Πνευματισμός εν Αθήναις στα τέλη του 19ο αιώνα.
Πνευματισμός καλείται "η προς το εκκαλείν πνεύματα εκ του Αδου κλίσις". Η έννοια που ο φιλόλογος Στέφανος Κουμανούδης καταγράφει στη "Συναγωγή νέων λέξεων", το λεξικό νεολογισμών που εκδίδεται το 1900, αποδίδει μια διαδεδομένη συνήθεια των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων, η οποία μοιάζει στα τέλη του 19ο αιώνα να απορροφά και την αστική αθηναϊκή κοινωνία. "Οι αποτελούντες τον πνευματιστικόν κύκλον ήσαν άνθρωποι σοβαροί και φρόνιμοι", γράφει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, "λόγιοι, ποιηταί, δημοσιογράφοι, καθηγηταί, ιατροί και εν γένει άνθρωποι με κάποιαν πνευματική ανάπτυξιν". Πράγματι, δεν ήταν λίγοι οι διανοούμενοι που δοκίμαζαν την επικοινωνία με το επέκεινα, έβρισκαν τη πρακτική της θεοσοφίας ως δόκιμη θρησκευτική αναζήτηση, διεύρυναν τη συνείδησή τους με μια δόση αποκρυφισμού ή -τέλος, τέλος- δεν παρέλειπαν να παρευρεθούν σε μια τελετή υπνωτισμού. Όλα τα παραπάνω σε μια Ευρώπη όπου ο 19ος αιώνας πλησίαζε στο τέλος του, αφαιρώντας από τις υπάρχουσες ιδεολογικές σταθερές τα θεμέλια της βεβαιότητας, μέσω κυρίως ενός κύκλου νεο-ρομαντικών διανοουμένων.
Εκπρόσωπος µιας παλαιότερης γενιάς, ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής (1809-1892), ροµαντικός ποιητής, πεζογράφος, καθηγητής Αρχαιολογίας και διπλωµάτης, δήλωνε ότι δεν είχε "ίχνος αµφιβολίας" για την ύπαρξη των πνευµάτων. Τακτικές συγκεντρώσεις του κύκλου των πνευµατιστών της Αθήνας γίνονταν στο σπίτι του σπουδαίου σατιρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (1853-1919), σύµφωνα µε όσα περιγράφει ο Ευγένιος Ματθιόπουλος, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήµιο Κρήτης, του οποίου το βιβλίο "Η τέχνη πτεροφύει εν οδύνη - Η πρόσληψη του νεοροµαντισµού στην Ελλάδα" (εκδ. Ποταµός) υπέδειξε ένα κενό στην έρευνα και ανέδειξε τις µυστικιστικές δραστηριότητες του νεοροµαντικού κύκλου. Τακτικοί θαμώνες παρόμοιων δραστηριοτήτων ήταν λόγιοι όπως ο Ραγκαβής, διπλωμάτες όπως ο Δημήτριος Κακλαμάνος (1867-1949), πεζογράφοι όπως ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος (1874-1944) και λοιπές διακεκριμένες προσωπικότητες των γραμμάτων όπως ο Ιωάννης Πολέμης (1862-1924) και ο Δημήτρης Χατζόπουλος (1872-1936).
"Με κριτήρια της σηµερινής µέσης αντίληψης όλα αυτά µας φαίνονται τσαρλατανισµός, εκείνη την εποχή ωστόσο επιστηµονικές ανακαλύψεις όπως ο ηλεκτρισµός ή οι ακτίνες Ρέντγκεν έµοιαζαν ακατανόητες, απόµακρες. Αν κάτι άυλο είναι φυσικό και ορθολογικό, άρα όλα τα άυλα ενδεχοµένως να υφίστανται" σχολιάζει ο Ευγένιος Ματθιόπουλος. Γι' αυτό και θεωρούµενες αυθεντίες της τότε διανόησης όπως ο βρετανός ποιητής Αλφρεντ Τένισον, ο διαπρεπής κριτικός τέχνης Τζον Ράσκιν ή ο εγκληµατολόγος Τσέζαρε Λοµπρόζο αναµειγνύονταν ανοικτά µε διάφορες πτυχές του αποκρυφισµού. Οι δε αόρατες αλληλεπιδράσεις της επιστήµης έθεταν ζητήµατα για άλλες πτυχές του µη ορατού.
Η κατάδυση των ελλήνων νεοροµαντικών στον µυστικισµό και στη γοητεία του ανορθολογισµού γίνεται στη συγκυρία της πτώχευσης του 1893, της Κρητικής Επανάστασης του 1896 και της ήττας στον ελληνοτουρκικό πόλεµο του 1897. Πρόκειται για συνθήκες καθολικής έκπτωσης του εκσυγχρονιστικού ορθολογικού οράµατος του Χαριλάου Τρικούπη και στρατιωτικής συντριβής που εκλαµβάνεται ως εθνική ταπείνωση, γράφει ο Μάρκος Καρασαρίνης. Αυτό επηρεάζει καθοριστικά συνειδήσεις όπως του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, του Γιάννη Καμπύση, του Παύλου Νιρβάνα, που πιστεύουν στην επιστήμη και στην ορθολογικότητα της νεωτερικής κοινωνίας, τους οδηγεί στη διαπίστωση ότι αυτή είναι ένα αδιέξοδο. Οι λύσεις στο αδιέξοδο ζητούνται στο πλήθος των ρευµάτων ιδεών που πηγάζουν από την Ευρώπη - και διαχέονται άµεσα στην Ελλάδα. Κάποιοι, όπως οι πεζογράφοι Κωνσταντίνος Χατζόπουλος και Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923), προσχώρησαν τελικά στον σοσιαλισµό. Αλλοι στράφηκαν στον υποκειµενισµό και τον ανορθολογισµό των ευρωπαίων παρακµιακών και µυστικιστών, µερικοί βρήκαν πνευµατικό καταφύγιο στη Θεοσοφία και αναπόφευκτα στον αποκρυφισµό, στον πνευµατισµό και στις παραψυχολογικές έρευνες. Κάποιοι τρίτοι πάτησαν ταυτόχρονα και στις δύο ατραπούς: ο δηµοσιογράφος, κοινωνιολόγος Πλάτωνας Δρακούλης (1858-1942), πρωτοπόρος του σοσιαλισµού στην Ελλάδα, υπήρξε ταυτόχρονα και δραστήριος θεόσοφος και τέκτων: το «Φως εκ των ένδον» που εκδόθηκε το 1894 εξυµνήθηκε από τον Κωστή Παλαµά ως το θεοσοφικόν ευαγγέλιον. Το ίδιο και ο Σπύρος Νάγος που σημάδεψε την πορεία του ελληνικού Τεκτονισμού τον 20ο αιώνα.
Εν τέλει, μπορούμε να πούμε ότι η διανοητική πρωτοπορία του λόγου και της τέχνης είχε τη δυνατότητα όχι µόνο να προσλάβει τις νεο-ροµαντικές επιρροές του συµβολισµού, του αισθητισµού ή του µυστικισµού, αλλά να τις επεξεργαστεί δηµιουργικά και να τις µετουσιώσει σε έργο σηµαντικό. Κάτω από αυτό τα φαινομενικά φαιδρό τραπεζάκι της φωτογραφίας µπορεί να κρύβονταν τελικά κάποια πεζά του Καζαντζάκη, κάποια ποιήµατα του Σικελιανού ή ακόμα η έμπνευση για τους πίνακες του Παρθένη.
Πηγές
- Ευγένιος Ματθιόπουλος, Η τέχνη πτεροφύει εν οδύνη - Η πρόσληψη του νεοροµαντισµού στην Ελλάδα, εκδ. Ποταµός, 2005.
- Μάρκος Καρασαρίνης, Πνευματιστές, θεοσοφιστές και μάγοι στην Αθήνα του 1900, ΒηMagazino 16/11/2014.
- Κωστής Μελισσαρόπουλος, Εισαγωγή στη Θεοσοφία, 1962.
- Cesare Lombroso, Πνευματισμός και Υπνωτισμός, εκδ. Φέξη, Αθήναι, 1914.
Στη φωτογραφία πνευματιστική συγκέντρωση στο σπίτι του σατιρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή. Γύρω από το τραπεζάκι διακρίνονται, από αριστερά, οι Γεώργιος Σουρής, Μπάμπης Αννινος και Γεώργιος Δροσίνης. Ορθιοι δεξιά, ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος και ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (Πηγή ΒηMagazino 16/11/2014)https://www.facebook.com/leandros.lefakis?fref=nf&pnref=story
Πνευματισμός καλείται "η προς το εκκαλείν πνεύματα εκ του Αδου κλίσις". Η έννοια που ο φιλόλογος Στέφανος Κουμανούδης καταγράφει στη "Συναγωγή νέων λέξεων", το λεξικό νεολογισμών που εκδίδεται το 1900, αποδίδει μια διαδεδομένη συνήθεια των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων, η οποία μοιάζει στα τέλη του 19ο αιώνα να απορροφά και την αστική αθηναϊκή κοινωνία. "Οι αποτελούντες τον πνευματιστικόν κύκλον ήσαν άνθρωποι σοβαροί και φρόνιμοι", γράφει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, "λόγιοι, ποιηταί, δημοσιογράφοι, καθηγηταί, ιατροί και εν γένει άνθρωποι με κάποιαν πνευματική ανάπτυξιν". Πράγματι, δεν ήταν λίγοι οι διανοούμενοι που δοκίμαζαν την επικοινωνία με το επέκεινα, έβρισκαν τη πρακτική της θεοσοφίας ως δόκιμη θρησκευτική αναζήτηση, διεύρυναν τη συνείδησή τους με μια δόση αποκρυφισμού ή -τέλος, τέλος- δεν παρέλειπαν να παρευρεθούν σε μια τελετή υπνωτισμού. Όλα τα παραπάνω σε μια Ευρώπη όπου ο 19ος αιώνας πλησίαζε στο τέλος του, αφαιρώντας από τις υπάρχουσες ιδεολογικές σταθερές τα θεμέλια της βεβαιότητας, μέσω κυρίως ενός κύκλου νεο-ρομαντικών διανοουμένων.
Εκπρόσωπος µιας παλαιότερης γενιάς, ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής (1809-1892), ροµαντικός ποιητής, πεζογράφος, καθηγητής Αρχαιολογίας και διπλωµάτης, δήλωνε ότι δεν είχε "ίχνος αµφιβολίας" για την ύπαρξη των πνευµάτων. Τακτικές συγκεντρώσεις του κύκλου των πνευµατιστών της Αθήνας γίνονταν στο σπίτι του σπουδαίου σατιρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (1853-1919), σύµφωνα µε όσα περιγράφει ο Ευγένιος Ματθιόπουλος, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήµιο Κρήτης, του οποίου το βιβλίο "Η τέχνη πτεροφύει εν οδύνη - Η πρόσληψη του νεοροµαντισµού στην Ελλάδα" (εκδ. Ποταµός) υπέδειξε ένα κενό στην έρευνα και ανέδειξε τις µυστικιστικές δραστηριότητες του νεοροµαντικού κύκλου. Τακτικοί θαμώνες παρόμοιων δραστηριοτήτων ήταν λόγιοι όπως ο Ραγκαβής, διπλωμάτες όπως ο Δημήτριος Κακλαμάνος (1867-1949), πεζογράφοι όπως ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος (1874-1944) και λοιπές διακεκριμένες προσωπικότητες των γραμμάτων όπως ο Ιωάννης Πολέμης (1862-1924) και ο Δημήτρης Χατζόπουλος (1872-1936).
"Με κριτήρια της σηµερινής µέσης αντίληψης όλα αυτά µας φαίνονται τσαρλατανισµός, εκείνη την εποχή ωστόσο επιστηµονικές ανακαλύψεις όπως ο ηλεκτρισµός ή οι ακτίνες Ρέντγκεν έµοιαζαν ακατανόητες, απόµακρες. Αν κάτι άυλο είναι φυσικό και ορθολογικό, άρα όλα τα άυλα ενδεχοµένως να υφίστανται" σχολιάζει ο Ευγένιος Ματθιόπουλος. Γι' αυτό και θεωρούµενες αυθεντίες της τότε διανόησης όπως ο βρετανός ποιητής Αλφρεντ Τένισον, ο διαπρεπής κριτικός τέχνης Τζον Ράσκιν ή ο εγκληµατολόγος Τσέζαρε Λοµπρόζο αναµειγνύονταν ανοικτά µε διάφορες πτυχές του αποκρυφισµού. Οι δε αόρατες αλληλεπιδράσεις της επιστήµης έθεταν ζητήµατα για άλλες πτυχές του µη ορατού.
Η κατάδυση των ελλήνων νεοροµαντικών στον µυστικισµό και στη γοητεία του ανορθολογισµού γίνεται στη συγκυρία της πτώχευσης του 1893, της Κρητικής Επανάστασης του 1896 και της ήττας στον ελληνοτουρκικό πόλεµο του 1897. Πρόκειται για συνθήκες καθολικής έκπτωσης του εκσυγχρονιστικού ορθολογικού οράµατος του Χαριλάου Τρικούπη και στρατιωτικής συντριβής που εκλαµβάνεται ως εθνική ταπείνωση, γράφει ο Μάρκος Καρασαρίνης. Αυτό επηρεάζει καθοριστικά συνειδήσεις όπως του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, του Γιάννη Καμπύση, του Παύλου Νιρβάνα, που πιστεύουν στην επιστήμη και στην ορθολογικότητα της νεωτερικής κοινωνίας, τους οδηγεί στη διαπίστωση ότι αυτή είναι ένα αδιέξοδο. Οι λύσεις στο αδιέξοδο ζητούνται στο πλήθος των ρευµάτων ιδεών που πηγάζουν από την Ευρώπη - και διαχέονται άµεσα στην Ελλάδα. Κάποιοι, όπως οι πεζογράφοι Κωνσταντίνος Χατζόπουλος και Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923), προσχώρησαν τελικά στον σοσιαλισµό. Αλλοι στράφηκαν στον υποκειµενισµό και τον ανορθολογισµό των ευρωπαίων παρακµιακών και µυστικιστών, µερικοί βρήκαν πνευµατικό καταφύγιο στη Θεοσοφία και αναπόφευκτα στον αποκρυφισµό, στον πνευµατισµό και στις παραψυχολογικές έρευνες. Κάποιοι τρίτοι πάτησαν ταυτόχρονα και στις δύο ατραπούς: ο δηµοσιογράφος, κοινωνιολόγος Πλάτωνας Δρακούλης (1858-1942), πρωτοπόρος του σοσιαλισµού στην Ελλάδα, υπήρξε ταυτόχρονα και δραστήριος θεόσοφος και τέκτων: το «Φως εκ των ένδον» που εκδόθηκε το 1894 εξυµνήθηκε από τον Κωστή Παλαµά ως το θεοσοφικόν ευαγγέλιον. Το ίδιο και ο Σπύρος Νάγος που σημάδεψε την πορεία του ελληνικού Τεκτονισμού τον 20ο αιώνα.
Εν τέλει, μπορούμε να πούμε ότι η διανοητική πρωτοπορία του λόγου και της τέχνης είχε τη δυνατότητα όχι µόνο να προσλάβει τις νεο-ροµαντικές επιρροές του συµβολισµού, του αισθητισµού ή του µυστικισµού, αλλά να τις επεξεργαστεί δηµιουργικά και να τις µετουσιώσει σε έργο σηµαντικό. Κάτω από αυτό τα φαινομενικά φαιδρό τραπεζάκι της φωτογραφίας µπορεί να κρύβονταν τελικά κάποια πεζά του Καζαντζάκη, κάποια ποιήµατα του Σικελιανού ή ακόμα η έμπνευση για τους πίνακες του Παρθένη.
Πηγές
- Ευγένιος Ματθιόπουλος, Η τέχνη πτεροφύει εν οδύνη - Η πρόσληψη του νεοροµαντισµού στην Ελλάδα, εκδ. Ποταµός, 2005.
- Μάρκος Καρασαρίνης, Πνευματιστές, θεοσοφιστές και μάγοι στην Αθήνα του 1900, ΒηMagazino 16/11/2014.
- Κωστής Μελισσαρόπουλος, Εισαγωγή στη Θεοσοφία, 1962.
- Cesare Lombroso, Πνευματισμός και Υπνωτισμός, εκδ. Φέξη, Αθήναι, 1914.
Στη φωτογραφία πνευματιστική συγκέντρωση στο σπίτι του σατιρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή. Γύρω από το τραπεζάκι διακρίνονται, από αριστερά, οι Γεώργιος Σουρής, Μπάμπης Αννινος και Γεώργιος Δροσίνης. Ορθιοι δεξιά, ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος και ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (Πηγή ΒηMagazino 16/11/2014)https://www.facebook.com/leandros.lefakis?fref=nf&pnref=story
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου