YEMENH ή Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

Γράφει ο Δημήτρης Τσουμάνης    YEMENH ή Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ



...Στον πάτο του πηγαδιού ήταν «σκότος επί σκότους». Απλώναμε τα χέρια μας και μόλις που τα ξεχωρίζαμε. Αλλά τις ώρες της νύχτας σκαρφαλώναμε ως πάνω στο κάστρο που ορθονώταν στην απεραντοσύνη και κοιτάζαμε μέσα από ένα παράθυρο. Περιστέρια πήγαιναν κι έρχονταν από τα άλση της Υεμένης, και μας έλεγαν πώς ήταν τα πράγματα στην απαγορευμένη περιοχή. Κάπου-κάπου, ένα φως λαμπρό μας επισκεπτόταν από την Υεμένη, το ζωηρό σπινθηροβόλημά του από την «δεξιά πλευρά», απ’ την πλευρά την ανατολική, που λέει ο λόγος, μας μιλούσε για την οικογένεια που ζούσε στο Ναζντ. Ένα αεράκι γεμάτο από την ευωδία του γλυκάνισου μας σήκωνε ψηλά από ευφροσύνη σε ευφροσύνη. Και μας κοβόταν η ανάσα από πόθο και από νοσταλγία για την πατρίδα μας. (Αφήγηση της Δυτικής Εξορίας)

Η ΙΕΡΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Τί θέση μπορεί να έχει μία χώρα όπως η Υεμένη στον σημερινό κόσμο; Η χώρα που αναπαριστά και έχει εν πολλοίς ενσαρκώσει την κοιτίδα μιας πανάρχαιης σοφίας –σοφίας της Φύσεως– συμβολίζοντας ακόμη και την ουράνια πατρίδα των εσωτερικών παραδόσεων του Ισλάμ, μία αρχέγονη γη, εμφανίζεται σήμερα σαν ένα παράξενο κόσμημα που φιλοτεχνήθηκε σε ένα ακαθόριστα μακρινό παρελθόν και σαν ξεχασμένη πατρίδα της παιδικής ηλικίας, της ομορφιάς και της αιώνιας νεότητας.

Στην ιερή γεωγραφία που διαμορφώθηκε πολύ πριν από την εποχή του Προφήτη, η Υεμένη κατέχει μία ξεχωριστή θέση, κάτι που υποδηλώνει πρώτα απ’ όλα το ίδιο της το όνομα. Η ρίζα του ονόματος Υεμένη σχετίζεται στα αραβικά με το δεξί χέρι (αλ–γιαμίν) και αυτό έχει μια ειδική σημασία στον συμβολισμό των τεσσάρων κατευθύνσεων του χώρου (Βορράς-Νότος, Ανατολή-Δύση). Με απλά λόγια, το δεξί χέρι δείχνει προς την Ανατολή, στην κατεύθυνση του ανατέλλοντος Ηλίου, όταν σταθεί κανείς κοιτώντας προς τον Βορρά (ο Βορράς έχει τη σημασία του υπερβατικού «πόλου» στα ιρανικά ρεύματα του ισλαμικού εσωτερισμού). Όταν βρίσκεται κάποιος στην Αραβία και κοιτάζει προς την κατεύθυνση του ανατέλλοντος Ηλίου, τότε το δεξί του χέρι δείχνει προς την κατεύθυνση της Υεμένης. Ο Βορράς είναι το πρώτο και το έσχατο σημείο αναφοράς, έτσι το αριστερό χέρι και η αριστερή πλευρά, κατ’ επέκταση, ανήκουν στη Δύση, τόπο του σκότους, ενώ το δεξί χέρι και η δεξιά πλευρά στην Ανατολή, πηγή του φωτός. Η Υεμένη, αν και τοποθετείται στον Νότο σύμφωνα με τη συμβατική γεωγραφία, συμβολικά ταυτίζεται με την Ανατολή του Φωτός.

Είναι γεγονός ότι σήμερα αυτή η χωροθεσία (ή η απαρίθμηση των τόπων, όπως έλεγαν οι Αιγύπτιοι στη δική τους ιερή γεωγραφία) ακούγεται τελείως αφηρημένη, δεν είναι, όμως, αν φανταστούμε ότι για τον ταξιδευτή ή για τον προσκυνητή, το να πάρει την κατεύθυνση της Υεμένης σήμαινε να πάρει το δρόμο για την Ανατολή, με άλλα λόγια το μονοπάτι για τη χώρα του φωτός. Γιατί αυτός ήταν ο ρόλος της ιερής γεωγραφίας, η μετατροπή της διαδρομής σε τελετουργία, του ταξιδιού σε μύηση, δεν ήταν ασκήσεις επί χάρτου όπως πολλοί φαντάζονται.

Μπορούμε λοιπόν να ξαναδιαβάσουμε, σε αυτό το πνεύμα, το απόσπασμα από τον Σουχραβάρντι: «..Κάπου-κάπου, ένα φως λαμπρό μας επισκεπτόταν από την Υεμένη, το ζωηρό σπινθηροβόλημά του από την "δεξιά πλευρά", απ’ την πλευρά την ανατολική, που λέει ο λόγος, μας μιλούσε για την οικογένεια που ζούσε στο Ναζντ. Ένα αεράκι γεμάτο από την ευωδία του γλυκάνισου μας σήκωνε ψηλά από ευφροσύνη σε ευφροσύνη. Και μας κοβόταν η ανάσα από πόθο και από νοσταλγία για την πατρίδα μας.» Προηγουμένως, ο Σουχραβάρντι έχει υποδείξει τη χρονική στιγμή κατά την οποία εμφανίζεται το σπινθηροβόλο φως από την Υεμένη: είναι οι ώρες της νύχτας, της βαθιάς νύχτας. Ο υπαινιγμός είναι σαφής για το ποιά ακριβώς είναι η πηγή αυτού του φωτός που λάμπει μέσα στη νύχτα, είναι ο Ήλιος του Μεσονυκτίου, το φως που έρχεται από το Βορρά –κι αυτό σύμφωνα με μια αρχαιότατη ιρανική παράδοση την οποία ο Σουχραβάρντι είχε αποπειραθεί να αναβιώσει στο πλαίσιο του Ισλάμ. Βλέπουμε ξανά ότι Ανατολή και Βορράς συνθέτουν τη συμβολική του φωτός, τη μεταφυσική του φωτός. Φως υπερβατικό, λευκό, αγνό, που έρχεται από ψηλά: «Περιστέρια πήγαιναν κι έρχονταν από τα άλση της Υεμένης, και μας έλεγαν πώς ήταν τα πράγματα στην απαγορευμένη περιοχή» (φάος αγνόν, όπως το επικαλείται η Ηλέκτρα του Σοφοκλή, το ανατέλλον φως). Φως αλλά και ήχος, ένα φως που διαπερνά το φράγμα των αισθήσεων και εικονοποιείται, αισθητοποιείται στη φαντασία ως λευκά πουλιά, πτηνά του ουρανού που μιλούν («με ανθρώπινη λαλίτσα» όπως στα δημοτικά τραγούδια) και μεταδίδουν μηνύματα από την απαγορευμένη περιοχή, «σίγουρα μαντάτα απ’ το Βασίλειο του Σαβά», όπως λέει σε ένα σημείο του κείμενου ένα μήνυμα προς του έγκλειστους της Δυτικής Εξορίας. Φως, ήχος αλλά και αέρας, ευωδία του πνεύματος που κάνει αισθητή τη μακρινή, τη νοητή πατρίδα.

ΟΙ ΜΟΝΑΧΙΚΟΙ

Επιγραφές αναφέρουν ότι το βασίλειο του Σαβά κυβερνήθηκε από ηγεμόνες που έφεραν τον τίτλο mkrb, που συνήθως μεταγράφεται ως mukarrib. Οι μελετητές έχουν σπάσει το κεφάλι τους να βρουν σε τί ακριβώς μπορεί να αναφέρεται αυτός ο τίτλος, για μία φορά ακόμη η χαραγμένη πέτρα καλείται να ξεκλειδώσει μυστήρια. Αν mukarrib είναι ο ιερέας, τότε mkrb είναι ο βασιλιάς–ιερέας και επομένως συναντάμε και στο Σαβά την αρχαιότατη παράδοση στην οποία το ιερατικό και το βασιλικό λειτούργημα συνενώνονται σε ένα πρόσωπο. Παράδοση που φτάνει ως τον Πλάτωνα, και στη θεωρία των βασιλέων που φιλοσοφούν (καθώς ιερέας δεν είναι ο κληρικός, αλλά ο σοφός και φιλόσοφος, με την αρχαία έννοια των όρων), ως τη Ρώμη και τη Νέα Ρώμη, και ως τις ουτοπίες της Αναγέννησης, περνώντας από τους βασιλείς–μάγους των Ερμητικών. Λείπουν οι ενδιάμεσοι κρίκοι που θα μπορούσαν να διαφωτίσουν τις πηγές ενός μύθου που τοποθετεί στην αραβική χερσόνησο μία «ιερατική νήσο», την Παγχαία που αναφέρει ο Διόδωρος Σικελιώτης, ενώ άλλοι την αναφέρουν ως περιοχή της Ευδαίμονος Αραβίας, της Υεμένης. Και, ακόμη πιο χαρακτηριστικά, κάτι ανάλογο τοποθετεί στην αραβική χερσόνησο ο Quintus Curtius Rufus...Στο Historiae Alexandri Magni (Ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου) περιγράφει την πολιτεία των Αμμώνιων που βρίσκεται σε ένα άλσος στη μέση της ερήμου (πώς να μη θυμηθείς τα «άλση της Υεμένης» του Σουχραβάρντι;). Στη μέση του άλσους βρίσκεται μία μαγική πηγή, εκεί λατρεύεται ο Άμμων Δίας, δηλαδή ο Άμμων ως Ύδωρ της Ζωής, δηλαδή ο ερμητικός Υδράργυρος – «Άφησα τα σπήλαια και τις οπές της γης και ξεμπέρδεψα με τους προθαλάμους. Πήγα κατευθείαν στην Πηγή της Ζωής» λέει ο Σουχραβάρντι. Είναι το Ίρεμ των Στηλών;

Δεν στοίχειωσαν μόνον οι τόποι, στη φαντασία των ντόπιων στοίχειωσαν και οι άνθρωποι, τόσο ώστε ο ευγενής τίτλος mukarrib κατέληξε να αναφέρεται σε επικίνδυνους μάγους της ερήμου. Κάτι που δεν δίστασαν να εκμεταλλευτούν ορισμένοι αγγλοσάξονες «ερευνητές» για να καρυκεύσουν τις αποκρυφιστικές τους φαντασίες, κεντρισμένοι από τις ιστορίες του Λάβκραφτ, ο οποίος είχε κάτι διαισθανθεί για το μέγα μυστήριο της ερήμου.

Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική. Αν ρωτήσετε έναν γνώστη των ισλαμικών εσωτερικών παραδόσεων σε τί ακριβώς αναφέρεται ο όρος mukarrib, θα σας απαντήσει ότι είναι μία άλλη ονομασία για τους afrad. Αυτοί οι περίφημοι afrad, οι Μοναχικοί ή οι Μοναχοί, όπως θα μπορούσε να αποδοθεί ο όρος, συνιστούν κατά κάποιο τρόπο μία παράλληλη πνευματική ιεραρχία, σύμφωνα με τις διδασκαλίες. Παράλληλη ως προς την πνευματική ιεραρχία κάθε εποχής στην οποία ηγείται ο λεγόμενος κουτούμπ, ο Πόλος (η λέξη αναφέρεται και στον βόρειο πόλο αλλά και στον πολικό αστέρα). Θα χρειαζόταν μία μεγάλη κατάδυση στον ισλαμικό εσωτερισμό για να εξηγήσουμε γιατί να γίνεται λόγος για αυτή την παράλληλη ιεραρχία των afrad. Θα μπορούσαμε να πούμε, συνοπτικά, ότι είναι μία ποιοτική διάκριση, περιγράφει ένα ορισμένο μονοπάτι, μία ασκητική οδό, και, ακόμη, μία πνευματική κατάσταση. Η ίδια η λέξη afrad, στον ενικό αναφέρεται σε ένα από τα θεία ονόματα, το όνομα Μόνος («μοναδικός», ως αναφορά στη θεία Εν–ότητα). Το μονοπάτι των afrad, των Μοναχικών, είναι το μονοπάτι της τέλειας απογύμνωσης, μία via negativa, μία αποφατική οδός, όχι όμως απλώς θεωρητική. Και εδώ υπεισέρχεται και ο συμβολισμός της Ερήμου. Οι ασκητές της Ερήμου είναι μία αναλογία στην ορθόδοξη παράδοση (ο ποιητής Νίκος Καρούζος είχε συνομιλήσει με έναν τέτοιον ασκητή στον Άθωνα, μα δεν συμβαίνει και τόσο συχνά να συναντήσεις κάποιον που πραγματικά βαδίζει μία τέτοια ατραπό).

Αλλά, για να μην νομίσει κανείς ότι τα πράγματα είναι μονοδιάστατα, πρέπει να σημειωθεί ότι και ο ίδιος ο Πόλος είναι afrad, Μοναχικός, με την έννοια ότι και ανήκει και προέρχεται από την τάξη των Μοναχικών. Διαφοροποιείται από τους afrad ως προς το λειτούργημα. Αυτό εξηγεί πώς ο afrad είναι δυνατόν να παρουσιάζεται πότε ως Μοναχικός και πότε ως mukarrib, ως βασιλιάς–ιερέας.

Στο κείμενο του Σουχραβάρντι, ο Μοναχικός είναι ένας εξόριστος στη γη του σκότους, η αφήγηση είναι ένα ταξίδι επιστροφής στην πατρίδα, στην Υεμένη, στην Ανατολή του Φωτός. Όπως εξηγεί ο ίδιος στον πρόλογο της ιστορίας: «Όταν ανακάλυψα την Αφήγηση του Ζώντος υιού του Εγρήγορου [Hayy ibn Yaqzan] βρήκα ότι υστερούσε σε εκείνον τον φωτισμό που προσιδιάζει στην υπέρτατη εμπειρία της Μεγάλης Ανατροπής, παρά τις θαυμαστές φράσεις και τις βαθιές ιδέες που περιέχονται σε αυτή. Αυτή η εμπειρία φυλάσσεται ως θησαυρός στις ιερές γραφές, εμπιστευμένη στα σύμβολα των σοφών και κρυμμένη στην Ιστορία του Σαλαμάν και του Αμπσάλ, γραμμένη επίσης από τον δημιουργό της Αφήγησης του Ζώντος υιού του Εγρήγορου [τον Αβικέννα]. Αυτό είναι το Μυστικό που επιβεβαιώνεται από τα πνευματικά στάδια των Σούφι και από εκείνους που κατέχουν οραματική διαίσθηση. Καμμιά αναφορά δεν γίνεται σε αυτό στην Αφήγηση του Ζώντος υιού του Εγρήγορου παρά μόνο στο τέλος όπου λέγεται: “Μερικές φορές κάποιοι μοναχικοί ανάμεσα στους ανθρώπους μεταναστεύουν προς Εκείνον...”»

ΑΝΤΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ

Υπήρχε μία εποχή, λένε οι ιστορίες, που οι Μοναχικοί έβγαιναν από την Έρημο και εμφανίζονταν στους ανθρώπους για να τους κυβερνήσουν ως βασιλείς–ιερείς. Δεν ήταν λιγότερο μοναχικοί στον κόσμο, βασίλευαν χωρίς να επεμβαίνουν, βασίλευαν χωρίς να βασιλεύουν, δρούσαν χωρίς να δρουν. Γι’ αυτό και η αφήγηση του Διόδωρου του Σικελιώτη για την Παγχαία, που παραπέμπει στην Ατλαντίδα του Πλάτωνα (και της οποίας η Νέα Ατλαντίς του Φράνσις Μπέικον δεν είναι παρά η καρικατούρα) δεν παραλείπει να εξάρει τη δημοκρατική συγκρότηση της πολιτείας. Δεν είναι αντιφατικό, ούτε ο ρόλος του βασιλιά–φιλοσόφου συναρτάται a priori με τη δεσποτεία. Αυτό, όπως όλα δείχνουν, το είχαν αντιληφθεί, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, και όσοι βρίσκονταν πίσω από το κίνημα που συντάραξε την Ευρώπη του 17ου αιώνα υιοθετώντας την ονομασία των Ροδόσταυρων. Επικαλέστηκαν την Υεμένη στα κείμενά τους και στα μανιφέστα τους, δηλώνοντας ρητά ότι εκεί βρήκαν, μαζί με μία ολοκληρωμένη φιλοσοφία της φύσης –άραγε ποιές ήταν οι πηγές τους;– και κάτι περισσότερο από ένα πρότυπο διακυβέρνησης, ένα πρότυπο πολιτειακής συγκρότησης, το οποίο βέβαια ούτε οι «Ροδόσταυροι» ούτε κανείς άλλος έχει κατορθώσει να το πραγματοποιήσει. Αλλά τα αρχέτυπα αναδύονται ξανά και ξανά, απ’ το πουθενά επιστρέφουν.

Τα ροδοσταυριτικά κείμενα, τονίζουν τον ρόλο της Υεμένης στο μυητικό ταξίδι του «Χριστιανού Ροδόσταυρου». Έτσι, στην πρώτη έκδοση της Fama Fraternitatis, στα errata (διορθώσεις), η Damascum (Δαμασκός) γίνεται Damcar. Νταμκάρ είναι η ονομασία της μόνης πόλης της Υεμένης που σημειώνεται στις γεωγραφίες από την εποχή της μυθικής βασίλισσας του Σαβά (είναι η σημερινή πόλη Νταμάρ). Στην Confessio Fraternitatis, αναφέρεται επίσης η «Νταμκάρ στην Αραβία», δηλαδή στην Υεμένη, καθώς Ευδαίμων Αραβία–Arabia Felix είναι η ονομασία της Υεμένης που καθιερώθηκε από τον Πτολεμαίο και τους Ρωμαίους γεωγράφους.

Τα ροδοσταυριτικά κείμενα παραπέμπουν, με τον τρόπο τους, στη «σοφία των αρχαίων Υεμενιτών» (Geber), αλλά και στην Αραβία ως πατρίδα της αλχημείας, σύμφωνα με την άποψη που επικρατούσε την εποχή του 17ου αιώνα. Στην Fama Fraternitatis, μάλιστα, λέγεται ρητά ότι ο Χριστιανός Ροδόσταυρος προτίμησε την Υεμένη από την Ιερουσαλήμ: «...τους άκουσε να μιλούν για τους σοφούς της Νταμκάρ, στην Αραβία, για τα θαύματα για τα οποία ήταν ικανοί, και για το πώς αυτοί είχαν μια ολοκληρωμένη γνώση ολόκληρης της Φύσης. Απ’ αυτό, το υψηλό και ευγενές πνεύμα του Αδελφού C.R. κεντρίστηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε δεν σχεδίαζε πια να πάει στην Ιερουσαλήμ, αλλά στην Νταμκάρ».

Η Confessio Fraternitatis (Ομολογία της Αδελφότητας) προχωράει ακόμη πιο πέρα, αλλά σε διαφορετική κατεύθυνση. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται το υποτιθέμενο σχέδιο των Ροδόσταυρων σύμφωνα με το οποίο η Αδελφότητα, από μυστική που είναι, θα εκδηλωθεί προς τα έξω και θα διαρθρωθεί σε διάφορες ιεραρχίες, οι οποίες θα έχουν και πολιτική (πολιτειακή, θα λέγαμε) διάσταση. Το πρότυπο της ροδοσταυρικής μεταρρύθμισης είναι, κατά το κείμενο, «η πόλη της Νταμκάρ, στην Αραβία, που κατέχει μια πολιτική τάξη εντελώς διαφορετική από την υπόλοιπη χώρα. Αυτή κυβερνάται από ανθρώπους σοφούς και σώφρονες, που είναι εξουσιοδοτημένοι από τον άρχοντα να θεσπίζουν συγκεκριμένους νόμους. Και είναι ακολουθώντας το παράδειγμά τους, που θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα παρόμοιο πολιτικό σύστημα στην Ευρώπη...» Πρόκειται, βέβαια, για μια Νταμκάρ συμβολική, παράλληλη. Ένα αρχέτυπο που επιστρέφει.

Δημήτρης Τσουμάνης

Περισσότερα μπορεί να διαβάσει κανείς στο τεύχος 128 του Strange, στο κείμενό μου με τίτλο Υεμένη, Η Απαγορευμένη Περιοχή και στο θεμελιώδες κείμενο του Σουχραβάρντι Αφήγηση της Δυτικής Εξορίας, σε μετάφραση και σχόλιά μου, στο ίδιο τεύχος.

Η Υεμένη δεν έχει γλιτώσει από τις διαδικτυακές απάτες που κυκλοφορούν σε σωρό τα τελευταία χρόνια και διακινούνται από διάφορους που διαδίδουν υποτιθέμενες διαρροές από ορισμένες «υπηρεσίες», ποιός ξέρει με τί σκοπούς. Εντυπωσιακό, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι το πόσο εύκολα μπορούν απλές επιστημονικές θεωρίες και υποθέσεις εργασίας να παρουσιάζονται σαν απτή πραγματικότητα, και αυτό να γίνεται πιστευτό.

....Είδα ένα λυχνάρι με λάδι μέσα του: ένα φως αναδύθηκε απ’ αυτό προς τα διάφορα σημεία του σπιτιού. Και ιδού, ακόμη και η γωνιά του λυχναριού πυρώθηκε και οι ένοικοι φωτίστηκαν από το φως του ήλιου που ανέτειλε από πάνω τους. Έβαλα το λυχνάρι στο στόμα του Δράκοντα που ζούσε στο κάστρο του νερόμυλου...

ΕΙΚΟΝΑ: ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΠΟΚΟΡΟΥ http://diploslogos.blogspot.gr/2011/12/yemenh.html