ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΛΩΣΙΜΟΙ-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΡΡΟΣ-!!!

 

Του Σάκη Μουμτζή

Ο Γιάννης Στεφανίδης στο βιβλίο του «Ανεπιθύμητοι και αναλώσιμοι» (εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2022) το οποίο αναφέρεται στη δολοφονία του Δ. Ψαρρού και στην εξόντωση του 5/42 Συντάγματος, τα λέει όλα. Δεν κάνει μια απλή παράθεση γεγονότων, αλλά ερμηνεύει συγχρόνως. Με άλλα λόγια το βιβλίο έχει άποψη για το τι έγινε εκείνη την ταραγμένη περίοδο στη Ρούμελη. Και αυτή η άποψη είναι αναθεωρητική σε σχέση με την κρατούσα στους πανεπιστημιακούς κύκλους και απολύτως τεκμηριωμένη. Είναι μια εργασία που κάλυψε ένα σημαντικό κενό για το πώς και γιατί δολοφονήθηκε ο Ψαρρός και εξοντώθηκε το 5/42 Σύνταγμα. Ο Γιάννης Στεφανίδης με αυτό το βιβλίο του αποφάσισε να συμμετάσχει στην ιδεολογική μάχη που γίνεται γύρω από τον εμφύλιο πόλεμο, παρέχοντας στοιχεία που καμιά πλευρά δεν μπορεί να αμφισβητήσει.

Στην Ιστορία δεν υπάρχουν ξεκάρφωτα γεγονότα. Υπάρχει μια χρονική αλληλουχία, καθώς το ένα γεγονός ακουμπά πάνω στο άλλο. Αυτός είναι ένας από τους βασικούς κανόνες της ιστορικής ερμηνείας. Θα πρέπει να έχουμε μια συνολική εικόνα της υπό εξέταση περιόδου για να κατανοήσουμε γιατί τα πράγματα εξελίχθηκαν έτσι και όχι αλλιώς όπως θα μπορούσαν να είχαν, εξίσου καλά εξελιχθεί.

Έτσι, για να καταλάβουμε τι έγινε στη Ρούμελη τον Απρίλιο του 1944 θα πρέπει να ανατρέξουμε στον Απρίλιο του 1943, όταν στον Αυγερινό Κοζάνης δολοφονήθηκαν αξιωματικοί της ΠΑΟ από τους Ελασίτες, να πάμε λίγους μήνες μετά στην Πελοπόννησο όπου δολοφονήθηκαν από την ίδια παράταξη ο Καραχάλιος και ο Βρεττάκος και διαλύθηκαν οι αντιστασιακές τους οργανώσεις, να εξετάσουμε πώς, γιατί και από ποιους δολοφονήθηκε εν ψυχρώ στην κατεχόμενη Αθήνα ο Κίτσος Μαλτέζος τον Φεβρουάριο του 1944. Και να μη ξεχνάμε πως την ίδια μέρα που δολοφονήθηκε ο Ψαρρός και οι μαχητές του, δολοφονήθηκαν έξω από την Πάτρα 39 από τους 40 νέους χωροφύλακες, που μόλις είχαν αποφοιτήσει από τη σχολή της Κέρκυρας, από τους Ελασίτες του 6 ου Συντάγματος. Αν κλείσουμε τα μάτια σε όλα αυτά δε θα κατανοήσουμε τι ακριβώς έγινε στην νοτιοδυτική Πελοπόννησο τον Σεπτέμβριο του 1944. Όλα αυτά τα γεγονότα τα συνδέει ένα εμφανές νήμα που δεν είναι άλλο από την μονοπώληση του αντιστασιακού αγώνα από το ΚΚΕ, ώστε αυτός τελικά ο αγώνας να μετατραπεί σε όχημα για την κατάληψη της εξουσίας. Ας το κατανοήσουμε: η αντίσταση ήταν το μέσο, το σκαλοπάτι. Ο σκοπός ήταν η εξουσία. Ήθελαν να εξοντώσουν τις άλλες οργανώσεις για να μην τις βρουν μπροστά τους μετά την Κατοχή, ώστε ανενόχλητοι να ξεδιπλώσουν τα σχέδιά τους. Γι΄ αυτό τον λόγο εξάλλου με μεγάλη ευκολία κολλούσαν τη ρετσινιά του συνεργάτη των Γερμανών στους αντιπάλους τους. Το είχε πει ο Σιάντος στον Καρτάλη, τον Αύγουστο του 1943, στο αεροδρόμιο της Νεράιδας. «Πας μη Ελασίτης, είναι γκεσταπίτης».

Σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επικρατούσαν στα κόμματα της Γ΄ Διεθνούς, στην κατοχική Ελλάδα επικρατούσαν επαναστατικές συνθήκες. Υπήρχε ξένη κατοχή, μια ανυπόληπτη κατοχική κυβέρνηση, κουρασμένες και παραιτημένες παλιές πολιτικές ηγεσίες, μια ελληνική κυβέρνηση χωρίς φυσική παρουσία στην Ελλάδα και ένας εξαθλιωμένος, από τις κακουχίες, λαός. Και το κυριότερο, ένα οπλισμένο αντιστασιακό κίνημα υπό την ασφυκτική καθοδήγηση του ΚΚΕ.

Ας δούμε σε τι πλαίσιο έπρεπε να κινηθούν οι Σιάντος και Ιωαννίδης και να δούμε αν είχαν τις ικανότητες να προσεγγίσουν και να αναλύσουν αυτήν την πολυσύνθετη πραγματικότητα. Τρία ήταν τα επίπεδα στα οποία έπρεπε να κινηθούν.

Επίπεδο πρώτο και κυρίαρχο. Ο αγώνας για κατάληψη της εξουσίας υπό την έννοια πως όλες οι μεταπολεμικές εξελίξεις θα τελούσαν υπό τον έλεγχο του ΚΚΕ. Δηλαδή το Δημοψήφισμα και οι εκλογές θα διεξάγονταν υπό τη δική του κυριαρχία, με ό,τι αυτό θα σήμαινε για την εγκυρότητά τους. Αποφασιστικός παράγοντας ήταν τα όπλα του ΕΛΑΣ και οι δράσεις της Πολιτοφυλακής και των Φρουραρχείων. Γι΄αυτό, και όταν επέστη η στιγμή ο ΕΛΑΣ να παραδώσει τα όπλα του έγινε το στασιαστικό κίνημα των Δεκεμβριανών. Όπως έχει αποδειχθεί από ακλόνητα ιστορικά τεκμήρια οι πυροβολισμοί της Πλατείας Συντάγματος της 3 ης Δεκεμβρίου ελάχιστη σχέση είχαν με τον σύγκρουση που είχε προαποφασιστεί από το Π.Γ. στις 27 Νοεμβρίου 1944, στο Αρεταίειο Νοσοκομείο, όπου νοσηλευόταν ο Γ. Ιωαννίδης.

Επίπεδο δεύτερο. Η πάση θυσία διατήρηση του πλατιού Εαμικού σχήματος. Και ο Σιάντος και ο Ιωαννίδης γνώριζαν πως ο σκελετός του ΕΑΜ ήταν το ΚΚΕ, όμως την ακτινοβολία την εξέπεμπε η παρουσία του Σβώλου, του Τσιριμώκου, του Αγγελόπουλου και των άλλων αστών πολιτικών. Αυτοί είχαν καταστήσει σαφές στον Σιάντο πως αν το ΚΚΕ αποφάσιζε να καταλάβει την εξουσία, αυτόν τον δρόμο θα τον ακολουθούσε χωρίς αυτούς.

Επίπεδο τρίτο. Ήταν η στρατηγική της Σοβιετικής Ένωσης για την αντιφασιστική συμμαχία που θα οδηγούσε στην ήττα του Άξονα. Στο πλαίσιο αυτό θα έπρεπε να αποφεύγονται ενέργειες που θα υπονόμευαν αυτή την ενότητα. Η Σ. Ένωση τήρησε αταλάντευτα αυτή τη γραμμή, όπως φάνηκε από τη σιωπή της στη καταστολή του κινήματος της Μ. Ανατολής και από τη στάση που κράτησε στη Δεκεμβριανή σύγκρουση. Και αυτό το επιβεβαίωσε ο ίδιος ο Στάλιν, όταν στη Γιάλτα είπε στον Τσώρτσιλ «εγώ σε άφησα να κάνεις ό,τι θέλεις στην Ελλάδα και στο Βέλγιο, τι μπλέκεις στα πόδια μου για τη Ρουμανία και την Πολωνία;»

Αυτά τα τρία επίπεδα θα έπρεπε να συνθέσουν οι Σιάντος και Ιωαννίδης, άνθρωποι αγράμματοι, με μονοκόμματη σκέψη, χωρίς καμμιά παιδεία. Συγκριτικά αναφέρω πως ο Παλμίρο Τολιάτι, ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, ήταν νομικός με εργασίες επάνω στη Δωδεκάδελτο, με διδακτορικό επάνω στο τελωνειακό καθεστώς των ιταλικών αποικιών και άριστος γνώστης της λατινικής και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Με τι νοητικά εργαλεία ανέλυσε ο Τολιάτι την πραγματικότητα και με τι ο Σιάντος με τον Ιωαννίδη! Τα αποτελέσματα των παράλληλων πορειών σε Ελλάδα και Ιταλία φανερώνουν τον ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα στη διαμόρφωση των γεγονότων.

Ήταν αδύνατο αυτοί οι ηγέτες με τον τόσο περιορισμένο αντιληπτικό ορίζοντα να ισορροπήσουν στα τρία αυτά επίπεδα με συνέπεια. Και γι΄αυτό ακολούθησαν αυτήν την αντιφατική πορεία με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα. Δηλαδή, ενώ γνώριζαν οι ηγέτες του ΚΚΕ πως το απόλυτο όπλο τους ήταν ο ΕΛΑΣ, πήγαν και υπέγραψαν τη συμφωνία της Καζέρτας την οποία μετά από δύο μήνες καταπάτησαν. Θύμα αυτής της αντιφατικής πορείας ήταν ο Ψαρρός και όχι μόνο. Αφού τον δολοφόνησαν, μετά από λίγες μέρες θεωρούσαν τη δολοφονία του καταστροφική για τη δημόσια εικόνα του ΚΚΕ. Ας σημειωθεί πως στο συνέδριο του Λιβάνου γνώριζαν πως σκοτώθηκε ο Ψαρρός πολεμώντας εναντίον του ΕΛΑΣ. Δε γνώριζαν κάτω από ποιες συνθήκες. Αυτό έγινε γνωστό αργότερα.

Από το βιβλίο του Γιάννη Στεφανίδη αναδύεται ένα διαχρονικό ερώτημα. Είναι δυνατόν σε περιόδους ακραίας πόλωσης να επιβιώσουν οι μετριοπαθείς φωνές; Η Ιστορία απαντά ΟΧΙ.

Συνθλίβονται από τη λογική της σύγκρουσης που αποκτά τη δική της δυναμική. Και αυτή η δυναμική πολλές φορές προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Έτσι όταν ο Δ. Ψαρρός ζητούσε απεγνωσμένα βοήθεια για να εξοπλίσει 3-4.000 αντάρτες, οι Βρετανοί εκτιμούσαν πως το 5/42 Σύνταγμα ή θα απορροφηθεί από τον ΕΛΑΣ ή θα εξοντωθεί και η βοήθεια θα έπεφτε στα χέρια των κομμουνιστών. Και γι΄αυτό τον λόγο την αρνήθηκαν. Δε γνωρίζουμε τι τροπή θα είχε η σύγκρουση αν ο Δ. Ψαρρός παρέτασσε 4.000 μαχητές.

Ενδεικτικό της δυναμικής της πόλωσης είναι και το γεγονός πως απόψεις ίδιου του Ψαρρού, όσο κλιμακωνόταν η ένταση, γινόταν μειοψηφικές μέσα στο 5/42. Δηλαδή η λογική της σύγκρουσης κυριαρχούσε και μέσα στις τάξεις του 5/42 Συντάγματος.

Το ίδιο συνέβη, τηρουμένων των αναλογιών, και με τα Δεκεμβριανά και τις συνέπειές τους. Στους δρόμους της Αθήνας δεν ηττήθηκε μόνον το ΚΚΕ, ηττήθηκαν μαζί του και όλοι οι πολιτικοί που ήθελαν ομαλές δημοκρατικές εξελίξεις με πρώτον -πρώτον τον Γεώργιο Παπανδρέου. Στη συνέχεια αυτή η πόλωση συσπείρωσε τους παλιούς αντιμοναρχικούς στο βασιλικό στρατόπεδο κι έτσι τον εμφύλιο πόλεμο τον διεξήγαγε μια κυβέρνηση Λαϊκών και Φιλελευθέρων. Στις ακραίες καταστάσεις πάντα τα στρατόπεδα είναι δύο.

Η πορεία του Ψαρρού και λόγω χαρακτήρα ήταν προδιαγεγραμμένη. Τα όλο απόγνωση τηλεγραφήματα του, τις τελευταίες ώρες πριν τη σύγκρουση, προς το αρχηγείο του ΕΛΑΣ και τους Βρετανούς—όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο του Γιάννη Στεφανίδη– έδειχναν πως είχε καταλάβει αυτό που ερχόταν και νομίζω πως είχε επίσης καταλάβει πως δεν μπορούσε να το αποτρέψει. Ελάχιστη σημασία έχει αν τον δολοφόνησε ο ίδιος ο Ζούλας ή κάποιοι άνθρωποί του. Δε θα το μάθουμε ποτέ. Οι αλήθειες στην Αριστερά για αυτήν την περίοδο είναι υποταγμένες στις εσωκομματικές αντιδικίες, φέρουν το άγος της ήττας, τις δουλείες της υπερορίας και τα όσα υποστηρίζουν οι πρωταγωνιστές της προφορικά ή γραπτά θα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε με πολλές επιφυλάξεις.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι ουδέτερες ερμηνείες δεν υπάρχουν. Τα γεγονότα έχουν πολλές οπτικές. Το ζήτημα είναι όταν ερμηνεύουμε ο λόγος μας να είναι καθαρός και τεκμηριωμένος. Γιατί η Ιστορία είναι ίσως το κυρίαρχο πεδίο στο οποίο διεξάγεται η ιδεολογική μάχη.

Η παρουσίαση δημοσιεύτηκε το Φεβρουάριο στο booksjournal.gr

**

Πάνος Ζέρβας 

Η μελέτη του Ιωάννη Στεφανίδη «Ανεπιθύμητοι και Αναλώσιμοι» για το Σύνταγμα 5/42 και τον Δημήτριο Ψαρρό (Επίκεντρο, 2022) οπωσδήποτε είναι αξιόλογη και καλύπτει σε σημαντικό βαθμό την ανάγκη για μια εμπεριστατωμένη και λεπτομερή ματιά στα γεγονότα που ορθώς καταγράφονται ως «Κατοχικός Εμφύλιος, 1943-44». Ο συγγραφέας συγκεντρώνει με υπομονή τις διαθέσιμες ψηφίδες από τις διαθέσιμες πηγές (μαρτυρίες,  αρχειακά υλικά) και συνθέτει μια ήρεμη, έντιμη και κατά το δυνατόν πλήρη εξιστόρηση.

Άλλο όμως η εξιστόρηση και άλλο η ερμηνεία των γεγονότων. Ο τίτλος του βιβλίου προξενεί μια πρώτη απορία, αλλά διευκρινίζεται από το ίδιο το κείμενο. Το «ανεπιθύμητοι» μπορεί να εξηγηθεί εύκολα. Το «αναλώσιμοι», ωστόσο, είναι πιο δύσκολο. Ο συγγραφέας υιοθετεί την άποψη στελεχών του 5/52, ότι «Δεν θα ήταν επομένως υπερβολικό το συμπέρασμα ότι για τους φορείς της βρετανικής πολιτικής στην κατεχόμενη Ελλάδα ο Ψαρρός και οι άντρες του αποδείχθηκαν αναλώσιμοι, ιδίως από τη στιγμή που η εξόντωση τους έδινε ένα ακαταμάχητο επιχείρημα για την ηθική καταδίκη και πολιτική απομόνωση του εαμικού κινήματος» (σ.283). Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας αποδέχεται την άποψη ότι οι Βρετανοί θυσίασαν εν ψυχρώ το Σύνταγμα 5/42 και τον Δημήτρη Ψαρρό, γιατί αυτό εξυπηρετούσε την πολιτική τους πολεμική και προπαγάνδα εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Παρόμοιες αντιλήψεις έχουν διατυπωθεί από βετεράνους της ΥΒΕ-ΠΑΟ (Μακεδονία), αλλά και του ΕΣ (Ελληνικός Στρατός – Πελοπόννησος). Στους Βρετανούς αποδίδεται από πολλούς που συμμετείχαν στα γεγονότα ότι για δικούς τους λόγους επέλεξαν να ενισχύουν τον ΕΛΑΣ και καταδίκασαν έτσι όλες τις «εθνικές αντιστασιακές οργανώσεις», πλην του ΕΔΕΣ και της οργάνωσης του Φωστερίδη (Αντών Τσαούς), σε αφανισμό.

Στην περίπτωση του 5/42, όπως καταγράφεται σε πολλά σημεία του βιβλίου, η προσπάθεια να στηθεί μια άξια λόγου ένοπλη ομάδα σε μια περιοχή (Δωρίδα) η οποία δεν μπορούσε λόγω έλλειψης πόρων να θρέψει ούτε καν τους κατοίκους της, οδηγούσε στην απόλυτη εξάρτησή της από τις βρετανικές «ρίψεις» όπλων, υλικών, τροφίμων και λιρών. Αυτό ήταν ξεκάθαρο από τη πρώτη στιγμή. Όπως επίσης ήταν ξεκάθαρο ότι η περιοχή διέθετε ήδη, από πολλούς μήνες, ένοπλο αντάρτικο, αυτό του ΕΛΑΣ. Η επιλογή να στηθεί στο συγκεκριμένο χώρο το 5/42 υπήρξε κυρίως πολιτική, από τη πλευρά των Βρετανών και της ΕΚΚΑ (Καρτάλης). Οι μοναρχικοί, που είχαν με τα πολλά δραστηριοποιηθεί (για την αντιμετώπιση του ΕΑΜ) αρχικά με τον Παπάγο και στη συνέχεια με τους Ζαλοκώστα – Μαρκεζίνη, έσπευσαν να επωφεληθούν και στην περίπτωση του 5/42, στέλνοντας φιλοβασιλικούς αξιωματικούς. Όλοι, αν εξαιρέσουμε τον ίδιο τον Ψαρρό, απέβλεπαν, ουσιαστικά, στον αποκλεισμό των διόδων του ΕΛΑΣ προς την Αθήνα, κατά την αναμενόμενη απελευθέρωση. Ήδη από τα τέλη του 1943 είχε διαφανεί ότι το 5/42 δεν μπορούσε να παίξει αυτό το ρόλο, αλλά οι Βρετανοί συνέχισαν να το στηρίζουν, στο μέτρο των περιορισμένων δυνατοτήτων τους λόγω των γενικότερων εξελίξεων του πολέμου, ως την τελευταία (κυριολεκτικά) στιγμή.

Είναι εξαιρετικά πιθανόν ότι στην περίπτωση του 5/42 η αποτυχία δεν έχει αποκλειστική αιτία τους Βρετανούς, αλλά και μια πολυποίκιλη ελληνική συμμετοχή. Επιμένω σ’ αυτό το σημείο, γιατί μέσω του τίτλου «Ανεπιθύμητοι και Αναλώσιμοι» ο Στεφανίδης υποστηρίζει μια θέση η οποία προφανώς χρειάζεται περισσότερο φωτισμό.

Εντύπωση προξενούν ορισμένες θέσεις, όπως διατυπώνονται. Για παράδειγμα: «Μικρότερης βαρύτητας αλλά όχι αμελητέο κίνητρο, όπως ήδη αναφέρθηκε, θα μπορούσε να θεωρηθεί και η ποσότητα οπλισμού και, κυρίως, χρημάτων που θα απέφερε η διάλυση του Συντάγματος σε μια δύναμη, όπως ο ΕΛΑΣ, που μονίμως αντιμετώπιζε ζήτημα ρευστότητας» (σ. 271). Και αλλού, για τον Ηλία Καρρά (Ηρακλή), ο οποίος χαρακτηρίζεται «εξαιρετικά αδιάλλακτος» εντός εισαγωγικών και παλαιός τρόφιμος της Ακροναυπλίας (εκτός εισαγωγικών) (σ. 197). Αλλά αυτό που επιζητεί επισήμανση είναι συνολικά η ανάλυση που γίνεται σε ό,τι αφορά το ΚΚΕ και το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, σε σχέση με τα ιστορούμενα γεγονότα. Αυτή συμπυκνώνεται σ’ ένα ξεχωριστό υποκεφάλαιο («Η βία ως μέσο για την άνοδο στην εξουσία», σ. 266-72) και εμφανίζει το ΚΚΕ και το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ ως έναν μονοδιάστατο οργανισμό που έχει εξαρχής και μέχρι τέλους ως σκοπό την βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Ούτε καν αναφέρεται η παράλληλη (και εξίσου αδίστακτη, όπου μπορούσαν να το κάνουν) χρήση βίας από τους εσωτερικούς αντιπάλους του ΕΑΜ στις κατοχικές εσωτερικές αντιπαραθέσεις. Η βία εμφανίζεται ως μονομερής και αποκλειστική επιλογή του σταλινισμού. Το θέμα αυτό δεν εξαντλείται εύκολα, πολύ περισσότερο που, όσο μπορώ να γνωρίζω τη βιβλιογραφία για τον Εμφύλιο, γενικά αντιμετωπίζεται μάλλον με «ιδεολογική προδιάθεση» παρά με ψυχραιμία και νηφαλιότητα.

Η αιματηρή διάλυση του Συντάγματος 5/42 και η δολοφονία του Ψαρρού ήταν το τέταρτο καρφί το οποίο το ΚΚΕ και το ΕΑΜ -ΕΛΑΣ κάρφωσαν οι ίδιοι στο πολιτικό τους φέρετρο. Τα τρία που προηγήθηκαν ήταν η επίθεση τον Οκτώβριο του 1943 στον ΕΔΕΣ, η δημιουργία της «Κυβέρνησης του Βουνού» χωρίς πραγματική στρατηγική αντίληψη (ουσιαστικά: χωρίς λόγο) και η ανταρσία στο Στρατό και το Ναυτικό στη Μέση Ανατολή. Η δολοφονία του Ψαρρού, την ίδια άνοιξη του 1944, ήταν το αποκορύφωμα – και ο καταλυτικός παράγοντας για τη σφυρηλάτηση μιας πραγματικής πολιτικής συμμαχίας ακροδεξιάς – μοναρχικών – βενιζελικών σε αντικομμουνιστική βάση, η οποία παρέμεινε αρραγής (και νικηφόρα) ως το τέλος της δεκαετίας του 1940 και του Εμφυλίου.

https://greekcivilwar.wordpress.com/