημα των λέξεων. Ο ηθικός ξεπεσμός (VITIum), βρίσκεται μέσα στον πλούτο (diVITIs). H αφθονία θα φέρει πόλεμο και όχι ειρήνη, και έτσι η Χρυσή Εποχή του Αυγούστου μοιάζει προβληματική εξ ορισμού. 

Άλλωστε η Χρυσή Εποχή κρύβει εξ αρχής ένα παράδοξο, καθώς δεν είχε καμία σχέση με το χρυσάφι. Ο Σωκράτης στον Κρατύλο του Πλάτωνα διευκρινίζει ότι η Χρυσή Εποχή δεν ήταν από χρυσό (οὐκ ἐκ χρυσοῦ πεφυκὸς ἀλλ᾽ ἀγαθόν τε καὶ καλόν). O Oβίδιος στις Μεταμορφώσεις θα δώσει το δικό του tour de force παρουσιάζοντας τον ησιόδειο μύθο των πέντε εποχών και θα διευκρινίσει ότι η Χρυσή Εποχή δεν γνώριζε το χρυσάφι, το οποίο ήταν ακόμη θαμμένο στα έγκατα της γης. Στην Ars Amatoria όμως ο Οβίδιος είχε ξεγυμνώσει χωρίς προσχήματα την αυτοκρατορική προπαγάνδα: aurea sunt uere nunc saecula: plurimus auro/ uenit honos,  Ars 2.277-8 ("πράγματι χρυσή είναι τώρα η εποχή μας: τη μέγιστη τιμή έχει το χρυσό"). Σα να μην έφτανε η απροκάλυπτη χλεύη της Χρυσής Εποχής του Αυγούστου, ο Οβίδιος παίζει και με την έννοια του honos, μία τιμή που έχει την τιμή της. Η ιστορία της χρυσής γενιάς που θέλει να επαναλάβει ο Αύγουστος, μπορεί να επανέλθει μόνο ως φάρσα. Ο Οβίδιος γελά σαρδόνια στα μούτρα της αυτοκρατορικής προπαγάνδας και ίσως με αυτά και με άλλα στο τέλος να βρέθηκε εξόριστος στην άκρη του κόσμου.

Σαν λίγο πιο ισορροπημένα να εμφανίζονται τα πράγματα στα Γεωργικά του Βιργιλίου, στο 4ο βιβλίο των οποίων ο ποιητής προσφέρει μια αλληγορία ιδανικής κοινωνίας εστιάζοντας το ποιητικό του μικροσκόπειο στο θαυμαστό κόσμο των μελισσών. Αποκαλώντας τις μέλισσες Quirites (το όνομα τον ρωμαίων πολιτών με παράλληλες στρατιωτικές συνδηλώσεις) αφήνει λίγες αμφιβολίες για το ότι η κοινωνία των μελισσών είναι η ιδανική ρωμαϊκή κοινωνία που οραματίζεται. Εργατική, πειθαρχημένη, γενναία όταν το καλούν οι συνθήκες, παραγωγική, αναπαραγωγική και κατά συνέπεια αθάνατη. Ο Βιργίλιος παρουσιάζει επίσης την κοινωνία των μελισσών παρόμοια με αυτή των θεών, ενάρετη και μακάρια. Αναπαράγοντας μια αρχαία παρανόηση, δεν ξεχνά να τονίσει ότι οι μέλισσες αναπαράγονται χωρίς σεξουαλική επαφή, γεγονός που τις θέτει υπεράνω πόθων και παθών. Ο μοναδικός έρωτας των μελισσών είναι ο έρωτας της απόκτησης αγαθών: Cecropias innatus apes amor urget habendi/ munere quamquam suo, Γεωργικά 4.175-6 ("έμφυτος έρωτας κτήσης εγείρει τις αττικές μέλισσες, την κάθε μια για τη δική της επιβράβευση" σημ.: Δεν μπορώ να βρω μια λέξη καλύτερη από "επιβράβευση" για το munus, που σημαίνει και καθήκον και αμοιβή). Οι στίχοι αυτοί έχουν προσελκύσει λιγότερο ενδιαφέρον από όσο αξίζουν. Στην ιδανική κοινωνία των μελισσών, όπου η ατομικότητα θυσιάζεται στο βωμό του κοινωνικού αγαθού, ο Βιργίλιος τονίζει ότι το προσωπικό καθήκον, που στα Λατινικά είναι ίδιο με την προσωπική ανταμοιβή, είναι ένας έμφυτος έρωτας ιδιοτελούς κτήσης και απόκτησης. Οι στίχοι αυτοί αντιπαρατίθενται στις λεγεώνες χωρίων ελλήνων και ρωμαίων ποιητών, οι οποίοι επανειλημμένα όρισαν τον πόθο για απόκτηση πλούτου ως τη ρίζα κάθε δεινού που μαστίζει την ανθρωπότητα. Ο πόθος αυτός είναι έμφυτος, λέει ο Βιργίλιος, και είναι αυτός που εξασφαλίζει την par excellence αρμονική κοινωνία των μελισσών. Οι μέλισσες είναι φυσικά Αττικές, λόγω του περίφημου μελιού, αλλά μέσα σ᾽αυτά τα συμφραζόμενα ο Βιργίλιος (που δεν συνηθίζει να ξοδεύει λέξεις για να γεμίσει το στίχο) ανακαλεί την αθηναϊκή αυτοκρατορία, ένα καθεστώς που καθιέρωσε τη δημοκρατία μέσα από την ανάδειξη της ατομικότητας σε όλο της το μεγαλείο. Αιώνες αργότερα, ένας ολλανδός γιατρός, ο Bernard Mandeville (1670-1733) θα δημοσιεύσει το δικό του "Μύθο των Μελισσών" (The Fable of the Bees).  To έργο του Mandeville μπορεί να συνοψιστεί στην εξής φράση: private vices lead to public benefits. Η λέξη vice (ουσιαστικά η ίδια λέξη με το vitium του Τίβουλλου) αποκτά, μέσα από ένα παράδοξο, θετικές διαστάσεις. Η επιρροή του Mandeville συχνά επισκιάζεται από το έργο του Adam Smith (ο οποίος επηρεάστηκε από τον Mandeville), αλλά η ικανότητά του να θέσει τα θεμέλια του δυτικού οικονομικού συστήματος μέσα από ένα σατιρικό ποίημα είναι απαράμιλλη. Στο ποίημά του "The Grumbling Hive or Knaves Turn'd Honest", μια κυψέλη μελισσών ζει μέσα στη χλιδή και τις ανέσεις. Το μόνο που τις ενδιαφέρει είναι να ικανοποιήσουν τη δίψα τους για δόξα και πλούτη και τίποτα άλλο. Παραδόξως, με αυτόν τον τρόπο η κυψέλη ευημερεί. Οι δικηγόροι δουλεύουν ασταμάτητα για να πλουτίσουν και για τίποτα άλλο. Μελετούν μέρα νύχτα το νόμο, για να βρουν παραθυράκια και μοιάζουν με διαρρήκτες.

And to defend a wicked Cause,
Examin'd and survey'd the Laws;
As Burglars Shops and Houses do;
To find out where they'd best break through.

Οι γιατροί νοιάζονται επίσης για την πάρτη τους:

Physicians valued Fame and Wealth
Above the drooping Patient's Health,

Με λίγα λόγια, ο καθένας για την πάρτη του και όλοι για την κοινωνία:

Millions endeavouring to supply
Each other's Lust and Vanity

 Thus every Part was full of Vice,
Yet the whole Mass a Paradice;
Οι θεοί όμως οργίζονται. Ξεριζώνουν την ιδοτέλεια και την υποκρισία και επαναφέρουν τη δικαιοσύνη. Το αποτέλεσμα όμως δεν είναι το αναμενόμενο:

But, Oh ye Gods! What Consternation,
How vast and sudden was th' Alteration!
In half an Hour, the Nation round,
Meat fell a Penny in the Pound.
The Mask Hypocrisie's flung down,
From the great Statesman to the Clown;
And some, in borrow'd Looks well known,
Appear'd like Strangers in their own.
Η επέμβαση των θεών έχει καταστροφικές συνέπειες. Εφόσον δεν υπάρχει κανένα ιδοτελές κίνητρο, η κοινωνία των μελισσών παρακμάζει και καταρρέει. Οι τέχνες, η επιστήμη, η οικονομία σβήνουν εν μιά νυκτί. Το μόνο πράμα δηλαδή που κρατάει τους ανθρώπους μαζί και τους κάνει να προοδεύουν είναι η ιδιοτέλεια του καθενός. Η Χρυσή Εποχή είναι απλώς ένας εφιάλτης. Είναι το τέλος της κοινωνικής προόδου. 

Ο Mandeville επιτίθεται στους ανά τους αιώνες ηθικολόγους που κήρυξαν την αυταπάρνηση της ιδιοτέλειας στο όνομα ενός κοινωνικού σκοπού υπεράνω ταπεινών προσωπικών έξεων και ορέξεων. Για τον Mandeville, αυτό είναι μια επικίνδυνη πλάνη. Ο ίδιος όμως, αν και κατηγορήθηκε γι᾽αυτό ανάμεσα σε πολλά άλλα, δεν θεωρεί τις πράξεις μας άμοιρες ηθικής ευθύνης. Απλώς θεωρεί ότι η αρετή (η οποία κατά τον Αριστοτέλη είναι η έξη του ανθρώπου να κάνει σωστές επιλογές) έχει προσωπικά ελατήρια. Π.χ. όταν κάποιος βλέπει ένα μωρό να πνίγεται, σπεύδει να το σώσει. Η επιβράβευση που θα λάβει από την κοινωνία για την πράξη του και οι τύψεις που θα νιώσει αν αφήσει το μωρό να πνιγεί, παίζουν καθαρά σε προσωπικό επίπεδο, χωρίς όμως αυτό να αναιρεί την ηθική διάσταση της πράξης. Το έργο του Mandeville εμπότισε τη σκέψη του Βολταίρου, του Μοντεσκιέ και άλλων Εγκυκλοπαιδιστών, και η σκέψη του έσπειρε τον σπόρο του Διαφωτισμού. Η ελεύθερη αγορά των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών στηρίζεται σ᾽ αυτά τα θεμέλια. Όμως σήμερα ο όρος ῾δυτικός καπιταλισμός᾽ ηχεί ως στεντόρεια μομφή. Τα δε κηρύγματα της ελεύθερης αγοράς και του laissez faire ως τα όργανα του διαβόλου. Μια ματιά στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας δείχνει ότι ελάχιστοι τολμούν να αρθρώσουν ξεκάθαρα φιλελεύθερο πολιτικό λόγο. Και ενώ οι φωνές των παραδοσιακών κομμουνιστών και των παραδοσιακών δεξιών πέρασαν από την γραφικότητα στο κοινοβούλιο, οι φιλελεύθεροι βρίσκονται στο εξωκοινοβουλευτικό περιθώριο. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Είναι μήπως το αδηφάγο τέρας της ελεύθερης αγοράς που μας έχει φέρει αντιμέτωπους με τον ίδιο μας τον πολιτισμό ή είναι απλώς η άγνοιά μας για το βάθος και τις πραγματικές διαστάσεις των ατομικών κινήτρων; Δοκιμάστε να πείτε σε μια παρέα ότι η κοινωνία θα πάει μπροστά μόνο αν ο καθένας κοιτάει την πάρτη του, και πείτε μου τις αντιδράσεις της ομήγυρης. Πόσοι άραγε θα πιάσουν το υπονοούμενο; Αλλά πάλι ίσως αντί για το υπονοούμενο να έχουν πιάσει το νόημα. Και το νόημα είναι ότι στον κυκεώνα των ατομικών φιλοδοξιών (επαγγελματικών και μη) υπηρετούμε στο ακέραιο την κοινωνία, έχουμε χάσει όμως κάθε ίχνος προσωπικής ζωής. Η φράση Novus Ordo Seclorum, εμπνευσμένη από τον Χρυσό Αιώνα της 4ης Εκλογής του Βιργιλίου, εμφανίζεται στο χαρτονόμισμα του ενός δολλαρίου, αποτυπώνοντας περήφανα ό,τι διακωμώδησε ο Οβίδιος: η Νέα Τάξη των Αιώνων έχει το χρώμα του χρήματος. Μήπως όμως η εποχή μας, που είναι φτιαγμένη από χρυσάφι, είναι τελείως κάλπικη;http://saetiger.blogspot.gr/search?updated-min=2008-01-01T00:00:00-08:00&updated-max=2009-01-01T00:00:00-08:00&max-results=14