Ποια Δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα;

Ορισμός: Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία πηγάζει από το λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντά του. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λήψη αποφάσεων με ψηφοφορία των πολιτών, στην άμεση δημοκρατία, ή κάποιων αντιπροσώπων τους, στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία.

Η ετυμολογία της λέξεως βρίσκεται στα συνθετικά «δήμος» ( το σύνολο ή η συνέλευση των ανθρώπων που έχουν πολιτικά δικαιώματα) και «κράτος»( δύναμη, εξουσία, κυριαρχία).

Ο όρος επινοήθηκε κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., στην κλασική Ελλάδα, και χρησιμοποιήθηκε κατ’ αντιδιαστολή με τη μοναρχία, την αριστοκρατία και την ολιγαρχία.

Σήμερα, λέμε πως για να είναι σωστό ένα δημοκρατικό πολίτευμα, πρέπει να φροντίζει για το κοινό καλό, αναγνωρίζοντας και προστατεύοντας συγχρόνως τα δικαιώματα του ανθρώπου- πολίτη του.

Αν η Αθήνα κατάφερε να φτάσει σε τέτοιο σημείο ακμής την εποχή του Περικλή ήταν γιατί η σχέση πόλης- πολίτη ήταν αλληλένδετες. Ένας υπεύθυνος και σωστά διαμορφωμένος πολίτης τοποθετεί το καλό του συνόλου πάνω από το δικό του συμφέρον, επειδή καταλαβαίνει ότι αν το σύνολο δεν ευημερεί, μακροπρόθεσμα ούτε ο ίδιος θα ευημερεί. Και πάνω από όλα καταλαβαίνει ότι η δική του συμβολή είναι σημαντικότατη.

Και αυτό για να επιτευχθεί, και να μπορούμε να μιλάμε για δημοκρατία, τότε πρέπει να τονίσουμε ότι χρειάζεται και υπεύθυνους πολίτες. Πολίτες που να αναλαμβάνουν το μερίδιο της ευθύνης τους για όσα γίνονται, πολίτες που καταλαβαίνουν ότι δεν έχουν μόνο δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις και που κατανοούν σωστά το πνεύμα του εθελοντισμού σαν μια ανιδιοτελή προσφορά προς την κοινωνία.

Όμως και η πολιτεία οφείλει να σέβεται τους πολίτες της και να φροντίζει για το καλό όλων. Να δίνει σε όλους χωρίς διάκριση το δικαίωμα να μορφωθούν και να αναπτυχθούν ως προσωπικότητες. Να παρέχει ευκαιρίες για όλους και να στηρίζεται στην αξιοκρατία.

Ας δούμε λοιπόν τη Δημοκρατία μέσα από την οπτική γωνία (των) δυο Φιλοσόφων, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, και αυτό διότι, δάσκαλος και μαθητής  παρουσιάζουν δύο διαφορετικές πολιτικές θεωρίες με κοινές καταβολές.

Θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το έργο του Αριστοτέλη «Πολιτικά» και το έργο του Πλάτωνα  «Πολιτεία», για να βγουν τα συμπεράσματα που επιδιώκουμε.

Πλάτωνας και Αριστοτέλης

Ο Πλάτωνας, που έζησε σε μια περίοδο οξυμένης ταξικής πόλης στην Αθήνα, είχε τη γνώμη ότι η δημοκρατία οδηγούσε το αθηναϊκό κράτος στον γκρεμό κι επεξεργάστηκε ένα σχέδιο ιδανικού κράτους, ένα σχέδιο που ανταποκρινόταν στα ταξικά συμφέροντα της αριστοκρατίας. Ύστερα από τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, προσπαθεί να διατυπώσει τα συμπεράσματά του για τα κράτος, πάνω στη βάση της ανάλυσης της ιστορίας και της πολιτικής διάρθρωσης των διαφόρων κρατών.

Ο Πλάτων κατατάσσει τις ατελείς πολιτείες σε τέσσερις κατηγορίες, με βάση την εσωτερική τους δομή, και τις παραθέτει σε σχέση με την ιδανική πολιτεία που επινοεί: τιμοκρατία (η Πολιτεία της ανδρείας και της τιμής), ολιγαρχία (η Πολιτεία του χρήματος και της φιλαργυρίας), δημοκρατία (η Πολιτεία της αταξίας και της αυθαιρεσίας) και, τέλος, τυραννία (η πλήρως διεστραμμένη Πολιτεία του φόβου και του εγκλήματος). Η τέλεια Πολιτεία είναι εκείνη, που σε κρατικό και ατομικό επίπεδο, κυβερνάται από τον Λόγο και σκοπεύει στο Αγαθό. Οι ατελείς πολιτείες διατηρούν ίχνη αρετής και δικαιοσύνης, η τέλεια πολιτεία ενώνει όλες τις αρετές που συνθέτουν τη δικαιοσύνη.

Έκδοση της Πολιτείας του Πλάτωνα το 1713

Ο Πλάτων χρησιμοποιεί έναν παραλληλισμό με την ψυχολογία του κάθε ατόμου για να τονίσει τα επιχειρήματά του. Αντίστοιχα με τις τρεις τάξεις της πολιτείας, υπάρχουν τα τρία μέρη της ψυχής του ανθρώπου: το επιθυμητικό, το θυμοειδές και το λογιστικό. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί αυτούς τους παραλληλισμούς για παιδαγωγικούς λόγους: όπως σε έναν δίκαιο άνθρωπο τα τρία μέρη της ψυχής βρίσκονται σε αρμονία, έτσι και σε μια δίκαιη πολιτεία υπάρχει αρμονία ανάμεσα στις τρεις τάξεις. Η παιδεία έχει σημαντική θέση στη θεμελίωση της πολιτείας του Πλάτωνα. Η εκπαίδευση και η ανατροφή θα δημιουργήσουν ανθρώπους που θα μπορούν να διακρίνουν τί είναι καλό και τί κακό, τόσο μάλιστα που η νομοθεσία, προφορική ή γραπτή, να μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Μέσα από την εκπαίδευση γίνεται φανερή η κλίση κάθε ατόμου και με βάση αυτήν γίνεται και η ταξινόμηση σε τάξεις.

Η Ιδεατή Πολιτεία του Πλάτωνα

Η σημασία που δίνει ο Πλάτων στην εκπαίδευση γίνεται εύκολα κατανοητή αν εξετάσουμε τον ρόλο που παίζει η γνώση στη συνοχή της πολιτείας. Η ικανότητα όσων κυβερνούν να κρίνουν σωστά, η σοφία τους, ονομάζεται ευθέως από τον Πλάτωνα επιστήμη. Αλλά και άλλες δύο αρετές, η σωφροσύνη και η ανδρεία, ουσιαστικά συνίστανται στη γνώση και στην σωστή κρίση. Η δε δικαιοσύνη ορίζεται ως η αυτογνωσία του ατόμου για το τι είναι ικανό να κάνει καλύτερα. Παρ’ όλο λοιπόν που έχει επικρατήσει να περιγράφεται η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα ως μια κοινωνία όπου την απόλυτη εξουσία έχουν οι σοφοί επιστήμονες, φαίνεται ότι δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει εάν όλοι οι πολίτες δεν ήταν κατά μια έννοια επιστήμονες.

Ο Αριστοτέλης στο πρώτο βιβλίο των «Πολιτικών» ξεκινάει αμφισβητώντας την άποψη του Πλάτωνα ότι η διαφορά μεταξύ της εξουσίας του κυρίου, του οικογενειάρχη και του πολιτικού δεν βρίσκεται στο πλήθος των εξουσιαζόμενων, αλλά σε κάτι άλλο

Κατά τον Αριστοτέλη, οι πολίτες χωρίζονται με βάση οικονομικά κριτήρια σε τάξεις γεωργών, τεχνιτών και εμπόρων, ενώ κοινωνικά χωρίζονται σε φτωχούς, πλούσιους και μεσαίους. Από τη σχέση που έχουν μεταξύ τους οι φτωχοί και οι πλούσιοι θα διαμορφωθεί η μορφή του πολιτεύματος. Οι φτωχοί συνήθως είναι περισσότεροι από τους πλούσιους. Ανάλογα με το πώς είναι μοιρασμένη η δύναμη και με το πού αυτή συγκεντρώνεται, καθορίζεται και το είδος του πολιτεύματος, που μπορεί να έχει τρεις μορφές: μοναρχία ή βασιλεία (ένας κυβερνά), αριστοκρατία (λίγοι κυβερνούν) ή δημοκρατία (πολλοί κυβερνούν). Για να μην ξεπέσουν και αλλοιωθούν αυτές οι πολιτειακές μορφές σε τυραννία, ολιγαρχία και οχλοκρατία αντίστοιχα, θα πρέπει σκοπός των αρχόμενων να είναι το κοινό καλό και όχι το συμφέρον του ενός ή των λίγων.

Ο Αριστοτέλης αμφισβητεί τον Πλάτωνα και στο θέμα της εξουσίας ως επιστήμης. Ο Πλάτων θεωρεί την ικανότητα του εξουσιάζειν ως ένα είδος επιστήμης 45 (βασιζόμενος πάλι στην πανταχού παρούσα ιδέα της παιδείας), την οποία κατέχουν όλοι όσοι έχουν κάποια εξουσία, εξομοιώνοντας έτσι τις διάφορες εξουσίες μεταξύ τους. Ο Αριστοτέλης διαφωνεί ρητά με αυτήν την εξομοίωση και διαχωρίζει τα είδη εξουσίας, αμφισβητώντας τον χαρακτηρισμό της εξουσίας ως επιστήμης 46 .

Η προτίμηση του Αριστοτέλη στρέφεται στη «Μέση Πολιτεία», δηλαδή σ’ αυτό που σήμερα κατανοούμε ως δημοκρατικό πολίτευμα, όπου η μεσαία τάξη εξασφαλίζει την ισορροπία ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους και κρατά το κέντρο βάρους στη μέση στις μεταξύ τους συγκρούσεις.

Ποιός είναι ο καλύτερος τρόπος διακυβέρνησης ενός κράτους;

Ένα σημαντικό σημείο διαφωνίας μεταξύ των δύο φιλοσόφων είναι η θεώρησή τους για το ποιός είναι ο καλύτερος τρόπος (πολίτευμα) διακυβέρνησης ενός κράτους. Στο έργο του Αριστοτέλη «Πολιτικά» και στο έργο του Πλάτωνα  «Πολιτεία»,  εκφράζονται οι πολιτικές τους θέσεις με αρκετές κοινές, αλλά και διαφορετικές αντιλήψεις. Ο Πλάτωνας μιλάει για την ιδανική Πολιτεία, που είναι ιδανική επειδή κυβερνάται με το πολίτευμα της «αριστοκρατίας», δηλαδή κυβερνάται από ένα σύνολο ανθρώπων που ξεχωρίζουν για τη σοφία, τη γνώση, την αρετή, τη δικαιοσύνη και την ικανότητα διακυβέρνησης των πολιτών.

Ο κάθε πολίτης μέσα σ’ αυτήν έχει μία σημαντική θέση, που είναι σύμφωνη με τη φύση, τις ικανότητες και το έργο που έχει αναλάβει να προσφέρει ανάλογα με τις κλίσεις του. Έτσι μπορεί να ανήκει στην τάξη των αρχόντων (κυβερνήτες), στην τάξη των φυλάκων – πολεμιστών (υπερασπιστές της ασφάλειας της πόλης από επιθέσεις) και στην τάξη των γεωργών, εμπόρων, τεχνιτών (αυτοί που διασφαλίζουν τα μέσα που χρειάζεται η πόλη για να διατηρηθεί ζωντανή και να επιβιώσει). Οι τάξεις αυτές είναι συμβολικές περισσότερο παρά πραγματικές, και δεν σχηματίζονται με βάση κοινωνικο/οικονομικά ή επαγγελματικά κριτήρια. Σχετίζονται με τα τέσσερα στοιχεία της Φύσης (γη, νερό, αέρας, φωτιά), που αντιστοιχούν σε χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.

Οπότε, ο κάθε πολίτης ανήκε σε μία από αυτές τις τάξεις σύμφωνα με τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του και ανάλογα με την εκπαίδευση που χρειαζόταν να πάρει, προκειμένου να καλλιεργήσει τον χαρακτήρα, το πνεύμα και γενικά τον εσωτερικό του κόσμο.

Συμπέρασμα

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, δάσκαλος και μαθητής, παρουσιάζουν δύο διαφορετικές πολιτικές θεωρίες με κοινές καταβολές. Οι έννοιες της ευδαιμονίας, της δικαιοσύνης, της παιδείας και του κοινού συμφέροντος είναι παρούσες, σε διαφορετικό βαθμό και στις δύο θεωρίες.

Ο Πλάτων αντιμετωπίζει την πόλη ως έναν οργανισμό ανώτερο από το άτομο.

Ο Αριστοτέλης δίνει μεγαλύτερη σημασία στην ατομικότητα, θεωρώντας την ευδαιμονία του ατόμου ως βασικό στόχο της ύπαρξης της πόλης.

Σε κάθε θεωρία είναι παρούσα η γενικότερη φιλοσοφική θεώρηση του κάθε συγγραφέα: η θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα και η τελεολογική θεώρηση του Αριστοτέλη. Είναι ακόμα φανερή η επιστημολογική εξέλιξη του μαθητή σε σχέση με τον δάσκαλο, καθώς στο λογοτεχνικό κείμενο του Πλάτωνα αντιπαρατίθεται το συστηματικό, μεθοδικό και σχετικά ψυχρό κείμενο του Αριστοτέλη. Ας σημειωθεί ακόμα η μεθοδολογική διαφορά που είναι εμφανής καθώς ο Αριστοτέλης αναλύει μεθοδικά τα συστατικά για να καταλήξει στο σύνολο, ενώ ο Πλάτων ξεκινάει την ανάλυσή του από το σύνολο. Ενδιαφέρον είναι και το γεγονός ότι, παρ’ όλη την επιρροή του δάσκαλου στον μαθητή, η αμφισβήτηση προς τον δάσκαλο είναι αυτή που επέτρεψε στον μαθητή να συγκριθεί με τον δάσκαλο. Πρόκειται λοιπόν για δύο διαφορετικές πολιτικές θεωρίες με μεγάλες ομοιότητες σε επιμέρους στοιχεία, πολλά από τα συμπεράσματα των οποίων παραμένουν επίκαιρα μέχρι σήμερα.

Γράφει ο Τάκης Κάμπρας

https://truestory.gr