Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ[Μ.ερος Γ΄]

 ΜΕΡΟΣ Γ΄
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΥΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Σε αυτό τον αρχαίο Ελληνικό κόσμο που τον κυβερνούν εξωτερικά και τελετουργικά μαζί οι Ολύμπιοι θεοί, και υπερβατικά η Θέμις, η Μοίρα και η Δίκη, δεν παύει να υπάρχει και η εσωτερική του δόνηση. Η ανησυχία. Η οποία κάποτε θα παραβιάσει τη συμβατική, την τρέχουσα αρμονική του και θα θραύσει τα όποια τεχνητά φράγματά του. Και τότε δεν θα αρκούν τα ιδανικά της πόλης, οι αναφορές και τα προνόμια του πολίτη, ο πλούτος και η φήμη για να τον εκφράσουν. Ο κόσμος γίνεται πια χώρος πολυτονικός που επιτρέπει σε μία άδηλη αναπνοή να αντηχήσει σιωπηλά των αιώνιο Λόγο. Και ο άνθρωπος σαν ολοκληρωμένη πια προσωπικότητα θα ριψοκινδυνεύσει συνειδητά την καταξίωσή του ή την πτώση του. Θα διευρύνει τους ορίζοντες της ανθρώπινης εμπειρίας και αξιοπρέπειας που θα τον επαναφέρουν αναγκαστικά σε πρακτικές βαθύτερης εσωτερικής προβληματικής και τελεολογίας.

Αυτός ο πνευματικός στίβος είναι που θα τον αναδείξει σαν ένα άλλο μέτρο, το ανάστημα του ίδιου του ανθρώπου, όταν αποφασίσει να το ορθώσει μπροστά στην οθόνη της ιστορίας για να δράσει πια ολομόναχος. Και τότε, πραγματικά θα κατακτήσει μόνο και μόνο την ελευθερία της επιλογής πάνω στα μορφάζοντα διλήμματα της ζωής και θα κληθεί να "διαδραματίσει" κυριολεκτικά το ρόλο του μέσα στο κοσμικό του σύμπαν.

Στις Ικέτιδες και στην Ορέστεια τον βλέπουμε να αντιμετωπίζει το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στους κανόνες που είχαν θέσει οι παλιότεροι χθόνιοι θεοί και σε αυτούς που είχαν εισάγει οι Αχαιοί, με τους νεώτερους Ολύμπιους. Στην Ιφιγένεια το δίλημμα αυτό οδηγεί ακριβώς στην αντίθετη επιλογή. Και που ο Σοφοκλής το δρώμενο αυτό, για να υπογραμμίσει τη στρεψιμότητά του, το ονομάζει στην Αντιγόνη (στ. 74) αντιφάσκοντας συνειδητά "δίκαιο έγκλημα" (όσια πανουργία). Ένα δρώμενο που ξεπηδάει κυριολεκτικά από το ίδιο το απροσδιόριστο της ανθρώπινης προοπτικής που παρουσιάζεται φυσικά εδώ από την απαράμιλλη τέχνη της Ελληνικής Τραγωδίας με υπαρξιακές διαστάσεις και με αναπόφευκτο τίμημα βέβαια το θάνατο.

Ένα δίλημμα όμως που καλείται να το αντιμετωπίσει ο υπεύθυνος, ο "δραματικός" άνθρωπος σε κάθε ζωντανή κοινωνία, πληρώνοντας τη διεύρυνση αυτής της ομαδικής και της ατομικής μαζί συνείδησης, όχι μόνο με το ανάλογο προσωπικό τίμημα, αλλά πάντα και με ένα απρόβλεπτο επιτίμιο.

Έτσι, το στοιχείο που ονομάζουμε προσωπικότητα, που είχε αναδειχθεί βέβαια από παλιά (υπάρχει πάντα) κάτι που οδήγησε σταδιακά την φατρία με της ηγετικές φυσιογνωμίες που ανάδειξε, να εκδιπλωθεί και να σχηματίσει την πόλη, μπορεί να οδηγήσει τώρα με τη δυναμική του, καθώς υπερχείλισε ξεπερνώντας το οριακό του σημείο, και πάλι σε κάτι άλλο, που γεννιέται μέσα, αλλά που κινείται αντίθετα πια από την πόλη.

Ο ατομικισμός λοιπόν σαν φυγόκεντρο κοινωνικό στοιχείο, ξαναγεννήθηκε στην Ελλάδα του 7ου και του 6ου αιώνα. Προαναγγέλθηκε και εκφράστηκε παραστατικά από τους μεγάλους επαναστάτες κάθε εποχής, από τους ποιητές. Αναστήματα όπως ο Αρχίλοχος, ο Αλκαίος και η Σαπφώ, είναι οι πρώτοι που εξέφρασαν μία ιδιότυπη στάση, όχι μόνο στην τέχνη (η λυρική ποίηση που σαν μία υπέροχη ανθρώπινη παραφορά αναπτύχθηκε όχι τυχαία αυτή την εποχή, είναι κατ' εξοχήν έκφραση προσωπικών συναισθημάτων) αλά επεδίωξαν και πήραν στα χέρια τους και έπαιζαν με τόνους βαθείς και αποφασιστικούς, την επτάχορδη λύρα της ίδιας της ζωής.

Ο ΘΕΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΥΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ανάδυση αυτού του οράματος δεν προκλήθηκε μόνο από μια εποχιακή κοινωνική παραφορά. Είχε ανάγκη από διαυγέστερους και μεταφυσικότερους συνειρμούς. Χρειαζόταν και την αγάπη και το έλεος ενός θεού.

Στην Ολύμπια θεολογία πια, άρχισε να διεισδύει διστακτικά μια γνωστή μας προϊστορική, Κυκλαδική και Μινωική τελεολογία. Δεν έκρυψε μάλιστα καθόλου την ταυτότητά της. Η ποικιλία του Πανθέου που οι Έλληνες συνθετικά και πλούσια δημιουργούν για να ισορροπήσουν όλες τις τάσεις και να δοκιμάσουν όλα τα πράγματα, κάνει εύκολη την παρουσία στον Όλυμπο του απαλού γνωστού μας Ραδάμανθυ. Αρκεί ο γιος αυτός της Ευρώπης και του βασιλιά της Κρήτης Αστερίωνα, να αποκτήσει το κατάλληλο βέβαια διαβατήριο για τη νέα αυτή Ευρωπαϊκή κοινότητα. Πρέπει απλά να γίνει γιος του Δία και για να τηρηθούν τα προσχήματα, ας φαίνεται ότι παραμένει και υιοθετημένος γιος του Αστερίωνα. Του επιτρέπεται έτσι να απαλύνει την Ομηρική Νέκυια, και να προσφέρει ένα καλλίτερο επέκεινα για τους Αχαιούς.

Χρησιμοποιώντας την αόριστη Ησιόδεια αντίληψη των νήσων των Μακάρων, κάπου μακριά όμως, στα πέρατα της γης, εγκατέστησε για χάρη τους τα δικά του Ηλύσια Πεδία. Εκεί τοποθέτησε στην αρχή, μόνο και μόνο για να νομιμοποιήσει τη λειτουργικότητά τους, τους ήρωες και αργότερα τους αγαπημένους των θεών.

Και κάτι ήξερε. Γιατί πρόβλεψε σαν δικαστής και δάσκαλος ότι αγαπημένοι των θεών είναι εύκολο να ανακηρυχθούν αργότερα, εκτός από τους αγνούς ήρωες και οι λαμπροί βασιλιάδες και οι πραγματικοί σοφοί και οι μεγάλοι ποιητές και κυρίως οι ενάρετοι άνθρωποι.

Και ήταν αυτή η διακριτική, προϊστορική έμπνευση που περνώντας κυρίαρχα όμως από τα Ιερά Ελευσίνια, έδωσε την ευκαιρία να επικυρωθεί σιγά-σιγά μία φυσική σύνδεση του αρχαίου Έλληνα με αρχές και αξίες, με εκείνο που αποκλήθηκε μοναδικά και ανεπανάληπτα στη γλώσσα του, Αρετή.

Αλλά για να αξιοποιηθεί αυτό το νέο και ελπιδοφόρο στοιχείο και από την εξωτερική παράδοση, την οποία και θα πλουτίσει (αυτή είναι η αποστολή της εσωτερικής εμπειρίας) υπάρχει ανάγκη ακόμα και ένας Πλάτωνας και ένας Σωκράτης να καταφύγουν πια στις πανάρχαιες πηγές της, μέσα από τον Πίνδαρο, και τους ιερείς και τις ιέρειες, για να την κάνουν αυθεντική. Ας το παρακολουθήσουμε με ενάργεια και στοχαστικά:

ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ

Ο Σωκράτης καθώς συζητάει με το Μένωνα στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, "περί Αρετής", φτάνει στο σημείο (81α) που καλείται να αντιμετωπίσει το ακόλουθο σοφιστικό επιχείρημα: Αν κάτι το ξέρεις δε χρειάζεται να το ερευνήσεις. Ο Σωκράτης δηλώνει ότι δε συμφωνεί βέβαια με το σόφισμα αυτό και χρησιμοποιεί την αρχαία εσωτερική και μυστική παρακαταθήκη για να το αντικρούσει.

Έχω ακούσει Μένωνα, λέει, σοφούς άνδρες και γυναίκες να μιλάνε για τα θεία πράγματα. Είναι ιερείς και ιέρειες που ξέρουν για ποια πράγματα μιλάνε. Τα λέει ακόμα και ο Πίνδαρος και πολλοί άλλοι από τους ποιητές που είναι θείοι. Και θα σου τα αποκαλύψω βέβαια, αλλά εσύ θα κρίνεις αν είναι σωστά ή όχι. Λένε λοιπόν ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, η οποία (μπορεί βέβαια να) τελευτά - αυτό δηλαδή που ονομάζουμε θάνατο - αλλά ξαναγεννιέται και ποτέ δε χάνεται. Πρέπει όμως να διαβιώνει κανείς όσο πιο αγνά μπορεί. Και υπάρχει σοβαρός λόγος γι' αυτό. "Γιατί όσοι θα αποτίσουν προς την Περσεφόνη τις ποινές του παλαιού της πένθους αυτών τις ψυχές μετά από εννέα χρόνους (κύκλους ύπαρξης), στον πάνω ήλιο ανεβάζει. Και από αυτές (τις εξαγνισμένες ψυχές όταν ενσαρκωθούν ξανά) προέρχονται οι λαμπροί βασιλιάδες και εκείνοι που εξελίσσονται ταχύτατα σε δυνατούς χαρακτήρες και σε μεγάλους σοφούς. Και μετά από αυτό (τον αλτρουιστικό άθλο, μπορεί να) αποκαλούνται αγνοί ήρωες".

Αυτοί λοιπόν που έφτασαν στη βαθμίδα να υπηρετούν με συνέπεια την Αρετή, είναι που αποκτούν τελικά το δικαίωμα να καταλάβουν μία θέση στα Ηλύσια Πεδία του αγνού Ραδάμανθυ.

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

Η ηρωική εποχή έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, είναι απλή ανάμνηση. Είναι ένας αρχέγονος μύθος που απαιτεί ή σεβασμό και ανάπλαση όπως το υλοποίησε με ανεπανάληπτα επιδέξιο τρόπο η Πυθαγόρεια σχολή, ή μία άτεγκτη διάλυση και απόρριψη, μέσα από τη σκληρή αλλά εμπνευσμένη λογική των Ιώνων φιλοσόφων.

Αλλά οι συνέπειες και στις δύο περιπτώσεις είναι προσδιορισμένες και καταλυτικές για το μέσο άνθρωπο. Ο προσωπικός ήδη θάνατος τον αγγίζει εφιαλτικά και του διαβρώνει οποιαδήποτε δραστηριότητα ποιότητας. Αισθάνεται απελπιστικά ολομόναχος και η περιρρέουσα ιδεολογία τον καθιστά για μια ακόμη φορά στην ιστορία, θύμα πλάνης.

Καθώς έχει αποσπαστεί πια από τη θαλπωρή της πατριάς και τη δύναμη της φυλής και του γένους, παραδέρνει σαν φτερό στον άνεμο μέσα στις παραδοξότητες και τα απρόοπτα της ζωής. Η περιπέτειά του δε βρίσκει πια αγκυροβόλιο στην αθανασία ενός ομαδικού γίγνεσθαι. Διαπιστώνει συνεχώς ότι τα πάντα γύρω του ρέουν, όχι μόνο φυσικά ή φιλοσοφικά. Οι όποιες μέχρι τότε αναφορές του γίνονται αναξιόπιστα πλέον μυθικές και αόριστες. Η μεταφυσική αγωνία μεταβάλλεται σε έντονη υπαρξιακή αναζήτηση και θα επιχειρήσει τη λύση της πλέον, στο προσωπικό της διάνυσμα.

Ακριβώς οι νέες αυτές συνθήκες είναι που θα αναθερμάνουν τη μυστική παρόρμηση και την πορεία προς τα Άδυτα των Μυστηρίων. Και εκείνα θα προσφέρουν παράλληλα κάτι που θα έχει τεράστια κοινωνική και ψυχολογική σημασία: Η παλιά δομή που στηριζόταν στη συγγένεια και το αίμα με τις πατριές και τα φύλα θα παραχωρήσει τη θέση της σε μια άλλη προσδοκία. Η ενότητα των μυστικών θιάσων μπορεί να στηριχθεί στη φιλία και την πνευματική αδελφότητα και έτσι προβάλλεται για πρώτη φορά σε ολόκληρη την ανθρωπότητα μια έννοια μεταφυσική, φυσική και εναδική, η έννοια της αγάπης. Με προεκτάσεις πρακτικές. Και παράλληλα, καθώς η ομαδική ευθύνη χαλαρώνει, αναδύεται στη θέση της πολυτονικά εκείνο που ήδη αποκαλέσαμε προσωπικότητα και ευθύνη ατομική.ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...