ΜΑΣΚΕΣ..ΜΕΡΟΣ Β"

ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ...
ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΗΒΑΙΟΥ

{Ο άνδρας που ενσάρκωνε τον ιερέα, αποσύρθηκε στη σκηνή με τους φλεγόμενους πυρσούς. Η σκιά του φάνηκε πίσω από το αλογίσιο δέρμα και έπειτα χάθηκε, καθώς συμβαίνει με τα είδωλα της νύχτας κάθε που ανατέλλει το άστρο των ημερών. Στο χώμα, πλάι σε ένα αλλόκοτο σχήμα, καμωμένο από ποταμίσιες πέτρες κα ξύλα, ο ιεροφάντης απόθεσε τη μάσκα. Η φοβερή της όψη έμοιαζε τώρα απρόσωπη. Τα μάτια, με ένα τόνο πορφύρας γύρω από το ελλειπτικό τους σχήμα, το μισάνοιχτο στόμα, χαραγμένο σαν από κάποια ξεχασμένη κραυγή, το πλατύ μέτωπο με τις ανεπαίσθητες εκδορές του πελεκισμένου ξύλου. Τίποτα δεν μπορούσε να προσδώσει στο προσωπείο την οργισμένη, θεϊκή αίσθηση του παρελθόντος. Εν μέσω ποδοβολητών και πρωτόγονων, μουσικών ήχων οι γυναίκες της φυλής επιδόθηκαν σε ένα ξέφρενο χορό. Τα φαλλικά σύμβολα μετατράπηκαν σε αντικείμενα απροσδόκητης λατρείας. Οι χρησμοί ανασύρονταν από τα δαχτυλιδένια στόματα των γηραιότερων, μπερδεύονταν με το βασιλικό ρόχθο του ποταμού και έπειτα χάνονταν μες στο βόμβο των ανθρώπινων προσευχών. Τώρα κανείς δεν έδειχνε ενδιαφέρον για την τρομακτική, ξύλινη μάσκα του ιερέα. Καθώς εξηγεί ο σαμάνος της φυλής, η ανθρώπινη ψυχή είναι η μόνη έμπνευση για τις αποτρόπαιες φιγούρες των ολοήμερων τελετών. Τα σώματα είχαν τώρα αποκτήσει την υαλώδη χάρη της αργίλου, καθώς λικνίζονταν ξέφρενα γύρω από πέτρινα εδώλια, αρχαιοπρεπούς τεχνοτροπίας. Το τοπίο είχε αποκτήσει τη ζωγραφική αρμονία ενός αναγεννησιακού πίνακα και ο επισκέπτης αδυνατούσε να περιφρονήσει το ολοκαύτωμα των οριζόντων.}

Οι αφρικανικές μάσκες αποτελούν αντικείμενα άρρηκτα συνδεδεμένα με τον καθημερινό τρόπο ζωής των αυτοχθόνων λαών. Η χρήση τους σε τελετές ενηλικίωσης, παράκλησης για πλούσιες σοδειές και εξευμενισμό των ποικίλων θεοτήτων συνιστούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του παγανιστικού παρελθόντος μιας βαθιά, παραδοσιακής χώρας. Η γονιμότητα των ανθρώπων και της γης αποτελούν θέματα ζωτικού ενδιαφέροντος για τους αφρικανικούς λαούς, οι οποίοι ζώντας σε ένα αμετάβλητο περιβάλλον, εξαρτώνται στενά από τη γη για τη συνέχιση της ύπαρξής τους. Οι επικήδειες τελετές θεωρούνται επίσης ξεχωριστές εκδηλώσεις για τους γηγενείς. Η μάσκα, αντιπροσωπεύοντας τις προγονικές καταβολές, μπορεί να εξασφαλίσει μια ευνοϊκή μεταχείριση για το νεκρό στο βασίλειο των πνευμάτων. Με άλλα λόγια τα προσωπεία, των οποίων η ύπαρξη απαντάται σε πολλούς λαούς και ιστορικές περιόδους δεν αποτελεί μόνο ένα ιδιαίτερο στοιχείο της παράδοσης μα ταυτόχρονα και ένα μέσο επικοινωνίας με το αθέατο. Εκείνο που προϋπάρχει και επιζεί, πέρα από τον ανθρώπινο βίο, τις διαρκείς αγωνίες του.

{Τώρα εκείνα τα αυτοσχέδια τραγούδια που θύμιζαν ελληνικούς υμεναίους είχαν πάψει. Οι φωτιές που σπίθιζαν τους κορμούς των πελώριων αειθαλών δέντρων είχαν σιωπήσει. Ξαφνικές ανεμικές παρέσερναν τις στάχτες. Ολόκληρος ο τόπος ανέδυε μια ισχυρή οσμή θειαφιού. Η νύχτα γέμιζε από τους ήχους του δάσους. Αλλόκοτα πλάσματα περιέβαλαν τον καταυλισμό, αφήνοντας παράξενα γρυλίσματα και ανθρωπόμορφες οιμωγές. Ο νέος πλησίασε την σβησμένη εστία. Ανέσυρε τη μάσκα από το υγρό χώμα και με τις άκρες των δακτύλων πήρε να περιεργάζεται τούτη την ιδιαίτερη κατασκευή. Με μιαν αίσθηση φόβου, σαν αυτή που δοκιμάζει ο δυτικός όταν βρεθεί στις μακρυσμένες εκτάσεις της ερήμου, ο νέος άγγιξε το πρόσωπο της θεότητας. Δίχως κάποια φανερή αιτία, μνημόνευσε τα λόγια ενός πάστορα. «Οι άνθρωποι κάποτε έμοιαζαν με Κενταύρους.»

Μελετώντας κανείς τις αφρικανικές κατασκευές των προσωπείων, βρίσκεται εμπρός σε μια ιδιαίτερη και μοναδική τέχνη. Η ποικιλία των μορφών, το πλήθος των σχημάτων, η ευρηματικότητα των υλικών κατασκευής, καθιστούν τα ομοιώματα αυτά ξεχωριστά. Επικαλύμματα προσώπων, που άλλοτε αποτελούν τμήμα μιας ολόκληρης στολής, κράνη, καμωμένα από τους κορμούς δέντρων που εκτείνονται σε ολόκληρο το πρόσωπο. Φιγούρες άγριων, σαρκοβόρων ζώων, παγωμένες εκφράσεις μαχητών τη στιγμή της νίκης σε κάποια αρσενική μονομαχία. Μια ιδιαίτερη και αξιοπρόσεκτη τεχνοτροπία είναι εκείνη των βορειοδυτικών φυλών της Γιορούμπα, όπου οι ιθαγενείς χρησιμοποιούν μια ολόσωμη στολή, με ενσωματωμένη τη μάσκα, καθώς και κάποια θηλυκά, σωματολογικά χαρακτηριστικά. Το μοναδικό αυτό στοιχείο συσχετίζεται σαφώς με τελετές γονιμότητας, ενώ ταυτόχρονα εκφράζεται η γενική, μητριαρχική θεώρηση του κόσμου, όπως την αντιλαμβάνονται τα μέλη αυτών των κοινοτήτων.

Τα υλικά κατασκευής παρουσιάζουν επίσης μια σχετική ποικιλία, έχοντας όμως ως πρωταρχικό στοιχείο το ξύλο. Η πεποίθηση των αφρικανικών λαών πως ένας ζωντανός οργανισμός, όπως το δέντρο μπορεί να εκφράσει καλύτερα μια δυναμική ζωής, συνιστά τη βασική αιτία για τη συγκεκριμένη επιλογή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο οι ιθαγενείς αποσπούν το υλικό από τη φύση. Ο τεχνίτης, αφού καταφέρει την πρώτη τσεκουριά στο φλοιό του δέντρου, πραγματοποιεί μια ιδιαίτερη διαδικασία, δοκιμάζοντας λίγο από το χυμό του δέντρου. Με αυτή τη συνήθεια ο άνθρωπος δένεται με το δέντρο και κατ΄επέκταση με τη μητέρα φύση. Η μετεμψύχωση προηγείται της επεξεργασίας. Το δέντρο παραμένει για μερικές ημέρες στο έδαφος, διάστημα ικανό για να μεταφερθεί το πνεύμα του σε κάποιο άλλο νεαρό φλοιό.

Οι τεχνίτες των μασκών θεωρούνται ιδιαίτερα δεξιοτέχνες. Ο ρυθμός με τον οποίο πελεκούν το ξύλο, τα τραγούδια που ψιθυρίζουν κατά το δούλεμα, συνιστούν βασικά στοιχεία στο τελετουργικό της δημιουργίας. Συχνά επιλέγονται νεαρά δέντρα, με μαλακό και εύπλαστο φλοιό, ενώ η επιφάνεια των προσωπείων βάφεται με λάσπη, κρόκο αυγού ή πολύχρωμα φυτά. Η τοποθέτηση υαλωδών πετρωμάτων, όπως ο οψιδιανός ή ο πυρακτωμένος σίδηρος, αφορά την τελική φάση της επεξεργασίας, η οποία συμπληρώνεται από ενεργειακά υλικά, όπως το αίμα ή οι χυμοί από χυλούς συγκεκριμένων, χρωματισμένων καρπών.

Στην περιοχή του Μπενίν μπορεί κανείς να δει μάσκες, κατασκευασμένες και από άλλα υλικά, όπως ο σίδηρος ή άλλα πρωτογενή μέταλλα που αφθονούν στα παρθένα εδάφη της αφρικανικής γης. Η πώλησή τους από τους εμπόρους της περιοχής απέφερε στο παρελθόν σημαντικά έσοδα για την καλλιέργεια φυτών. Όμως η δυσκολία στο σμίλευμα, σε σχέση πάντα με την περιορισμένη γκάμα των εργαλείων, είχε ως αποτέλεσμα ένας μικρός αριθμός προσωπείων από σίδηρο ή μέταλλο να σώζεται στις μέρες μας.

Με ένα αυτοσχέδιο καλέμι, οι τεχνίτες δουλεύουν το ξύλο ή το μέταλλο, πραγματοποιώντας πάντα θυσίες για την καλή απόδοση του εργαλείου, αλλά και των χεριών. Οι νεαροί τεχνίτες μυούνται στη διαδικασία από κάποιον εμπειρότερο, ενώ η εκμάθηση της τέχνης απαιτεί σημαντικό χρόνο για να κατακτηθεί. Η πέτρα δεν αφορά παρά μόνο την κατασκευή αγαλμάτων και προτομών, χωρίς να καταστεί ευρεία η χρήση της στην κατασκευή μασκών. Αξιοσημείωτη θεωρείται η τεχνική φυλών, όπως οι Μπασαλαμπάσου, οι Μπασόντζε και οι Μπατσιόκο της ανατολικής Ζάμπια.

{Ο τεχνίτης έγνεψε στο νεαρό άνδρα. Καθισμένος πλάι στην παλιά φωτιά, κράδαινε στα δυνατά του χέρια τον κορυνό. Το υλικό περίμενε στωικά στα πόδια τα περίτεχνα χτυπήματα. Σε λίγο εκείνο το κομμάτι από φρέσκο φλοιό, θα αποκτούσε τα στοιχεία ενός προσώπου. Ο ιθαγενής κράτησε στα χέρια το υλικό και με τα δάχτυλά του διέγραψε το σχήμα των ματιών. Δυο πελώρια μάτια επρόκειτο να σμιλευθούν στη δροσερή επιφάνεια. Ο άνδρας έδειξε προς την όχθη του ποταμού. Ένα πουλί που θύμιζε τους γερανούς, ξεχώριζε μες στη νύχτα που πέθαινε. Ο άνδρας υποκλίθηκε εμπρός στην πολύχρωμη φύση του πουλιού. Εκείνο άνοιξε τα πελώρια φτερά του και χάθηκε στις καταπράσινες φυλλωσιές του δάσους. Ο νεαρός άνδρας γνώριζε πια την όψη των ματιών. Τα φύλλα σείστηκαν, μαρτυρώντας τον ευλογημένο ερχομό της μέρας. Στη σκέψη του νεαρού θα δεσπόζει για πάντα η διαρρηγμένη σιωπή του αρχέγονου τοπίου.}
==============


ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΘΝΗ
Στις εθνολογικές μελέτες για τους ιθαγενείς στην Αμερική, στην Αυστραλία, στην Αφρική, γενικά στις λεγόμενες πρωτόγονες αλτερνατίβες, συναντάται η ευρεία χρήση του προσωπείου και του τοτέμ. Το προσωπείο, είτε εξολοκλήρου πρόσθετο είτε με στοιχεία (φτερά, μύτες, κέρατα) είτε με χρώματα πάνω στο δέρμα, χρησιμοποιείται από μάγους, ιερείς, αρχηγούς σε εθιμικά ή ιερά δρώμενα με σκοπό την προσαρμογή της ομήγυρης σε συγκεκριμένη ατμόσφαιρα τελετής.

Χωρίς να θέλουμε να εξοβελίσουμε τις διαφορές και τις λεπτές αποχρώσεις που διαφοροποιούν τον έναν πολιτισμό από τον άλλον, θα λέγαμε ότι τα προσωπεία σε αυτούς τους πολιτισμούς: α) Προκαλούν τρόμο, θαυμασμό ή περισυλλογή· για παράδειγμα, στη Χαβάη (Εικ. 5) οι ιερείς κρατούσαν τα προσωπεία των θεών στις διάφορες τελετουργίες αλλά και στις μάχες, ενώ, για προφανείς λόγους, αντίστοιχη αμφίεση είχαν και οι αρχηγοί της φυλής. β) Αποτελούν τους διαύλους, μέσω των οποίων τα μέλη της φυλής απευθύνονταν στα πνεύματα των προγόνων, είναι, θα έλεγε κανείς, τα ομιλούντα πνεύματα στην παρούσα γενιά και η προσωποποίηση της παράδοσης. γ) Διασφαλίζουν την ενότητα και τη συνέχεια της κοινωνικής ομάδας μέσω της μύησης των νεότερων στις προγονικές παραδόσεις. δ) Χρησιμοποιούνται στις τελετές μύησης των νεαρών μελών της βασιλικής οικογένειας –μέσω των προσωπείων τα μέλη της βασιλικής οικογένειας διακήρυσσαν την καταγωγή τους από παλαιότερους βασιλιάδες διεκδικώντας το δικαίωμα να κυβερνούν (Εικ. 4). ε) Αυξάνουν τη γονιμότητα των ανθρώπων ή του εδάφους –σε αυτήν την περίπτωση, οι βοηθοί των πνευματικών δυνάμεων χορεύουν μέσα στους αγρούς εμψυχώνοντας όσους δουλεύουν. Για παράδειγμα, στους Μπόμπο, γεωργούς της Άνω Βόλτα, που τρέφονταν αποκλειστικά με δικά τους σιτηρά, η μάσκα συνδέεται κυρίως με νεκρώσιμες και αγροτικές τελετές. Κατά τη διάρκεια της κηδείας ενός γέροντα, οι Do, νεαροί μασκοφόροι που προσωποποιούν τα δαιμόνια που θεωρούνται προστάτες του χωριού, χορεύουν δίπλα στον νεκρό. Στις αγροτικές τελετές, γύρω στο τέλος του Απρίλη, πριν ξαναρχίσουν οι εργασίες στους αγρούς, μνημονεύουν ομαδικά όσους πέθαναν εκείνη τη χρονιά. Στους χορούς αυτής της γιορτής των νεκρών χρησιμοποιούν ειδικές μάσκες και προσεύχονται να αρχίσουν οι βροχοπτώσεις και να είναι πλούσια η συγκομιδή των καρπών.

Σε πολλές περιπτώσεις τα χαρακτηριστικά τυποποιούνται και αναγνωρίζονται. Για παράδειγμα, σε φυλές της Αφρικής το καμπύλο μέτωπο είναι δείγμα φρόνησης και πνευματικότητας· ο άσπρος χρωματισμός θυμίζει πνεύμα των νεκρών. Και βέβαια, κάθε μάσκα επιτελεί και μια διαφορετική λειτουργία, ενώ η μορφολογία της καθεμιάς σχετίζεται με γεγονότα, τα οποία θυμίζουν οι μύθοι με τους οποίους συνδέονται.

Τα προσωπεία δεν συλλαμβάνονται ως στατικά αντικείμενα αλλά εν κινήσει (Εικ. 6-7), το προσωπείο ακινητοποιείται, μόνον όταν φυλάσσεται (Εικ. 8).

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα δημιουργήθηκαν πολλά εθνολογικά μουσεία σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες με εκθέματα από τις αποικίες. Τα μουσεία αυτά υποτίθεται ότι ήταν η ζωντανή «απόδειξη» της θεωρίας του Δαρβίνου (1859) και ο καθρέφτης κάποιων σταδίων από τα οποία πέρασε και ο δυτικός πολιτισμός στην ανοδική, εξελικτική του πορεία. Πίσω όμως από αυτήν την «επιστημονική» πρόθεση, υπήρχαν και πολιτικά κίνητρα. Τα μουσεία αυτά, στα οποία αναπόφευκτα συγκρίνονταν τα «πρωτόγονα» κατασκευάσματα των «υπανάπτυκτων» και «αγρίων» με τα σαφώς ανώτερα δημιουργήματα των αποικιοκρατών, νομιμοποιούσαν την αποικιοκρατική πολιτική της Ευρώπης.

Ωστόσο, μέσω των μουσείων αυτών, οι καλλιτέχνες της Ευρώπης ανακάλυψαν την Αφρική, την τέχνη των ναΐφ και των λαϊκών καλλιτεχνών. «Η ανακάλυψη των αφρικάνικων γλυπτών συνέπεσε με αυτό που ψάχναμε», παρατήρησε ο Πικάσο, για τον οποίο το σοκ δεν ήταν το καινούριο, αλλά το γεγονός ότι αυτό που έφτιαχνε και νόμιζε για καινούριο υπήρχε ήδη. Ο Μπρακ στα 1915 έγραφε: «Οι νέγρικες μάσκες μου άνοιξαν νέους ορίζοντες. Μου έδωσαν τη δυνατότητα να έρθω σ’ επαφή με ενστικτώδη πράγματα και άμεσες εκδηλώσεις, στον αντίποδα της νόθας παραδοσιολατρίας που απεχθάνομαι». Γενικά μιλώντας, η αντίδραση των καλλιτεχνών ήταν είτε στις μορφικές αρετές της αφρικάνικης τέχνης είτε συναισθηματική και αισθησιακή και λιγότερο εικαστική. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα προσωπεία παρέπεμπαν στα κοινωνικά προσωπεία και την υποκρισία, σε άλλες πάλι το στυλιζάρισμα του προσώπου σε μάσκα προσέδιδε τον χαρακτήρα της αιωνιότητας ή της διαχρονικότητας και, προφανώς, του δέοντος

Στο άλλο άκρο της έκπληξης του Πικάσο στέκεται η κριτική των βρετανών καλλιτεχνών αδελφών Τζέικ και Ντίνο Τσάπμαν στις αρχές του 21ου αιώνα (Εικ. 30). Σε σημείωμα της εφημερίδας Το Βήμα της 17 Νοεμβρίου 2002, ο συντάκτης έγραφε: «Στην γκαλερί WhiteCube του Ανατολικού Λονδίνου, ο Τζέικ και ο Ντίνος Τσάπμαν […] τα “Έργα της οικογενειακής συλλογής Τσάπμαν” διαφημίζονται στο δελτίο τύπου ως “εθνογραφικά και τελετουργικά αντικείμενα τα οποία διαδοχικές γενεές της οικογένειας Τσάπμαν συγκέντρωσαν με αφοσίωση επί 70 χρόνια” και καταφέρνουν να ξεγελάσουν τον επισκέπτη όχι μόνο με την πρώτη αλλά και με τη δεύτερη ματιά. Τα τοτέμ, οι μάσκες, τα ειδώλια, οι ασπίδες, τα φετίχ και τα φυλαχτά φαίνονται απολύτως αυθεντικά, σαν να έχουν έρθει από φυλές ξεχασμένες στα βάθη της Αφρικής και της Ωκεανίας. Μια πιο προσεκτική εξέταση όμως αποκαλύπτει ότι το ξύλινο ειδώλιο κρατά στο χέρι του ένα κουτί Coca-Cola και ένα σακουλάκι τηγανιτές πατάτες ή ότι η παράξενη στρογγυλή ανθρωπόμορφη φιγούρα δεν είναι τίποτε άλλο από ένα BigMac με πόδια και χέρια. Παρότι σχεδόν και τα 34 εκθέματα παίζουν με τα εμβλήματα της αλυσίδας φαστ φουντ McDonald’s, στόχος της έκθεσης δεν είναι η διαμαρτυρία εναντίον της παγκοσμιοποίησης και της κυριαρχίας της αμερικάνικης λαϊκής κουλτούρας. Οι αδελφοί Τσάπμαν, όπως επισημαίνουν όλοι οι κριτικοί, δεν ασχολούνται με τέτοιου είδους τετριμμένα θέματα. Σκοπός τους είναι –και το αν διαφωνείς κανείς ή όχι είναι άλλο ζήτημα– να στηλιτεύσουν τη χρήση και την κατάχρηση της πριμιτίφ τέχνης από τους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα»ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΠΗΤΤΑ...ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ........