Η Κοσμολογία του Δημόκριτου
Στο προηγούμενο http://enaasteri.blogspot.com/2023/04/5.html παρακολουθήσαμε την πορεία της ανθρώπινης σκέψης από τους θρησκευτικούς μύθους στη φυσική φιλοσοφία. Είδαμε λοιπόν πως στον ελληνικό χώρο γύρω στον 7ο με 6ο αιώνα έγινε μια ρήξη με την παράδοση και αναδύθηκε ένας νέος τρόπος σκέψης με τον Θαλή πρώτα και ακολούθησαν και άλλοι . Οι πρώτοι αυτοί διανοητές ονομάσθηκαν φυσικοί φιλόσοφοι και το κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν ότι πρότειναν ορθολογικές ερμηνείες για τον κόσμο. Και ενώ στην αρχή οι θεωρίες τους ήταν μονοστοιχιακές , δηλ. ότι ο κόσμος προέρχεται από ένα μόνο στοιχείο, είτε το νερό είτε ο αέρας κλπ φθάνουμε στον Εμπεδοκλή ο οποίος πρότεινε μια πολυστοιχιακή θεωρία. Κατ' αυτόν ο κόσμος αποτελείται από 4 στοιχεία , (γη, νερό, αέρας, φωτιά). Όμως η κορωνίδα των φυσικών φιλοσόφων ήταν ο Δημόκριτος με την ατομική του Θεωρία, την οποία θα εξετάσουμε στο σημερινό μας μάθημα.
Συζήτηση περί καινοτομίας του Δημοκρίτου:
Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε : αποτελεί πράγματι πρόοδο στην ανθρώπινη σκέψη η εισαγωγή της Φιλότητας και του Νείκους ως θεμελιωδών δυνάμεων της φύσης; Και κατά πόσο διαφέρει αυτή σκέψη από την μυθική σκέψη της δημιουργίας του κόσμου από θεότητες;
Κατά την ταπεινή μου γνώμη ΝΑΙ είναι μια πρόοδος. Και αυτό γιατί:
Στην μυθική-θρησκευτική σκέψη οι δημιουργοί του σύμπαντος κόσμου, δηλ οι θεότητες, είναι αφενός βουλητικές δυνάμεις, δηλ έχουν αυθύπαρκτη θέληση, αφετέρου είναι ανεξέλεγκτες και απρόβλεπτες. Επομένως ο άνθρωπος και αδυνατεί να τις καταλάβει και να τις προβλέψει και πολύ δε περισσότερο να τις ελέγξει. Ενώ η εισαγωγή των κοσμικών δυνάμεων στη φύση , όπως της φιλότητας και του Νείκους, παρότι έλκουν την καταγωγή τους από την ανθρώπινη κατάσταση, εισάγουν μια νέα κοσμοαντίληψη. Ναι μεν οι δυνάμεις αυτές είναι η προβολή των ανθρωπίνων ιδιοτήτων στη φύση αλλά έχουν μια σημαντική διαφορά. Άπαξ και κατανοήσεις πως δρουν , μπορείς να τις προβλέψεις και να τις χρησιμοποιήσεις. Εξ άλλου τι είναι όλη η ανθρώπινη ιστορία του πνεύματος; Η προσπάθεια κατανόησης του περιβάλλοντος προς όφελος του ανθρώπου, όποιο και αν είναι αυτό.
Είναι , λοιπόν , το πρώτο σκαλοπάτι, για τη σκέψη που αν δεν γινόταν, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να απογαλακτισθεί από το μύθο και το όνειρο. Και αυτό το τόσο ουσιαστικό βήμα έγινε από τους Αρχαίους Έλληνες. Από όσο γνωρίζουμε έως τώρα, κανείς άλλος πολιτισμός δεν έκαμε αυτό το βήμα. Ούτε οι λαοί της Εγγύς Ανατολής – Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Εβραίοι - , ούτε οι Αιγύπτιοι, ούτε οι Ινδοί ούτε οι Κινέζοι ούτε οι Άραβες δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν .
Αλλά οι Έλληνες δεν σταμάτησαν εκεί. Σαν να είναι αναπόφευκτο άπαξ και σχισθεί η κουρτίνα της μυθικής σκέψης το ανθρώπινο πνεύμα ελεύθερο πετά και αναζητά νέους τρόπους ερμηνείας του κόσμου.
Ξαφνικά, μέσα στο πουθενά, ένας λαός που έμαθε να γράφει με …συλλαβές, μόλις πριν δύο αιώνες (τον 8ο, δηλαδή, αιώνα π.Χ. , όπως ισχυρίζεται η φιλολογία) άρχισε να φιλοσοφεί με τέτοια δύναμη πνεύματος που ακόμη και σήμερα αισθανόμαστε θαυμασμό και δέος.
Το επόμενο βήμα έρχεται από έναν τεράστιο διανοητή της αρχαιότητας, τον Δημόκριτο. Τελικά θέλει μεγάλη διανοητική τόλμη για να μπορέσει κανείς να υποστηρίξει ότι το σύμπαν διέπεται από τους δικούς του νόμους και ότι οι νόμοι αυτοί δεν έχουν καμία σχέση με τις ψυχικές λειτουργίες του ανθρώπου.
Βιογραφικά στοιχεία :Δημόκριτος (~460 π.Χ.- 370 π.Χ.)
Κληρονόμησε την πολύ μεγάλη περιουσία του πατέρα του. Αυτό του επέτρεψε να ταξιδεύσει στον τότε γνωστό κόσμο (Βαβυλωνία, Αίγυπτο, Ινδία, Περσία, Αθήνα). Κατά τα ταξίδια του αυτά γνώρισε αστρολόγους, Αιγύπτιους ιερείς, Βαβυλώνιους λόγιους και Ινδούς φιλοσόφους. Χάρις σε αυτές τις επαφές απέκτησε έναν τεράστιο πλούτο γνώσεων.
Κατόπιν ταξίδεψε στα πνευματικά κέντρα της Ιωνίας και όταν επισκεύθηκε την Μίλητο θήτευσε στη σχολή του Λεύκιππου, κοντά στον οποίο ανέπτυξε το ενδιαφέρον του για την ατομική θεωρία. Από αυτόν , μάλιστα , πρέπει να διδάχθηκε τις θεωρίες του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή και του Πυθαγόρα, για τον οποίο συνέταξε μια ολόκληρη πραγματεία .
Κατά μια εκδοχή ονομάστηκε έτσι, επειδή περιγελούσε τις καθημερινές θλίψεις και ελπίδες που απασχολούσαν τους άλλους ανθρώπους. Το πιθανότερο είναι ο χαρακτηρισμός να προέρχεται από την άποψη του Δημόκριτου ότι η ευθυμία αποτελεί στόχο για τη ζωή του κάθε ανθρώπου και επειδή ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με την φυσιολογία του γέλιου.
Ενδιαφέρθηκε για τα κοινά και συνέδραμε τους συμπολίτες του σε ώρες ανάγκης ώστε να τον ανακηρύξουν ευεργέτη της πόλης , ενθέου δόξης ηξιώθη και τον έθαψαν δημοσία δαπάνη.
Φαίνεται ότι πέθανε σε πολύ προχωρημένη ηλικία, αφού κατατασσόταν στους μακροβιότερους Έλληνες στοχαστές. Διάφορες πηγές παραδίδουν ότι έζησε από 90 ως και 109 χρόνια.
Και για το τέλος του φιλοσόφου υπάρχουν διάφοροι θρύλοι. Σύμφωνα με έναν απ' αυτούς ήθελε να αυτοκτονήσει, όντας σε βαθιά γεράματα, με αποχή από την τροφή. Επειδή, όμως, ήταν οι ημέρες των Θεσμοφορίων και οι γυναίκες της οικογένειας ήθελαν να τις γιορτάσουν, τον παρακάλεσαν να αναβάλλει το θάνατό του για λίγες μέρες. Ζήτησε τότε να του φέρουν κοντά ένα αγγείο με μέλι (ή ζεστά ψωμιά κατά άλλη εκδοχή) και έζησε, ώσπου να περάσουν οι γιορτές, μόνο με τη μυρωδιά του μελιού. Όταν πέρασαν οι μέρες, παραδόθηκε στο θάνατο.
Τα συγγράμματά του, περίπου 70 βιβλία, τα έγραψε στην ιωνική διάλεκτο, και περιλαμβάνουν όλους τους κλάδους της ανθρώπινης γνώσης: μαθηματικά, φυσική, ιατρική, γεωπονία, ηθική, ποίηση, μουσική, ζωγραφική, γραμματική, αισθητική, φωνητική και πολεμική τέχνη. Είναι ο πρώτος καθολικός νους στην ιστορία της φιλοσοφίας, homo universalis , και στο έργο του συμπυκνώνει όλη τη προσπάθεια των προδρόμων του να ορίσουν το Είναι του Κόσμου και το νόημα του Όντος. Από την άποψη της πανεπιστημοσύνης μόνο με τον Αριστοτέλη μπορεί να συγκριθεί.
Τα έργα του Δημοκρίτου, όπως άλλωστε και των περισσοτέρων από τους συγχρόνους του, δεν σώζονται αυτούσια στις ήμερες μας και από αυτά που έχουμε , μόνο αποσπάσματά τους. Πληροφορίες για το έργο του μπορούμε να αντλήσουμε από τους δοξογράφους της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής αρχαιότητας.
Ο Δημόκριτος υπήρξε ο ιδεολογικός αντίποδας του Πλάτωνα, ενόχλησε, φαίνεται, πολύ ο λόγος του και η τολμηρή σκέψη του , και παρά την ένθερμη συνηγορία που βρήκε στον Επίκουρο, η μεταγενέστερη αρχαιότητα και οι χριστιανοί πατέρες τον αντιμετώπισαν ως τον κατεξοχήν εκπρόσωπο του υλισμού και των υλιστικών θεωριών. Ίσως και η απώλεια των έργων του οφείλεται ακριβώς ότι θεωρήθηκε πρόδρομος των Επικουρείων
Η ατομική θεωρία αποδίδεται από κοινού στους Λεύκιππο και Δημόκριτο, αλλά ο πρώτος είναι μορφή αχνή, που την ύπαρξή της αμφισβήτησε ο μεγάλος τους οπαδός Επίκουρος , ο Διογένης ο Λαέρτιος και την αρνήθηκαν ορισμένοι σύγχρονοι φιλόλογοι.
Η Ατομική Θεωρία :
Σας μεταφέρω ένα σχόλιο του R. P. Feynman για την Ατομική Θεωρία. Ο R. P. Feynman τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Φυσικής για τη δουλειά του στην Κβαντική Μηχανική.
Πιστεύω ότι είναι η ατομική ιδέα ότι, δηλαδή, τα πάντα είναι φτιαγμένα από άτομα -μικροσκοπικά σωμάτια που κινούνται γύρω-γύρω αέναα, έλκοντας άλληλα όταν είναι σε κοντινή απόσταση, άλλα απωθώντας άλληλα όταν συμπιεσθούν το ένα πάνω στο άλλο.
Σ’ αυτή τη μια πρόταση ενυπάρχει μια τεράστια ποσότητα πληροφορίας για τον Κόσμο, εάν διαθέσει κάνεις λίγη φαντασία και σκέψη.
Όταν ο μεγάλος Feynman λέει αυτά, εγώ δεν έχω να προσθέσω τίποτα άλλο.
Μελετώντας, όμως, τα έργα του Δημόκριτου, μάλλον καλύτερα – σπαράγματα από τα έργα του - συνάντησα και άλλους θησαυρούς.
Θα σας αναφέρω δυο προτάσεις του που μου έκαναν μεγάλη εντύπωση.
1. Το να γνωρίζει κανείς πώς είναι στην πραγματικότητα κάθε πράγμα είναι κάτι απροσδιόριστο. (Δημόκριτος, απόσπ. 8)
2. Συμβατικά υπάρχει το γλυκό, συμβατικά το πικρό, συμβατικά το θερμό, συμβατικά το ψυχρό, συμβατικά το χρώμα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν τα άτομα και το κενό. (Δημόκριτος, απόσπ. 9)
Θα προσπαθήσω με δυο λόγια να παρουσιάσω την φυσική του φιλοσοφία στην παρακάτω παράγραφο.
Ο Δημόκριτος υπεστήριξε ότι: το «ον» (το σύμπαν), είναι μεν αιώνιο, αναλλοίωτο και άφθαρτο, ωστόσο δεν είναι «απλούν» όπως πίστευαν οι Ελεάτες φιλόσοφοι, αλλά «πολλαπλούν». Και ως πολλαπλούν, αποτελείται από απειροελάχιστα τεμάχια ύλης (τα άτομα) που δεν περιέχουν κενό, αλλά έχουν συμπαγή πυκνότητα, είναι άποια, δηλ δεν έχουν ποιοτικά χαρακτηριστικά, είναι απαθή και ανώλεθρα, δηλ άφθαρτα, άπειρα στο πλήθος και όταν έρχονται σε σχέση μεταξύ τους δημιουργείται κίνηση. Τέλος έχουν τρεις διαφορές μεταξύ τους : στο σχήμα (ρησμός) , στη θέση (τροπή) και στη τάξη (διαθιγή).
Τα άτομα του Δημόκριτου θα πρέπει να τα φανταστούμε ως τις ελάχιστες μονάδες της ύλης - «άτομο» άλλωστε σημαίνει το άτμητο, αυτό που δεν μπορεί να διαιρεθεί σε μικρότερα μέρη. Το μικροσκοπικό τους μέγεθος τα κάνει αόρατα, απρόσιτα στις αισθήσεις. Τα άτομα και το κενό δεν γίνονται αντιληπτά δια μέσω των αισθήσεων, αλλά από τη νόηση.
Πρέπει να τονίσουμε ότι η ατομική θεωρία είναι μια μαθηματική αντίληψη του κόσμου αφού πρέπει νοητικά να συλλάβουμε την ύπαρξή των ατόμων και λογικά να την επιβεβαιώσουμε. Αυτό εξ άλλου είναι το ουσιώδες χαρακτηριστικό της ελληνικής αντίληψης του κόσμου και του όντος δηλ η μαθηματική σύλληψη του κόσμου που σημαίνει ορθολογική σύλληψη του κόσμου.
Ο Δημόκριτος με τη θεωρία του απαντούσε στον Παρμενίδη. Ο Παρμενίδης, ο Φιλόσοφος κατά τον Πλάτωνα, υποστήριζε ότι το μόνο που υπάρχει είναι το ον και ότι το μη ον δεν υπάρχει. Ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι το ον είναι όλος ο υλικός κόσμος και το μη ον είναι το κενό. Τα υπάρχοντα πράγματα λοιπόν δεν είναι ένα, αλλά πολλά. Και το Παρμενίδειο «μη ον», κατά τον Δημόκριτο, δεν είναι αυτό που δεν υπάρχει, το ανύπαρκτο, αλλά ο κενός χώρος . Το κενό είναι κάτι που υπάρχει στην πραγματικότητα, απλώς είναι κάτι το εντελώς άδειο.
Τα άτομα είναι άπειρα στο πλήθος, όμοια στην ουσία τους και διαφορετικά μεταξύ τους ως προς το σχήμα και το μέγεθος και έχουν βάρος ανάλογα με το μέγεθός τους επειδή όλα τα άτομα έχουν την ίδια σύσταση.
Τα άτομα επίσης, τα "όντως όντα", αν και είναι τόσο μικροσκοπικά ώστε να είναι αόρατα, η συνένωση πολλών ατόμων δημιουργεί τα ορατά αντικείμενα, τα ποικίλα ορατά αντικείμενα που βλέπουμε και αισθανόμαστε. Όπως οι άμεσοι προκάτοχοί του, έτσι και ο Δημόκριτος θεωρεί ότι η γέννηση ενός πράγματος είναι στην πραγματικότητα ανάμειξη προϋπαρχόντων στοιχείων: είναι συμπλοκή πολλών ατόμων, οπότε και ο θάνατος είναι διάσπαση ενός συμπλέγματος ατόμων. Παρ όλες τις αλλαγές τα άτομα μένουν πάντα τα ίδια. Τα άτομα συντίθενται στο κενό και είναι δημιουργοί των πάντων, από τους βράχους έως τα ζώα και τα φυτά. Όταν τα όντα πεθαίνουν, απελευθερώνουν τα άτομα που τα αποτελούν, τα οποία και συντίθεται σε νέες ενώσεις.
Αν και όλα τα όντα είναι φθαρτά και θνητά τα άτομα είναι αιώνια. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν μπορούν να τμηθούν, επειδή δεν είναι σύνθετα.
Πως , όμως, εννοούσαν τη μη διαιρετότητα οι ατομικοί φιλόσοφοι;
1. είναι φυσικά και τεχνολογικά αδύνατο να διαιρέσουμε το άτομο.
2. είναι λογικά ή νοητικά αδύνατο να διαιρέσουμε το άτομο.
Αν δεχθούμε τη πρώτη περίπτωση, τότε μιλάμε για μέρη των ατόμων , αν και θα ήταν φυσικώς αδύνατο να διαχωρίσουμε αυτά τα μέρη μεταξύ τους. Στη δεύτερη περίπτωση τότε η συζήτηση για μέρη των ατόμων είναι αδιανόητη αφού όχι μόνο δεν θα ήταν δυνατόν τεχνολογικά να διασπασθεί το άτομο αλλά και διανοητικά.
Υπέρ της πρώτης άποψης έχουν ταχθεί η μελετητές του Δημόκριτου Burnet και Kirk, Raven ,Schofield, θεωρώντας ότι μαθηματικά είναι διαιρετά μιας και έχουν διαφορετικό μέγεθος αλλά τεχνολογικά δεν είναι διότι δεν περιέχουν κενό χώρο.
Υπέρ της δεύτερης άποψης έχουν ταχθεί η μελετητές Guthrie και Furley. Ο πρώτος υποστηρίζει το άτμητο γιατί τα άτομα αποτελούν τα ελάχιστα δυνατά μέρη της ύλης. Ο δεύτερος επιχειρηματολογεί ως εξής :
Οι Ατομικοί φιλόσοφοι θέλουν να απαντήσουν στα παράδοξα του Ζήνωνα και γι αυτό επινόησαν τα άτομα.
Σύμφωνα με τον Ζήνωνα αν ο χώρος και ο χρόνος είναι απείρως διαιρετοί τότε δεν θα υπήρχε ούτε κίνηση ούτε πολλαπλότητα του κόσμου .
Η λύση , λοιπόν που δίνουν οι ατομικοί είναι ότι η ύλη δεν είναι απείρως διαιρετή όχι μόνο φυσικά και τεχνολογικά αλλά και λογικά -μαθηματικά.
Βεβαίως γεννιούνται πολλά ερωτηματικά :
Σε μερικά χωρία μεταγενέστερων συγγραφέων (Συμπλίκιος) αναφέρεται ότι ο Δημόκριτος αντιλαμβανόταν τα άτομα με διαφορετικά σχήματα αλλά και μέγεθος. Αν όντως είναι έτσι τότε προφανώς και μπορούν να διαιρεθούν μαθηματικά τα μεγαλύτερα άτομα όπως και εκείνα που έχουν διαφορετικά σχήματα.
Είναι όμως πιθανόν ο Δημόκριτος να αντιλαμβανόταν τον χώρο ότι δεν είναι απείρως διαιρετός και ότι υπάρχει ένα ελάχιστο μέγεθος που θα συνέπιπτε με το μέγεθος του ατόμου και επομένως δεν θα μπορούσε να διαιρεθεί. Αν όμως έτσι αντιλαμβανόταν τα πράγματα ο Δημόκριτος τότε όντως θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα Μαθηματικά, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης.
Και έτσι όμως να έχουν τα πράγματα πάλι υπάρχει πρόβλημα . Αν τα άτομα έχουν διαφορετικό μέγεθος τότε υπάρχει αντίφαση με την παραδοχή ενός ατομικού μεγέθους γιατί θα υπήρχαν άτομα που όταν τα συγκρίνουμε με το ατομικό μέγεθος θα περίσσευε πάντα κάτι, άρα μαθηματικά θα ήταν διαιρετό.
Τελικά δεχόμαστε ότι ό Δημόκριτος αντιλαμβανόταν τα άτομα και φυσικώς και μαθηματικώς αδιαίρετα αλλά έτσι η θεωρία του είναι εσωτερικά ασυνεπής χωρίς να είναι βέβαιο ότι το είχε αντιληφθεί ο ίδιος.
Ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως σκληρό αποτελείται από άτομα σε πυκνή διάταξη. Τα μαλακά αντικείμενα αποτελούνται από μόρια που απέχουν μεταξύ τους, περιέχουν περισσότερο κενό, και έτσι μπορούν να δέχονται συμπίεση και να προβάλλουν λιγότερη αντίσταση στην αφή. Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύονται και οι άλλες αισθήσεις. Όσον αφορά τη γεύση, τα γλυκά αντικείμενα αποτελούνται από μαλακά άτομα, ενώ οι τραχιές ή πικρές γεύσεις προκαλούνται από άτομα αγκιστροειδή ή μυτερά, που διεισδύουν στο σώμα με μικροσκοπικές εκδορές στη γλώσσα. Μέχρι και το 1675 βρίσκουμε να γίνεται δεκτή αυτή η άποψη. Μόνο τα άτομα και το κενό υπάρχουν , οι άλλες ιδιότητες είναι συμβατικές (νόμω) : νόμω γλυκύ, νόμω πικρόν ... ετεή δε άτομα και κενόν (Β 9).
Ο Δημόκριτος αν και υλιστής φιλόσοφος , όπως άλλωστε και οι περισσότεροι Προσωκρατικοί, δεν εμπιστεύεται απόλυτα τις αισθήσεις. Ο σκεπτικισμός του , όμως, δεν είναι ολοκληρωτικός ώστε να αρνείται στις αισθήσεις το ρόλο που παίζουν στη γνωστική διαδικασία. Η αίσθηση προκύπτει από την αλλοίωση που προκαλούν οι απορροές που εκπέμπουν τα αντικείμενα και δια μέσου του αισθητήριου οργάνου φθάνουν σε αυτήν. (διαφ. 40) Αυτή η γνώση, η δια των αισθήσεων, την διακρίνει από εκείνη την δια της διανοίας. Αυτή τη δεύτερη γνώση που κατακτούμε με την διάνοια την ονομάζει γνησία. (Β 11) ενώ την πρώτη σκοτίη δηλ νόθα.
Ο Δημόκριτος αναγάγει τις ποιοτικές διαφορές των ορατών πραγμάτων σε ποσοτικές διαφορές (αριθμού, σχήματος και μεγέθους) των ατόμων, όπως έκανε πολύ αργότερα η νεότερη φυσική επιστήμη. Το πρόβλημα ωστόσο με τη δημοκρίτεια ατομική θεωρία ήταν ότι δεν προσδιόριζε τα ποσοτικά χαρακτηριστικά των ατόμων, και έτσι στην πράξη δεν μπορούσε να προσφέρει ακριβείς εξηγήσεις για τα επιμέρους ορατά φαινόμενα. Με άλλα λόγια ενώ έκαμε το πρώτο βήμα για να διατυπώσει μια επιστημονική θεωρία, δεν έφτασε μέχρι το τέλος και έτσι η ατομική θεωρία του παρέμεινε στη σφαίρα της φυσικής φιλοσοφίας .
Ο Δημόκριτος δίνει σαφή εξήγηση της γεννήσεως των αστερισμών καθώς τα άπειρα σε αριθμό και σε σχήμα άτομα στροβιλίζονται στο άπειρο, όπως η σκόνη στον αέρα και, καθώς συνωθούνται, σχηματίζουν άπειρους κόσμους, (τον «Μέγα Διάκοσμο»), σ' ένα από τους οποίους ανήκει και η Γη. Τα πάντα γίνονται κατά μηχανική αναγκαιότητα.
Υποστηρίζει, ακόμα, πως και η ψυχή αποτελείται από λεία, λεπτά και στρογγυλά άτομα, που το σώμα τα εισπνέει από τον αέρα, δίνοντας έτσι και στον ψυχικό βίο καθαρά υλιστική και μηχανική λειτουργία.
Η ατομική θεωρία προκαλεί τον θαυμασμό μας, γιατί προκατέβαλε τις σύγχρονες απόψεις. Δεν είναι ίσως υπερβολή να πούμε ότι η θεωρία του Δημόκριτου έμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη μέχρι τον 19ο αι.
Αυτή η ιδέα, η οποία δεν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα κατά την αρχαιότητα, επιβεβαιώθηκε κατά τους νεότερους χρόνους από τον Άγγλο χημικό John Dalton και σήμερα αποτελεί έναν από τους βασικούς νόμους των φυσικών επιστημών.
Είναι όμως σημαντικό να θυμόμαστε ότι στην κλασσική Ελλάδα ,οι Έλληνες, παρά τη λαμπρότητα του πνεύματός τους, δεν χρησιμοποίησαν σε ευρεία κλίμακα τις πειραματικές μεθόδους και δεν σημείωσαν σημαντική πρόοδο στην ανακάλυψη συσκευών για τον έλεγχο των πειραμάτων παραμένοντας στην παρατήρηση.
Σε κάποια μικρή έκταση, όσοι ακολουθούσαν την ιωνική παράδοση έκαμαν χρήση της παρατήρησης, αλλά όχι συστηματικά μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη και δεν είχαν ιδέα για το ελεγχόμενο πείραμα. Η κληρονομιά που άφησαν έγκειται στις εκπληκτικές δυνατότητες που είχαν για επαγωγικούς συλλογισμούς.
Έπρεπε να έρθει η Ελληνιστική εποχή για να γεννηθούν τιτάνες του επιστημονικού πνεύματος , όπως ο Αρχιμήδης, για να εφαρμόσουν πειραματικές μεθόδους στην επαλήθευση των θεωριών τους.
Θεωρία του Φωτός :
Κατά τον Δημόκριτο το φως είναι κι αυτό κάτι το σωματοειδές και αποτελείται από μικρά λεπτά άτομα που κινούνται γρήγορα χάρη στο μικρό τους μέγεθος και το στρογγυλό τους σχήμα. Ακόμη πιο λεπτά και τέλεια σφαιρικά άτομα, επομένως και πιο ευκίνητα και πτητικά , είναι τα άτομα των ψυχών των ζώων και των ανθρώπων.
Έτσι κάθε ουσία ανάγεται σε υλική και κάθε αίσθηση τελικά ανάγεται στην αίσθηση της αφής. Ακόμα και η όραση εξηγείται με τον τρόπον αυτό, με την περίεργη και όχι πολύ ικανοποιητική υπόθεση ότι τα αντικείμενα συνεχώς εκπέμπουν από τις επιφάνειές τους λεπτές ταινίες ή φλοιούς από άτομα, οι οποίοι διατηρούν περισσότερο ή λιγότερο το σχήμα των αντικειμένων, καθώς τινάσσονται μέσα από τον αέρα σε όλη τους την πορεία προς το μάτι.
Το κενό του Δημόκριτου
Για να συμβαίνουν, όμως, όλα αυτά προϋπόθεση είναι να υπάρχει κενός χώρος για να κινούνται μέσα τα άτομα.
Και εδώ γεννιέται μια ολοκληρωτικά νέα μεγαλοφυής ιδέα. Μια νέα σύλληψη του νου που ήταν ακατανόητη για τον κοινό νου. Η ιδέα του κενού. Αν αποφάσιζε, ο Δημόκριτος, να θεωρήσει τα άτομα ως τη μοναδική πραγματικότητα, δηλ. το «Ον» αυτό το μόνο που υπάρχει, τότε το κενό τι είναι; Υπάρχει ή δεν υπάρχει;
Κάτω από το βάρος της αυθεντίας του Παρμενίδη η απάντηση ήταν δύσκολη.
Ο Παρμενίδης διατείνεται ότι το μόνο που υπάρχει είναι το «Ον» και ότι το «Μη Ον» δεν υπάρχει άρα και το κενόν δεν υπάρχει.
«Χρὴ τὸ λέγειν τε νοεῖν τ΄ ἐὸν ἔμμεναι· ἔστι γὰρ εἶναι, μηδὲν δ΄ οὐκ ἔστιν·»
Είναι απαραίτητο να λέγεται και να νοείται πως το Ον υπάρχει. Γιατί το Είναι υπάρχει. Το μηδέν όμως δεν υπάρχει.
Ο Παρμενίδης συλλαμβάνει το Όν ως ακίνητο και στερεί έτσι από το Όν και την Φύση (η οποία είναι το φαινόμενο του όντος) το θεμελιώδες συστατικό της ουσίας του , την κίνηση και την έξοδό του προς το Είναι. Έτσι όμως δημιουργείται μια αντίφαση, ένα παράδοξο. Ότι δεν κινείται θα αποθάνει , αλλά, κατά τον Παρμενίδη το Όν είναι αγέννητο και αθάνατο (ατέλεστον). Όλοι οι φιλόσοφοι, Ηράκλειτος, Πλάτων , Αριστοτέλης και γενικά η πάγια αντίληψη των Ελλήνων ήταν ότι η κίνηση είναι σύμφυτη με το ον.
(διαφ. 44 ) Και τότε, ο Δημόκριτος κάνει την υπέρβαση λέγοντας , όπως μας μαρτυρεί ο Αριστοτέλης :
"Υπάρχει το μη ον όσο και το ον".
Το Ον είναι τα άτομα και το μη ον το κενό.
Στο μοναδικό Ον του Παρμενίδη ο Δημόκριτος αντιπαραθέτει τα άτομα και το κενό και στον ελεατικό μονισμό της ακινησίας, αντιπαραθέτει την κινητικότητα των ατόμων ως έσχατων στοιχείων της ύλης.
Σε μας είναι εύκολο να κατανοήσουμε την ταυτόχρονη ύπαρξη και της ύλης και του κενού. Όμως τότε οι ατομικοί δεν εξουσίαζαν ακόμα μια γλώσσα που να μπορούσε να το εκφράσει. Διαισθανόταν ότι αυτό είναι εφικτό και ότι ύλη μπορεί να υπάρχει με έναν τρόπο και το κενό με έναν άλλο τρόπο αλλά δεν τους βοηθούσε η γλώσσα και κατέληγαν σε παραδοξολογία. Και ίσως, το μεγαλείο του Δημόκριτου να έγκειται ακριβώς σε αυτό : στην αποδοχή του παραδόξου. Η αναζήτηση όρων που θα μπορούσαν να εκφράσουν τις νέες ιδέες φαίνεται και από τις προσπάθειες που κάνει να προσαγορεύσει το ον και το μη ον. Έτσι λοιπόν προσαγορεύει το ον με το δεν. Παίρνει τη λέξη μηδέν αφαιρεί το μη και του μένει το δεν (γεν δενός). Επομένως το μη ον (δηλ το κενόν ) είναι το μηδέν ( δηλ αυτό που δεν υπάρχει δεν έχει υλική ύπαρξη). Δεν ονόμασε το σώμα, και μηδέν το κενόν (Β 156) (αν δεν κάνω λάθος τον όρο δεν σαν το αντίθετο του μηδενός τον συναντάμε για πρώτη φορά στον Αλκαίο)
Μορφές και σχήματα.
Ας πάμε λίγο πίσω, πάλι στον Παρμενίδη. Ο Παρμενίδης είναι μια πολύ σημαντική στιγμή στην ανθρώπινη σκέψη. Εισήγαγε την αρχή ότι τίποτε δεν γεννιέται από το τίποτα και τίποτα δεν καταλήγει στο τίποτα. Και είναι τόσο το μέγεθος του Παρμενίδη που κανείς φιλόσοφος του 5ου αιώνα δεν αμφισβητεί αυτήν τη θέση.
Ένας, μάλιστα, μαθητής της σχολής του, ο Μέλισσος ο Σάμιος, πηγαίνει παραπέρα και διατυπώνει την εξής θέση :“μετακόσμησις” δεν μπορεί να υπάρξει. Τι είναι η μετακόσμηση ; η αναδιάταξη, η αλλαγή σχήματος. Υποστηρίζει, λοιπόν , ο Μέλισσος πως αν υπήρχε μετακόσμηση τότε αυτό θα σήμαινε ότι η μια διάταξη που δεν υπήρχε προηγουμένως δημιουργήθηκε από το τίποτα και μια διάταξη που υπήρχε εξανεμίστηκε.
Ήταν τόσο το βάρος αυτής της επιχειρηματολογίας που πολλοί μεταγενέστεροι φιλόσοφοι θεώρησαν ότι η μορφή, με την έννοια του σχήματος, της δομής ή του σχηματισμού, αποτελεί ένα από τα όντα, δηλ είναι κάτι που υπάρχει, είναι πράγμα.
Έρχεται, λοιπόν, ο Δημόκριτος να απαντήσει στον Μέλισσο-Παρμενίδη εισάγοντας την έννοια του ατόμου το οποίο δεν είναι μόνο υλική μονάδα αλλά και μονάδα μορφής. Τα άτομα δεν είναι μόνο άφθαρτα και αγέννητα υλικά σώματα αλλά και άφθαρτες και αγέννητες μορφές.
Και εδώ είναι που ονοματίζει τα άτομα με τον όρο ιδέες. Ο Δημόκριτος είναι ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο ιδέα και από αυτόν την πήρε ο Πλάτωνας. Ο Δημόκριτος χρησιμοποίησε τον όρο αρχικά άτομος ιδέα αλλά στη συνέχεια το επίθετο άτομος έγινε ουσιαστικό .Αυτά πιθανόν να περιέχονταν στο έργο του Περί Ιδεών το οποίο δυστυχώς χάθηκε.
Αν καθίσουμε και συλλογιστούμε την ατομική θεωρία του Δημόκριτου θα εκπλαγούμε πόσο επίκαιρη είναι και πως τελικά τα είχε πει όλα, τουλάχιστον, στο θεωρητικό επίπεδο . Με τη σύλληψη του ατόμου ως θεμελιώδους δομικού λίθου της πραγματικότητας η ατομική θεωρία επιτυγχάνει τη μέγιστη οντολογική οικονομία.
Η κίνηση των ατόμων
Πίστευε ότι τα άτομα διαθέτουν από τη φύση τους κίνηση και δεν την παίρνουν από εξωτερικά αίτια. Αυτό αποτελεί πολύ μεγάλη καινοτομία, είναι επανάσταση στην ανθρώπινη σκέψη, γιατί μέχρι τότε , και όχι μόνο μέχρι τότε, θεωρούσαν την ύλη κάτι αδρανές, λασπώδες που για να κινηθεί ή να μεταβληθεί έχει ανάγκη εξωτερικής ώθησης. Ειρήσθω εν παρόδω ότι κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια ή ύλη θεωρήθηκε κάτι βέβηλο και μιαρό δημιούργημα ενός κατώτερου και κακόβουλου θεού. Κάτι που άγεται και φέρεται από τις βουλές πνευματικών όντων.
Είναι , όμως έτσι τα πράγματα ; η ύλη είναι όντως μιαρή, ένας βούρκος, η φυλακή κάθε πνεύματος; Εγώ πάντως εκστασιάζομαι κάθε άνοιξη όταν μπαίνω στον κήπο του πατρικού μου. Μα τι υπέροχη ευωδία αναδύουν οι βιολέτες!!! Τι είναι , όμως η μυρωδιά; απλή ταπεινή ύλη. Και οι υπέροχες εκείνες τουλίπες με τα βαθιά βελούδινα χρώματα ; πάλι ύλη δεν είναι; Ποιος δεν έχει ποθήσει λίγο δροσερό νερό το κατακαλόκαιρο; ύλη δεν είναι; Και ο ήχος από ο αηδόνι που με ξυπνά την άνοιξη στις 4:30 το πρωί ; μήπως δεν είναι ύλη; Δεν μπορώ να ξεχάσω που μικρό παιδί με παγωμένα χεράκια γυρνούσα σπίτι και η μητέρα μου τα έβαζε στις μασχάλες της για να τα ζεστάνει, μήπως και αυτό δεν είναι ύλη ;
Ας γυρίσουμε , όμως , στον Δημόκριτο.
Την προαιώνια κίνηση των ατόμων , ο Δημόκριτος , την ονομάζει παλμό και θεωρεί πως είναι χαοτική προς όλες τις κατευθύνσεις. Η πεποίθησή του αυτή απορρέει από την αντίληψή του ότι στο κενό δεν υπάρχει κάποια προνομιούχα κατεύθυνση μιας και δεν υπάρχει πάνω ή κάτω, αρχή, μέση τέλος. Το εκπληκτικό είναι ότι αυτήν την ιδιότητα που αποδίδει στο κενό, δηλ ότι είναι ομοιότροπο, την υιοθέτησε και η σύγχρονη φυσική.
Να τι μας παραδίδει ο Κικέρωνας στο έργο του De finibus: Εκείνος -δηλ ο Δημόκριτος - επικαλείται την ύπαρξη κάποιων ατόμων, τουτέστιν σωμάτων αδιαίρετων εξαιτίας της στερεότητάς τους. Αυτά θεωρεί ότι κινούνται στο άπειρο κενό, στο οποίο δεν υπάρχει τίποτα ύψιστο, έσχατο, μέσο, απώτατο ή εξώτατο και μάλιστα κινούνται με τέτοιο τρόπο ώστε με τις συγκρούσεις τους να ενώνονται . Απ' αυτήν την ένωση προκύπτουν όλα όσα υπάρχουν και όσα φαίνονται. Αυτή η κίνηση των ατόμων θεωρεί ότι δεν έχει αρχή, αλλά υπάρχει αιώνια.
Τα άτομα όταν βρεθούν μέσα σε σύνθετα σώματα η κίνησή τους ο παλμός- δεν εξαφανίζεται αλλά εμφανίζεται ως επιτόπια ταλάντωση!!! είναι πραγματικά να απορεί κανείς πόσο συμπίπτουν οι σημερινές ανακαλύψεις της επιστήμες με την διαισθητικές θεωρίας του Δημόκριτου. Το αυτό συμβαίνει και με την ανθρώπινη ψυχή η οποία είναι πάντα σε κίνηση.
Η πρωταρχική θεμελιώδης κίνηση των ατόμων, ο παλμός, δημιουργεί και όλες τις υπόλοιπες κινήσεις. Οι κινήσεις αυτές των ατόμων οφείλονται στις αναπηδήσεις των ατόμων μετά τη σύγκρουσή τους και καθορίζονται από το βάρος , το σχήμα και την κίνηση που είχαν πριν συγκρουσθούν (την κίνηση αυτή την ονομάζει πληγή). Όλες αυτές οι κινήσεις οδηγούν στο σχηματισμό νέων σωμάτων ή την διάλυση προϋπαρχόντων. Η φορά, η διεύθυνση και η ταχύτητα κάθε κίνησης είναι η συνισταμένη της προηγούμενης κίνησης του ατόμου και της κρούσης του με τα άλλα άτομα. Η κίνηση των ατόμων δεν είναι τυχαία, άλλα υπάγεται σε φυσικούς νόμους και αίτια. Συνέπεια αυτού ήταν η πεποίθηση του ότι ο,τι συμβαίνει, συμβαίνει για κάποιο λόγο και ότι κάθε φαινόμενο προκύπτει νομοτελειακά. Οι δε διάφοροι κόσμοι σχηματίζονται από την δίνη- περιστροφική κίνηση και κατ΄ ανάγκην δηλ από μηχανικά αίτια.(Πάλι μένουμε αποσβολωμένοι από την διαισθητικότητα αυτού του ανθρώπου. Για την μελέτη της κίνησης αυτής των σωματιδίων , που στη σύγχρονη φυσική λέγεται κίνηση Brown, ο Einstein πήρε βραβείο Νομπελ).
Η δίνη του Δημόκριτου υπακούει στην άτεγκτη φυσική αναγκαιότητα αλλά συγχρόνως είναι και αυθόρμητη με την έννοια ότι δεν εντάσσεται στο πλαίσιο κάποιου προδιαγεγραμμένου σχεδίου ή κάποιας σκοπιμότητας. Οι Ατομικοί σε αντίθεση με τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη δεν προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο στη βάση κάποιας σκοπιμότητας ή ενός τελικού αιτίου. Το τελικό αίτιο είναι ένα μελλοντικό γεγονός.
Γι' τα πράγματα ερμηνεύονταν σύμφωνα με τον σκοπό που εξυπηρετούν (καθαρά ανθρωπομορφική ματιά). Αντίθετα για τον Δημόκριτο και τους Ατομικούς φιλο αυτούς σόφους δεν τίθεται καν αυτό το ερώτημα αλλά η προσοχή τους εστιάζεται σε τι προηγήθηκε από το συμβάν.
Οι απόψεις του Δημόκριτου δεν έτυχαν ευρείας αποδοχής στην αρχαία Αθήνα. Τότε άρχιζε μια στροφή στην φιλοσοφία με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Θέματα τους ήταν τα οντολογικά θεμέλια, οι ιδέες και οι πρώτες αιτίες του κόσμου- όχι η φύση των ατόμων και της ύλης. Ο Πλάτων δεν ανέφερε ποτέ το όνομα του Δημόκριτου, παρότι περιέγραψε κάποιες από τις απόψεις του. Θρυλείται, μάλιστα, ότι ο Πλάτων έφθασε έως το σημείο να θέλει να κάψει τα έργα του Δημόκριτου, όμως τον συγκράτησαν ο Κλεινίας και ο Αμύκλας, οι οποίοι ήταν μυημένοι στην Πυθαγόρεια φιλοσοφία. Ενώ ο Αριστοτέλης, αν και δεν υποστήριζε την ατομική θεωρία, μιλούσε θερμά για τον Δημόκριτο θεωρώντας τις απόψεις του θεμελιωμένες και τη μέθοδό του λεπτομερώς επεξεργασμένη.
Μετά την πτώση του ελληνορωμαϊκού κόσμου η ατομική θεωρία πέρασε, δυστυχώς, στη λήθη για μεγάλο διάστημα. Οι ιδέες του Δημόκριτου απορρίφθηκαν ως ένα ψευδές δόγμα το οποίο οδηγούσε στον αθεϊσμό.
Ο χρόνος
Η άποψη του Δημόκριτου για τον χρόνο ταυτίζεται με τις απόψεις πολλών φιλοσόφων της αρχαιότητας . Ο χρόνος δεν έχει αρχή ούτε τέλος, κάτι αναμενόμενο εξάλλου αφού και τα άτομα είναι εξ ορισμού αναλλοίωτα και άφθαρτα.
Η άποψη αυτή βρίσκεται στην αντίπερα όχθη με εκείνη των Πυθαγορείων και των Ελεατών που θεωρούσαν ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο , εξυπακούεται και ο χρόνος, αποτελούν απομίμηση των αριθμών, και επομένως είναι κάτι απατηλό.
Δυστυχώς όμως, η απώλεια των έργων του Δημόκριτου δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε αν τον χρόνο τον αντιλαμβανόταν σαν κάτι ανεξάρτητο από την ύλη ή σαν μια ιδιότητά του.
Και για την υφή του Δημοκρίτειου χρόνου υπάρχει μια κάποια αμφιβολία. Πως κατανοούσε τον χρόνο , σαν συνεχή και διαιρετό ή ασυνεχή που διακρίνεται σε άτμητα μέρη όπως ακριβώς και ύλη;
Από τις μαρτυρίες , πάντως που έχουμε από τον Αριστοτέλη , και τον σχολιαστή του Αριστοτέλη, Αλέξανδρο, καταλήγουμε στο ότι ο Δημόκριτος αντιλαμβανόταν τον χρόνο να αποτελείται από αμερή άτμημα μέρη.
Η δημιουργία του κόσμου.
Είναι να εκπλήσσεται κανείς όταν βρίσκεται μπροστά στη θεωρία του Δημόκριτου για τον κόσμο. Είναι σαν να διαβάζει επιστημονικά έργα κοσμολογίας γραμμένα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια ματιά.
Μπορεί τα άτομα να είναι προαιώνια και άφθαρτα, όμως υποστηρίζει ο Δημόκριτος, όμως ο κόσμος μας δεν είναι. Και μάλιστα δεν είναι και ο μοναδικός στο Σύμπαν. Μιας και υπάρχει άπειρο κενό και άπειρη ύλη τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχουν άπειροι κόσμοι. Το εκπληκτικό στην κοσμογονία του Δημόκριτου είναι ότι προείπε όχι μόνο την απειρία των κόσμων αλλά και το ότι οι κόσμοι αυτοί βρίσκονται σε διαφορετική βαθμίδα εξέλιξης: άλλοι γεννιούνται, άλλοι ακμάζουν, άλλοι φθίνουν και άλλοι πεθαίνουν. ΟΙ κόσμοι μπορεί να συγκρουσθούν και έτσι να καταστραφούν. Μπορεί να υπάρχουν κόσμοι με 2 φεγγάρια ή με 3 ή και με κανένα , μπορεί να υπάρχουν κόσμοι χωρίς ήλιο αλλά και κόσμοι όμοιοι με τον δικό μας. Μέχρι τότε δεν είχε διατυπωθεί μια τέτοια θέση στην Ελληνική φιλοσοφία, μια θέση τόσο ρηξικέλευθη και επαναστατική που αιώνες μετά όταν ο Jordano Bruno την κοινοποίησε η Καθολική Εκκλησία τον έστειλε στην πυρά αφού πρώτα του έκοψε την βλάσφημη γλώσσα.
Το σύμπαν του Δημόκριτου ήταν ανοιχτό και άπειρο και επιδεχόταν οποιαδήποτε μορφή σε αντίθεση με τη γενική αντίληψη του Ελληνορωμαϊκού κόσμου για έναν κόσμου του μέτρου και της μέτρησης, για έναν κόσμο του χεριού μας. Δεν είναι , λοιπόν, παράξενο που οι θεωρίες του Δημόκριτου αλλά και άλλων , όπως και του Αρχιμήδη, αποκλείσθηκαν και αργότερα ξεχάστηκαν γιατί ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την μοναδικότητα του κόσμου μας και την ανωτερότητα του ανθρώπου, ενός κόσμου κλειστού που έγινε για μας.
(Δημόκριτος, η Ζωή και το έργο του από την εισαγωγή του Σταύρου Γκιργκένη, εκδόσεις Ζήτρος ). Πως , όμως, δημιουργείται ένας τέτοιος κόσμος; στην αρχή της διαδικασίας και ως αποτέλεσμα της διαρκούς κίνησης και σύγκρουσης των ατόμων, ένας μεγάλος αριθμός απ' αυτά ξεκόβει και απομονώνεται σε μια εκτεταμένη περιοχή του κενού. Η υπερσυγκέντρωση ατόμων κάθε είδους σ' εκείνο το μέρος του κενού έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας δίνης, η οποία στροβιλίζεται όλο και ταχύτερα. Στο πλαίσιο αυτής της στροβιλώδους κίνησης τα άτομα αποκτούν βάρος και τα πιο βαριά απ' αυτά τείνουν ταχύτερα από τα ελαφρότερα προς το κέντρο της δίνης σχηματίζοντας τη γη...
Η κίνηση των ατόμων κατά τον Επίκουρο
Όταν ο Επίκουρος ανέλαβε και ανέπτυξε τη θεωρία περίπου δύο αιώνες αργότερα, φαντάστηκε τα άτομα να κινούνται κατ ευθείαν προς τα κάτω εξ αιτίας της βαρύτητας, ή όπως το εξέφρασε εξ αιτίας του βάρους τους. Αντιλαμβανόταν όμως, και αυτό αποτελεί αξιοσημείωτο παράδειγμα της οξύνοιας του ελληνικού πνεύματος ότι όλα τα σώματα, μολονότι διαφέρουν στο μέγεθος και ως εκ τούτου εφόσον είναι στερεά σώματα και στο βάρος, θα πέφτουν μέσα στο κενό με ταχύτητα ομοιόμορφη. Αυτό είναι ένα σημείο που αποκαταστάθηκε μόνο με κάποια δυσκολία τον 16ο αιώνα. Ο Επίκουρος λοιπόν χρειαζόταν να σκεφτεί κάτι άλλο, για να δικαιολογήσει τις πρώτες συγκρούσεις. Από εκεί κινούμενος υπέθεσε σε κάποιον ακαθόριστο χώρο και χρόνο και για λόγο όχι εξακριβώσιμο, ένα άτομο ήταν πιθανό να παρεκκλίνει σχεδόν αδιόρατα από το κατακόρυφο μονοπάτι του.
Αυτή η απόκλιση από την αυστηρή αιτιοκρατία, που αποτελούσε την ουσία της αρχικής ατομικής θεωρίας, είχε ως περίεργη συνέπεια το γεγονός ότι θεωρήθηκε πως δέχεται την ελευθερία της βουλήσεως μέσα σε ένα σύμπαν, στο οποίο διαφορετικά ο άνθρωπος, όπως και κάθε τι άλλο, θα έπρεπε να θεωρείται απολύτως υποκείμενος σε ένα πεπρωμένο τυφλό και αδυσώπητο. Από επιστημονική άποψη τούτο αποτελούσε οπισθοδρόμηση και ο Δημόκριτος σκεφτόταν σαφέστερα, όταν έλεγε ότι στον άπειρο χώρο η έννοια "πάνω" ή "κάτω" δεν έχει νόημα, και επομένως δεν υπάρχει λόγος να κινούνται τα άτομα προς τη μία και όχι προς την άλλη κατεύθυνση.
Οι Ατομικοί δεν μιλούσαν για χωριστή κινούσα αιτία, όπως ήταν οι ελκτικές και απωθητικές δυνάμεις του Εμπεδοκλή ή ο "Νούς" του Αναξαγόρα. Ο Αριστοτέλης τους κατηγόρησε ότι "παρέλειψαν μην έχοντας αρκετή θεληματικότητα, το πρόβλημα της αρχής της κινήσεως.
Σημείωση 1 : όταν ο Δημόκριτος επέστρεψε κάποτε στα Άβδηρα, είχε αναλώσει πια όλο το μερίδιό του της πατρικής κληρονομιάς. Τη φροντίδα του και τη συντήρησή του ανέλαβε ο αδελφός του Δάμασος. Ο Δημόκριτος αποδείχτηκε χρήσιμος για τον αδερφό του: σύμφωνα με μια μαρτυρία προέβλεψε επικείμενη νεροποντή και τον συμβούλεψε να μαζέψει την παραγωγή του από τους αγρούς. όσοι από τους Αβδηρίτες τον πίστεψαν έσωσαν τις περιουσίες τους, οι άλλοι καταστράφηκαν. Το ανέκδοτο αυτό φαίνεται ότι πλάστηκε, για να απαντήσει στις κατηγορίες ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη σε πρακτικά ζητήματα της ανθρώπινης ζωής. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για την ακόλουθη ιστορία: ο Δημόκριτος προέβλεψε μελλοντική ανατίμηση του λαδιού και αγόρασε όλη την ντόπια ελαιοπαραγωγή πολύ φθηνά. όταν η ανατίμηση πράγματι έγινε, ο ίδιος απέδωσε τα κέρδη του στους συμπολίτες του, επειδή περιφρονούσε τα πλούτη.
Φαίνεται ότι η εκτίμηση που απολάμβανε ο Δημόκριτος από τους συμπατριώτες του προκάλεσε το φθόνο ορισμένων απ' αυτούς, οι οποίοι σκέφτηκαν να ζητήσουν στην περίπτωση του φιλοσόφου την ενεργοποίηση ενός πατροπαράδοτου νόμου, ο οποίος προέβλεπε την απαγόρευση της ταφής στην πατρίδα όποιου είχε σπαταλήσει την πατρική περιουσία. Ο Δημόκριτος απάντησε διαβάζοντας στους συμπολίτες του το Μέγα διάκοσμο. Το έργο αποτιμήθηκε από τους συμπολίτες του στα 500 τάλαντα, ενώ ορίστηκε να του αφιερωθούν και 20 ανδριάντες από χαλκό. Και η ιστορία αυτή φαίνεται πλαστή, αφού ο Μέγας διάκοσμος πρέπει να είναι έργο του Λεύκιππου. Η δημιουργία της ίσως να αποτελεί και πάλι μια απάντηση στην κατηγορία ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη: ο Δημόκριτος όχι μόνο δε σπατάλησε την πατρική περιουσία, αλλά την πολλαπλασίασε (από 100 την έκανε 500 τάλαντα), αφού δημιούργησε ένα πολύτιμο φιλοσοφικό έργο.
Σημείωση 2: Για την εξαφάνιση του έργου του Δημόκριτου αναφέρεται από αρχαίους συγγραφείς ότι πρωτοστατούσε ο ίδιος ο Πλάτωνας. Συγκέντρωσε τα βιβλία του Δημόκριτου και θέλησε να τα κάψει. "Μα ο Αμύλκας και ο Κλεινίας, δύο Πυθαγόρειοι, το εμπόδιζαν, λέγοντάς του ότι δεν έχει τίποτα να ωφεληθεί επειδή πολλοί τώρα πια έχουν στα χέρια τους βιβλία του Δημόκριτου." (Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 40).
Κατά το τρίτο έτος μάλιστα της Ενενηκοστής Δευτέρας Ολυμπιάδας (ή 410πx) η αθηναϊκή πολιτεία καταδίκασε τον Πρωταγόρα επί αθεΐα και όλα τα βιβλία του κάηκαν στην αγορά. Ο ίδιος προσπάθησε να διαφύγει στη Σικελία αλλά πνίγηκε όταν το πλοίο που τον μετέφερε.....ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου