ΟΙ ΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

1. Οι τέκτονες στη Σμύρνη το 18ο αιώνα[Γράφει η κ.Σμυρνέλη Μαρία-Καρμέν] Η πρώτη μνεία για την ύπαρξη μασονικής Στοάς στη Σμύρνη βρίσκεται σε αρχεία του 1760. Σε μια σύντομη επιστολή που απευθύνει στον πρέσβη της Κωνσταντινούπολης ο Γάλλος πρόξενος της Σμύρνης αναφέρει τη Στοά αυτή, που φαίνεται ότι δε λειτούργησε παρά λίγους μήνες, χωρίς να δίνει περαιτέρω πληροφορίες ούτε για την ονομασία της, ούτε για τη χώρα από την οποία εξαρτιόταν ή τον τρόπο στρατολόγησης των μελών της, ούτε ακόμα για το πότε ιδρύθηκε ή καταργήθηκε: τα άτομα που συμμετείχαν φαίνεται ότι ήταν όλοι έμποροι και Ευρωπαίοι.1 Aν και κανένα άλλο στοιχείο στο αρχείο δε μας πληροφορεί για το αν είχαν λειτουργήσει άλλες Στοές στη Σμύρνη πριν από το 1760, είναι ωστόσο πολύ πιθανόν ότι στην πόλη λειτουργούσε μασονική Στοά από τις αρχές του 18ου αιώνα, όπως συνέβαινε και στην οθωμανική πρωτεύουσα ή τη Θεσσαλονίκη.2 2. Η περίοδος του συγχρωτισμού Καμιά άλλη μνεία σε Στοά της Σμύρνης δεν εμφανίζεται στα αρχεία πριν από τα έτη 1818-1820. Στη διάρκεια της περιόδου αυτής εμφανίζεται στη Σμύρνη ένα παράρτημα γαλλικής στοάς στην Ανατολή, όπως μαρτυρούν οι δύο κατάλογοι των μελών της που διασώθηκαν στα γαλλικά αρχεία.3 Τα 93 μέλη της ήταν στη συντριπτική πλειοψηφία τους Ευρωπαίοι (Γάλλοι, Ιταλοί, Άγγλοι, Ολλανδοί, Ελβετοί, Γερμανοί, Αυστριακοί) και Αμερικανοί. Πρόκειται κυρίως για εμπόρους και εμπορικούς πράκτορες, αλλά βρίσκει κανείς ανάμεσά τους καλλιτέχνες, γιατρούς και αξιωματούχους των διαφόρων προξενείων, όλοι τους μέλη οικογενειών από την Eυρώπη που είχαν εγκατασταθεί στη Σμύρνη. Πέντε μέλη της στοάς είναι Ελληνορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι, και οι πέντε μεγαλέμποροι της Σμύρνης: ανάμεσά τους αναγνωρίζει κανείς δύο μέλη της οικογένειας Μπαλτατζή, τον Εμμανουήλ και τον Θεόδωρο. Η παρουσία των πέντε Ελλήνων αποτελεί ένδειξη της συνάφειας που υφαίνεται την περίοδο εκείνη ανάμεσα στις διάφορες εθνοθρησκευτικές ομάδες της πόλης, μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και ιδιαίτερα μέσω της συμμετοχής σε κοινούς χώρους κοινωνικότητας, όπως ήταν και οι μασονικές στοές μεταξύ άλλων. Ωστόσο, η συνάφεια αυτή παραμένει ακόμη πολύ περιορισμένη. Εκτός από τους Ευρωπαίους κατοίκους και εμπόρους, οι υπόλοιπες και πολυπληθέστερες εθνοθρησκευτικές ομάδες της Σμύρνης εκπροσωπούνται από λίγους Έλληνες, οι οποίοι ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Η τάση αυτή εντείνεται στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, τόσο στη Σμύρνη όσο και στις άλλες μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, και βεβαίως και στην πρωτεύουσα.4 Είναι σαφές ότι από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Οθωμανοί υπήκοοι οποιασδήποτε θρησκείας συμμετέχουν όλο και περισσότερο σε μασονικές στοές δίπλα σε Ευρωπαίους. Πoλλές από τις στοές αυτές έχουν εξάλλου ως στόχο την αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων του αστικού πληθυσμού. Το άνοιγμα αυτό που πραγματοποίησαν πολλές στοές εμφανίζει ωστόσο έναν περιορισμό: τα μέλη τους συνεχίζουν να ανήκουν στα ευκατάστατα κοινωνικά στρώματα και η κοινωνική διάκριση στους κόλπους των στοών παραμένει μια ισχυρή πραγματικότητα. Η μασονία δεν αφορά παρά μια κοινωνική ελίτ, πράγμα που ισχύει μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. 3. Οι τεκτονικές στοές της Σμύρνης (19ος-20ός αιώνας) Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τα πρώτα έτη του 20ού λειτούργησαν στη Σμύρνη τουλάχιστον πέντε στοές ευρωπαϊκής προέλευσης:5 1. η Στοά Meles, παράρτημα της γαλλικής στοάς στην Aνατολή, η οποία χρησιμοποιούσε την ελληνική γλώσσα γιατί η πλειονότητα των μελών της ήταν Ελληνορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι ή Έλληνες υπήκοοι και λειτούργησε από το 1867 ως το 1870· 2. η Στοά Homère, και αυτή παράρτημα της γαλλικής στοάς, η οποία αδιαφιλονίκητα έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο και αριθμούσε τα περισσότερα μέλη: απαρτιζόταν από Ευρωπαίους αλλά και Οθωμανούς κάθε θρησκεύματος (συμμετείχαν μάλιστα και μουσουλμάνοι προύχοντες της Σμύρνης)· 3. η στοά Mille, παράρτημα ιταλικής στοάς, που ιδρύθηκε το 1913· 4. η στοά Unione, και αυτή παράρτημα ιταλικής στοάς, που ιδρύθηκε επίσης το 1913 και έπαψε να λειτουργεί το 1914, με την έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πoλέμου, και 5. μια άλλη Στοά, παράρτημα αυστροουγγρικής, με το όνομα Zoroaster. Σε αυτές πρέπει να προστεθούν: 1. η Στοά Guneche (Güneş), που λειτουργούσε από το 1917 ως παράρτημα τουρκικής στοάς η οποία είχε ιδρυθεί το 1909. Η Στοά Guneche έπαψε να λειτουργεί τον Μάιο του 1919, όταν τα ελληνικά στρατεύματα έφτασαν στη Σμύρνη. 2. Η Στοά Ιωνία, παράρτημα ελληνικής στοάς στην Aνατολή, που ιδρύθηκε τον Μάιο του 1919. Διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία, τους μηχανισμούς στρατολόγησης ή τον αριθμό των μελών των στοών. Η ποικιλία των στοών και των παραρτημάτων τους μαρτυρεί τη σημασία που είχαν για τις ελίτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αυτές οι νέες μορφές κοινωνικότητας που είχαν έρθει από τη Δύση. Οι στοές αυτές διαδραμάτισαν, η καθεμιά με τον τρόπο της, σημαντικό ρόλο στη Σμύρνη, κυρίως στο πεδίο της φιλανθρωπίας και της εκπαίδευσης. Έτσι, η Στοά Homère διοργάνωνε για τα μέλη της ομιλίες με φιλοσοφικά θέματα ή για ζητήματα της επικαιρότητας και παράλληλα προσπαθούσε να χρηματοδοτήσει φιλανθρωπικά έργα και να συμβάλει τρόπον τινά στην αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών στοιχείων του πληθυσμού της Σμύρνης. Μέσα σε μια τέτοια προοπτική, στο διάστημα 1913-1914 επεξεργάζεται ένα σχέδιο ίδρυσης επαγγελματικής σχολής στην Κωνσταντινούπολη: η σχολή θα πρόσφερε ειδική εκπαίδευση σε τρεις κλάδους (γεωργία, εμπόριο και βιομηχανία) και θα δεχόταν μαθητές από διάφορες ομάδες και κοινότητες, ώστε, όπως γράφει ο αρχηγός της Στοάς, «να αμβλυνθεί ο ανταγωνισμός των φυλών και των δογμάτων, καθώς οι μαθητές από όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα θα αναγκάζονται στα θρανία της σχολής να γίνουν συμμαθητές και φίλοι».6 Το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε επειδή ξέσπασε ο πόλεμος. Όσο για τον πολιτικό ρόλο των Στοών, είναι δύσκολο να τον προσδιορίσουμε με σαφήνεια, αλλά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ως προς το εξής: κάθε Στοά-παράρτημα επιζητά να προωθήσει τα συμφέροντα της χώρας από την οποία εξαρτάται. Η προσπάθεια αυτή πραγματοποιείται κυρίως μέσω των δεσμών που διατηρεί με πολλούς από τους προύχοντες της Σμύρνης, όποιο και αν είναι το δόγμα τους ή η κοινότητα στην οποία ανήκουν: δεσμοί που συνάπτονται είτε γιατί οι τελευταίοι είναι και οι ίδιοι μέλη κάποιας στοάς είτε γιατί έχουν σχέσεις με μασόνους.
1. Centre des archives diplomatiques de Nantes, Fonds Constantinople, Série Correspondance avec les Echelles: Smyrne, 10, 1763. 2. Dumont, P., «La Turquie dans les loges du Grand Orient de France: les loges maçonniques d’obédience française à Istanbul du milieu du XIXème siècle à la veille de la première guerre mondiale», Actes du Colloque International du CNRS: Economies et sociétés dans l’Empire ottoman (fin du XVIIIème-debut du XXème siècles) (Paris 1983), σελ. 171. 3. Oι δύο κατάλογοι βρίσκονται στη Eθνική Bιβλιοθήκη του Παρισιού. 4. Dumont, P., «La Turquie dans les loges du Grand Orient de France: les loges maçonniques d’obédience française à Istanbul du milieu du XIXème siècle à la veille de la première guerre mondiale», Actes du Colloque International du CNRS: Economies et sociétés dans l’Empire ottoman (fin du XVIIIème-debut du XXème siècles) (Paris 1983), σελ. 171-201. 5. O κατάλογος δεν περιλαμβάνει όλες τις Στοές. Kαταρτίσθηκε με βάση το έργο του Ernest Bon La franc-maçonnerie à Smyrne depuis son réveil en 1909 (Constantinople 1928). 6. Bon, E., La franc-maçonnerie à Smyrne depuis son réveil en 1909 (Constantinople 1928), σελ. 7. Συγγραφή : Σμυρνέλη Μαρία - Καρμέν (28/11/2002) Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6436>