ΗΣΥΧΑΣΜΟΣ!!Η ΑΓΝΩΣΤΗ "ΓΙΟΓΚΑ"ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ!!![Μέρος Α΄]

Ησυχασμός: η Άγνωστη «Γιόγκα» της Ορθοδοξίας

του Νικήτα Κόραλη

Όταν αναφερόμαστε στην πνευματική αναζήτηση, συνήθως στη σκέψη των περισσότερων έρχεται κάτι από Ανατολή, Βουδισμό, Ζεν, Σουφισμό, Ινδία, Θιβέτ ή έστω Αρχαία Αίγυπτο και Ελλάδα. Σπάνια, τουλάχιστον για εμάς τους Έλληνες, η πνευματική αναζήτηση συνδέεται στη σκέψη μας με το Χριστιανισμό και δη την Ορθοδοξία, κι αυτό κυρίως λόγω της απαξίας που τον/την περιβάλλει μέχρι σήμερα –απαξία που κατάφερε να δημιουργήσει με τη στάση και τα έργα της η Ιεραρχία της Εκκλησίας από τους πρώτους ακόμη αιώνες της εμφάνισης της νέας θρησκείας.

Συχνά, μέσα από τις σελίδες αυτού του περιοδικού, έχουμε εκφράσει την άποψη ότι η σύγχρονη χριστιανική θρησκεία και η αυθεντική διδασκαλία του Ιησού, είναι μάλλον δυο πράγματα ασύμβατα, που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Παρόλα αυτά, φαίνεται πως μια ορισμένη μυστική διδασκαλία που ανάγεται ακριβώς στην απαρχή του Χριστιανισμού και αποτυπώνει ένα μέρος της ουσιαστικής διδασκαλίας (μαζί με πρακτικές) του Ιησού, διασώθηκε από κάποιους χριστιανούς μύστες της Ανατολής και ανόθευτη μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα στις επόμενες γενιές μυημένων. Το όνομα αυτής της διδασκαλίας, που έγινε γνωστή τον 14^ο αιώνα από κάποιους μοναχούς του Αγίου Όρους που την μελετούσαν, είναι Ησυχασμός.

Ο Ησυχασμός, όπως και ο κυριότερος εκφραστής του, ο Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359), κάποια εποχή (19^ος αι.) αμφισβητήθηκαν και θεωρήθηκαν έως και αιρετικοί από την επίσημη Εκκλησία. Παρόλα αυτά, η τόσο σημαντική αυτή ιερή παράδοση δεν χάθηκε αλλά συνέχισε να ασκείται από ορισμένους μοναχούς στο Άγιο Όρος και αλλού, παραμένοντας (και ίσως σωστά) στην αφάνεια.

Τα λίγα που γνωρίζουμε σήμερα για το περιεχόμενο του Ησυχασμού προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από μία ανθολογία κειμένων, που γράφτηκαν από ορισμένους χριστιανούς πατέρες από τον 4^ο μέχρι τον 14^ο αιώνα. Η ανθολογία αυτή ονομάζεται Φιλοκαλία και περιέχει κυρίως συμβουλές και πρακτικές οδηγίες για τους ασκούμενους μοναχούς αλλά και όποιον θα ήθελε να ακολουθήσει τον τραχύ πνευματικό δρόμο της Ησυχαστικής παράδοσης.

Σήμερα, εκείνοι που γνωρίζουν περιγράφουν την ασκητική πρακτική του Ησυχασμού ως «Χριστιανική Γιόγκα». Στην ουσία πρόκειται για μία όψη της προαιώνιας Σοφίας ή της παγκόσμιας μυστικής παράδοσης, που στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο προηγήθηκε του επίσημου Χριστιανισμού κατά τουλάχιστον χίλια χρόνια.

Μία σπουδαία πρακτική αυτής της μυστικής διδασκαλίας φέρνουμε στο φως με το πολύ απαιτητικό άρθρο που ακολουθεί. Πρόκειται για την περίφημη Θεία Κλίμακα (που διασώζεται στη Φιλοκαλία) του μοναχού Θεοφάνη και τις δέκα βαθμίδες της που οδηγούν στην Τελείωση και την Ένωση με τον Θεό…

Η ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

Για τον μοναχό Θεοφάνη γνωρίζουμε ελάχιστα, ούτε καν πότε έζησε. Αυτό για το οποίο είμαστε βέβαιοι όμως, είναι ότι ήταν μοναχός στη χριστιανική Ανατολή και ότι συνέθεσε το σύντομο ποίημα η Κλίμακα της Θείας Χάρης, όπου μέσα σε εβδομήντα έναν μόλις στίχους, βρίσκουμε το απόσταγμα χιλιάδων ετών πνευματικής διδασκαλίας και ασκητικής πειθαρχίας.

Υπό μια έννοια, ο τίτλος του ποιήματος τα δηλώνει όλα: Όποιος αναζητά την ένωση με τον Θεό πρέπει να κατανοήσει –προτού καν ακόμα ξεκινήσει την αναζήτησή του– ότι το κλειδί για κάθε κίνησή του είναι η συνέργεια, η συνεργασία ανάμεσα στο Θείο έλεος και την ανθρώπινη προσπάθεια.

Πέρα από όλα τα άλλα, όμως, η πρόθεση του ποιητή-μοναχού είναι να αφυπνίσει τη συνείδηση του ανθρώπου που θεωρεί ότι το δόγμα μπορεί να σταθεί μόνο του, χωρίς πρακτική μέθοδο και η θεωρία χωρίς πράξη.

Από την άλλη μεριά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ανοδική πορεία μας δεν είναι μόνο προς τον Θεό. Είναι και μέσα στον Θεό και πλάι Του. Κάθε ένα από τα σκαλιά της Κλίμακας είναι κι ένα δώρο ή μια ευλογία, μια ζωντανή παρουσία του τελικού Στόχου στα μέσα του δρόμου. «Εργαστείτε σκληρά για να επιτύχετε τη σωτηρία σας με φόβο και ρίγος, γιατί ο Θεός εργάζεται μέσα σας» (Φιλ. 2:12-13). Η φράση αυτή επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά αυτή τη συνέργεια.

Η αυθεντία των διδαχών αυτού του ποιήματος έχει ταυτόχρονα χαρακτήρα ανθρώπινο και θεϊκό. Αυτό που μας προσφέρεται δεν είναι μια εικασία που επινόησε ένας πνευματικός οραματιστής, του οποίου οι ισχυρισμοί δεν μπορούν να ελεγχθούν και να αποδειχτούν εμπειρικά. Αντίθετα, πρόκειται για κάτι συγκεκριμένο και πρακτικό που οδηγεί πέρα από τη συνηθισμένη ευπιστία ή βεβαιότητα. Σημειώστε ότι μέσα από την εμπειρία η Κλίμακα γίνεται γνωστή.

Ταυτόχρονα, η γνώση αυτή οφείλεται στον Θεό, ο οποίος ευσπλαχνικά κατέρχεται στο επίπεδο όσων εμπνέονται απ’ Αυτόν. Η αυθεντική σοφία δεν μπορεί να εκπορεύεται από τον άνθρωπο και μόνο –δεν είναι ένα επίτευγμα για το οποίο δέχεται κανείς επαίνους. Η σοφία με θεϊκή προέλευση είναι η γνώση ότι ο Θεός γνωρίζει τον εαυτό Του μέσα μας. 

Κάθε μία από τις δέκα βαθμίδες της Κλίμακας περιγράφεται με ένα και μόνο ουσιαστικό. Το ταξίδι λοιπόν περνάει από τα εξής στάδια: προσευχή, καρδιά, ενέργεια, δάκρυα, ειρήνη, κάθαρση, θεωρία, λάμψη, φωτισμός και τελειότητα. 

Τα ουσιαστικά, όμως, σε κάθε περίπτωση συνοδεύονται από επίθετα. Δεν έχει σημασία η οποιαδήποτε προσευχή, αλλά η καθαρότατη προσευχή. Δεν απαιτείται μια οποιαδήποτε καρδιά, αλλά η θερμή καρδιά. Με αυτό τον τρόπο διαπιστώνει επίσης κανείς ότι η ενέργεια είναι άγια, ότι τα δάκρυα είναι θεία, ότι η ειρήνη αφορά τους λογισμούς, η κάθαρση τονου, η θεωρία τα άνω μυστήρια, η λάμψη είναι παράδοξη με άρρητο τρόπο, ο φωτισμός της καρδιάς ανείπωτοςκαι η τελειότητα χωρίς τέλος.ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ

Ο Θεοφάνης φροντίζει επιμελώς να τονίσει ότι το πρώτο βήμα που αναφέρεται στην προσευχή, είναι πολύ ιδιαίτερο. Στην αγνότερη μορφή του είναι μια χωρίς εικόνες προσοχή (ανεικονική) προς τη Θεία παρουσία, μια προσοχή που περισσότερο οντολογικά παρά ρητορικά συνδέεται με το αντικείμενό της, και η οποία στην Ησυχαστική πρακτική υποστηρίζεται από την επανάληψη μιας σύντομης επίκλησης, όπως για παράδειγμα η φράση Κύριε Ιησού Χριστέ Ελέησόν με.

Είναι πολύ σημαντικό να αντιληφθούμε εδώ, ότι αυτό το εναρκτήριο βήμα συνιστά από μόνο του ένα εξαιρετικά ανεπτυγμένο πνευματικό στάδιο, που προϋποθέτει ένα υπόβαθρο για το οποίο δεν γίνεται η παραμικρή νύξη στο ποίημα. Με άλλα λόγια, το ποίημα αρχίζει από ένα σημείο πολύ πέρα από την κατάσταση στην οποία συνήθως βρισκόμαστε οι περισσότεροι και είμαστε πιθανόν έτοιμοι να ανταποκριθούμε.

Η ουσιαστική προσευχή είναι η κατώτατη βαθμίδα μιας Κλίμακας, η οποία πρέπει πρώτα να εδραστεί σε ένα ζωντανό καθαγιασμένο θεμέλιο, ενώ η ανάβασή της προϋποθέτει μια μακρά και ευρύτατη εκπαίδευση με την καθοδήγηση ενός πνευματικού πατέρα.

Η χριστιανική μυστική παράδοση γνωρίζει πολύ καλά ότι οι ατομικές πρωτοβουλίες και τα κατορθώματα έχουν πάντα καταστροφικές συνέπειες στην πνευματική ζωή. Γι’ αυτό και ο συγγραφέας δηλώνει πλήρη σεβασμό στους πρεσβύτερους και καλύτερούς του αναφερόμενος στους «θεοφόρους πατέρες».

Εφόσον μας χορηγηθεί η ευλογία αυτού του πρώτου βήματος, ανακαλύπτουμε σύντομα ότι η αληθινή προσευχή είναι μια μεταμορφωτική δύναμη, η οποία ξεκινάει το «μαγικό» της έργο κυριολεκτικά μέσα στους ιστούς του ανθρώπινου σώματος.

Σύμφωνα με τη διδασκαλία των Ησυχαστών, αυτή η μεταμόρφωση παρατηρείται  αρχικά στο πιο κεντρικό όργανο του σώματος, την καρδιά, εκεί όπου κατοικεί η καθαρή συνείδηση. Μάλιστα το πιο συνηθισμένο σημάδι αυτής της αλλαγής είναι μια καρδιακή θέρμη. Αυτή η ζέστη, όπως και η καρδιά, δεν είναι μεταφορικές έννοιες. Κάτι στ’ αλήθεια αρχίζει να συμβαίνει στην περιοχή του στήθους. Πρόκειται δηλαδή για πραγματική αίσθηση θερμότητας που νιώθει κανείς εκεί, που συγχρόνως είναι και μια απόδειξη ότι η πραγματική μας καρδιά είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας μυς, κάτι παραπάνω από μια οργανική αντλία.

Όπως και να έχει, η Κλίμακα ενεργοποιεί ολόκληρο τον άνθρωπο, ως ένα σύνολο. Στην προσπάθειά μας να προσεγγίσουμε την πλήρη ένωση το σώμα δεν εγκαταλείπεται, αλλά ανυψώνεται και οδηγείται στο θεϊκό του πρωτότυπο.

Στη συνέχεια ακολουθεί μια ενέργεια παράδοξη κι αγία. Όσα στην αρχή ίσχυαν μόνο για το κεντρικό όργανο, την καρδιά, σταδιακά γίνονται αισθητά σε ολόκληρο τον ανθρώπινο οργανισμό. Μια φυγόκεντρη ακτινοβολία δύναμης αρχίζει τώρα να εκπέμπεται προς τα έξω μέσω των διαφόρων πτυχών του εαυτού.

Η ενέργεια είναι ένας τεχνικός όρος στην προκειμένη περίπτωση. Η δυτική φιλοσοφία συνήθως κάνει ένα διαχωρισμό ανάμεσα στη μορφή και την ύλη. Η ενέργεια είναι το τρίτο στοιχείο που συνδέει τα άλλα δύο (τη μορφή και την ύλη). Είναι ο ζωντανός εσωτερικός παλμός μέσω του οποίου η ουσία εκδηλώνεται ως υπόσταση.

Ο Θεός έχει το δικό Του μοναδικό παλμό, που είναι η αποτελεσματική και λυτρωτική παρουσία του Υπερβατικού στο κοσμικό πεδίο. Από την πλευρά μας, εμείς οι άνθρωποι έχουμε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε πλήρως στη Θεία Υπόσταση και στη δύναμη του Θεού, μέσα από την αφομοίωση των ιερών ενεργειών Του. Το κομβικό σημείο γι’ αυτή τη συνδιαλλαγή είναι η ανθρώπινη καρδιά –μια συνδιαλλαγή που αρχίζει όταν το δικό μας κέντρο μετακινείται ώστε να ταυτιστεί με το κέντρο του Θεού.

ΘΕΙΑ ΔΑΚΡΥΑ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ

Το τέταρτο βήμα, τα δάκρυα, είναι ένα τεκμήριο αυτής της αλλαγής. Δεν μιλάμε ωστόσο για τα όποια δάκρυα, αλλά μόνο για τα θεία δάκρυα. Είναι σημαντικό να μην συγχέουμε αυτά τα «δάκρυα εκ Θεού» με τα δάκρυα που προέρχονται από τις συνηθισμένες μας λύπες και μελαγχολίες.

Η ανάβαση της Κλίμακας απαιτεί να κυριαρχούμε στα πάθη μας, συμπεριλαμβανομένης της αυτολύπησης, της μνησικακίας και του θυμού που πολύ συχνά εκδηλώνονται με το κλάμα. Πρέπει να γίνουμε αντικειμενικοί απέναντι στο εγώ μας, και να μην ελεγχόμαστε πλέον από τη συναισθηματική εμπλοκή του στο ρευστό παιχνίδι του κόσμου.

«Γίνε αμέριμνος για κάθε πράγμα», λέει ο Θεοφάνης, γιατί «αδύνατο να μάθεις χωρίς αμεριμνία». Δηλαδή χωρίς απόσπαση, αν κανείς δεν σταματήσει να νοιάζεται εσωτερικά, δεν είναι δυνατόν να αποκτήσει την εσωτερική γνώση.

Τα δάκρυα της Κλίμακας δεν είναι δάκρυα εγωιστικής μεταμέλειας ή άρνησης. Αντίθετα, είναι το φυσικό αποτέλεσμα του «λιωσίματος» του εγώ. Καθώς η ακτινοβόλος ενέργεια του Θεού μεταφέρει τη θέρμη της καρδιάς σε όλη την υπόστασή μας, τα διάφορα «στρώματα του πάγου» αρχίζουν να λιώνουν. Έτσι γινόμαστε το ζεστό, απαλό νερό των δακρύων μας, που ξεσπούν στην άνευ όρων παράδοσή μας στο θεϊκό χείμαρρο...

Τα δύο επόμενα στάδια μπορούμε να τα εκλάβουμε ως ένα, αφού είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: ειρήνη λογισμών και κάθαρση του νου. Πρέπει να υπογραμμίσουμε εδώ ότι η ειρήνη αφορά λογισμούς, δηλαδή σκέψεις, κάθε είδους.  Δεν έχει να κάνει καθόλου με θετική σκέψη (που είναι πολύ της μόδας σήμερα),  η οποία θα αντικαθιστούσε απλά τις κακές ή αρνητικές σκέψεις, με άλλες, καλές.

Οι Ησυχαστές ακολουθούν ένα μονοπάτι που οδηγεί πέρα από τη διανοητική σύλληψη καθεαυτή. Με τη λέξη λογισμοί εννοούν τα προϊόντα της ασυνάρτητης διανοητικής λειτουργίας, δηλαδή όλη τη διανοητική φλυαρία που προκύπτει από το συνωστισμό και την εντύπωση μέσα μας αισθήσεων, εικόνων, ιδεών και συναισθημάτων. Βυθισμένοι μέσα σε αυτή τη φλυαρία ζούμε, σαν σε όνειρο, την καθημερινότητά μας.

Ο Θεοφάνης γνωρίζει καλά ότι δεν ζούμε στο τώρα, δεν είμαστε παρόντες στον εαυτό μας, κι αυτό γιατί ο νους μας είναι συνεχώς απασχολημένος με το τι έγινε πριν ή με το τι θα γίνει μετά. Η «θεραπεία» αυτής της προβληματικής κατάστασης μπορεί να προέλθει μόνο από την εμφάνιση μιας ιδιαίτερης ποιότητας προσοχής, που σε αντίθεση με την συνήθη ασυνάρτητη σκέψη, μπορεί να εισχωρήσει στον πυρήνα της ύπαρξης, αλλά και των πραγμάτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο νους αφυπνίζεται, εξαγνίζεται και αποκτάει μια δύναμη που δεν μπορεί αλλιώς να έχει.

Ανοίγοντας δρόμο μέσα από τα πέπλα της λησμονιάς και εισχωρώντας στο «μεδούλι του κόσμου», ανακαλύπτει μέσω της ενθύμησης το δικό του εσωτερικό περιεχόμενο. «Γιατί, κοίτα, η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σου» (Λουκάς 17:21).

Ως εδώ λοιπόν, στόχος του ποιητή ήταν να μας περιγράψει το επιτακτικό αρχικό στάδιο της μετάνοιας, της απομάκρυνσης από την αυταπάτη και το θάνατο. Τώρα αρχίζουμε να βλέπουμε φευγαλέα τα θετικά αποτελέσματα αυτής της εργασίας στον εαυτό μας. Υπάρχει μια θεωρία (αρχίζουμε δηλαδή να βλέπουμε) των άνω μυστηρίων, να αντιλαμβανόμαστε μια παράδοξη λάμψη και έναν ανείπωτο φωτισμό της καρδιάς.ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ....