Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ[Μέρος Δ΄]

ΜΕΡΟΣ Δ΄
ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Ζητήσατε χειραγωγόν, τον οδηγήσοντα υμάς επί τας της γνώσεως θύρας, όπου εστίν το λαμπρόν φως, το καθαρόν σκότους, όπου ουδέ εις μεθύει, αλλά πάντες νήφουσιν αφορώντες τη καρδία εις τον οραθείναι θέλοντα.

Corpus Hermeticum (VII.2)



Η εξωτερική λατρεία είναι υποχρεωτική και συμβατική, δεν κάνει διακρίσεις και επιλογές. Ανήκει σε αυτή κανείς από τη στιγμή της γέννησής του και συναρτάται κυρίως η σχέση του με αυτή, από την πίστη που ακολουθεί η οικογένειά του.

Aντίθετα, η εσωτερική λατρεία είναι εθελοντική και εκλεκτική και απαιτεί ώριμα στη ηλικία και στη σκέψη μέλη. Είναι προσιτή μόνο στο δόκιμο, σ' αυτόν δηλαδή που ελεύθερα και αβίαστα ζητάει ο ίδιος να υποβληθεί σε ορισμένες δοκιμασίες που επιβραβεύονται όταν είναι επιτυχείς, με ουσιαστικές αποκαλύψεις μέσα από μυστικές τελετές και απόκρυφες διδασκαλίες.

Αλλά και από την πλευρά τους, οι φύλακες της εσωτερικής παράδοσης μετά την αίτησή του δοκίμου, του επιτρέπουν να γίνει δεκτός σε αυτήν, μόνο αφού κάνουν έλεγχο της προσωπικότητας του και πεισθούν για τις ικανότητές του. H τελετή της μύησής του που ακολουθεί, είναι τότε "αποκαλυπτική", του φανερώνει δηλαδή άγνωστα στους πολλούς πράγματα. και αυτή ακριβώς είναι και η σημασία του όρου μύστης και η όλη διαδικασία γι' αυτό ονομάζεται "μυστήριο".

Κατά κανόνα τα Μυστήρια στην Αρχαία Ελλάδα δεν δημιουργούν μία ξεχωριστή θρησκεία, έξω από τη δημόσια θρησκεία, δεν κινούνται δηλαδή αντίρροπα προς το δεδομένο θρησκευτικό καθεστώς. Απλά προσφέρουν σε εκείνους που ενδιαφέρονται, μία ειδική ευκαιρία βαθύτερης και εντονότερης επικοινωνίας με τα θρησκευτικά δρώμενά του. Kυρίως αυτό το επιτυγχάνουν με την ανάπτυξη μίας προσωπικής σχέσης του νεόφυτου μέσα από τις μυήσεις του, με ορισμένους από τους θεούς, όταν η δημόσια, η εξωτερική θρησκεία έχει βέβαια - και κατά κανόνα έχει - ένα πολυθεϊστικό χαρακτήρα.

ΤΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

Τα Μυστήρια, παρά την ποικιλία της έκφρασής τους, έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά που μια συνοπτική επισήμανσή τους θα είναι επιβοηθητική της κατανόησης του οικουμενικού χαρακτήρα τους.

Α) Τα στάδια της μύησης

Τρία κυρίως είναι τα στάδια ή οι βαθμίδες που οδηγούν στην ολοκλήρωση της εισδοχής του υποψήφιου σε ένα από τα μυητικά Συστήματα. Είναι η κατάλληλη προετοιμασία του, η καθ' αυτό μύησή του και τα αποτελέσματα ή τα προνόμια που θα αποκτήσει από αυτή.

Ο Πρόκλος ονομάζει τις τρεις αυτές φάσεις, Τελετή, Μύηση, Εποπτεία.

Ο Ολυμπιόδωρος κλιμακώνει τη διαδικασία αυτή σε πέντε βαθμίδες (αλλά στην ουσία δεν κάνει παρά μία μεγαλύτερη ανάλυση των τριών βασικών σταδίων): 
α) Δημόσια Κάθαρση, β) Εσωτερική Κάθαρση, γ) Συστάσεις (Εξηγήσεις, Κατηχήσεις), δ) Μυήσεις και ε) Εποπτεία (Angus).

Και είναι ο Θέων ο Σμυρναίος που με μία παραλλαγή αυτών των πέντε σταδίων προσδιορίζει καλλίτερα από όλους το ενιαίο στην ουσία περιεχόμενό τους, ως εξής:

"Προηγούνται (των τελεσμάτων αυτών) καθάρσεις, γιατί η συμμετοχή στα Μυστήρια δεν είναι επιτρεπτή σε κάθε ένα που το επιθυμεί. Μερικοί δεν γίνονται δεκτοί προκαταβολικά με διακηρύξεις, είτε γιατί έχουν ακάθαρτα χέρια, είτε γιατί ο λόγος τους είναι ακατανόητος. (Είτε δηλαδή δεν έχουν την έξωθεν καλή μαρτυρία, είτε δεν έχουν την διανοητική ικανότητα να αφομοιώσουν το περιεχόμενο των Μυστηρίων).

Αλλά και όσοι έχουν τα προσόντα να γίνουν δεκτοί πρέπει να υποβληθούν σε ορισμένες καθαρτήριες τελετές πριν γίνουν τελικά αποδεκτοί.

Μετά την κάθαρση το επόμενο στάδιο είναι "η τελετής παράδοσις", δηλαδή η συμμετοχή του υποψηφίου στην ανάλογη τελετή και η ανακοίνωση των άρρητων Μυστηρίων σε αυτόν από τους κατόχους των, τους Ιεροφάντες.

Το τρίτο μέρος είναι αυτό που χαρακτηρίζεται σαν Εποπτεία που είναι ο στοχασμός και η εμβάθυνση από μέρους του νεόφυτου πάνω στα δρώμενα και τα λεγόμενα (που του έχουν αποκαλυφθεί), δηλαδή πάνω στο μύθο, στα σύμβολα και στη Θεοφάνια του Πάτρωνα θεού. Το τέταρτο στάδιο είναι το πέρας της Εποπτείας κατά το οποίο γίνεται η ενθρόνιση, ο στολισμός και η αφιέρωση του μυουμένου με στεφάνους, ανάδεση με ταινίες κ.λπ. που παρέχει σε αυτόν το δικαίωμα να ανακοινώνει και σε άλλους τα Μυστήρια και τις τελετές είτε σαν Δαδούχος, είτε σαν Ιεροφάντης, είτε με κάποια άλλη ιδιότητα ιεροσύνης. Και το τελευταίο στάδιο είναι η συνέπεια του προηγούμενου, είναι η πραγματική ευλογία και ο ουσιαστικός, ο βιωματικός σύνδεσμος ο οποίος δημιουργείται ανάμεσα στο μύστη και την εξάρχουσα θεότητα, από την ενέργεια που παρέχει η μυητική αλυσίδα της αντίστοιχης παράδοσης και από τη δεκτικότητα που παράγει η αφοσίωσή του. "Η εξ αυτών περιγενομένη κατά το θεοφιλές και θεοίς συνδιαιτών ευδαιμονία" (Μαθηματικών Ι).

Συνοψίζουμε μετά από αυτή την έκθεση, σταχυολογώντας από τον Πλάτωνα ή καλλίτερα από τη Διοτίμα, την Ορφική αυτή ιέρεια από τη Μαντινεία που μύησε το Σωκράτη στην ερωτική μανία και επιγράφουμε με το κύρος τους αυτά τα στάδια τελικά ως εξής:

α) έλεγχος των προσόντων του υποψηφίου, μαζί με την Κάθαρση.

β) Μύηση και ανακοίνωση των Μυστηρίων σε αυτόν με διδασκαλίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και ο μύθος της καταγωγής τους και

γ) Εποπτεία των δρωμένων από αυτόν και απόκτηση της Ευλογίας της διαδοχής (Συμπόσια, 201d-212c).

Β) Τα Άγια Πάθη

Τα μυστήρια συνδέονται με διηγήσεις και Ιερούς Λόγους που όπως είδαμε παραμένουν μυστικοί. Οι σχετικοί μύθοι πάνω στους οποίους στηρίζονται, αναφέρονται βασικά στα άρρητα πάθη του Πάτρωνα Θεού. Ο αποθρονισμός και η πτώση του Κρόνου στα Τάρταρα, η αρπαγή, η ακούσια απαγωγή της Περσεφόνης και η κατάβασή της στον Άδη, ο φόνος και ο διαμελισμός του Διόνυσου, είναι κλασσικές του "πάθους" αυτού αναφορές. Υπάρχουν για να επισφραγίζουν και να αποτυπώνουν έντονα στη συνείδηση των Μυστών το αντιφατικό, το άδικο και το παράλογο που επικρατούν στο δυϊκό επίπεδο. Αυτό το παράλογο που παρ' όλο που το βιώνει καθημερινά ο άνθρωπος δεν θέλει να το αποδεχτεί βέβαια και πολύ περισσότερο να το ξεπεράσει.

Αλλά τα πάθη αυτά είναι άρρητα και για έναν πολύ ουσιαστικό λόγο επίσης: γιατί είναι αδιανόητο για τον κοινό άνθρωπο να πάθει κάτι ένας θεός. Η τυχόν λοιπόν κοινολόγησή τους έτσι, θεωρείται και είναι η μεγάλη διακινδύνευση της προσωπικότητας του μυημένου, απέναντι στο κοινό, γιατί βάζει σε δοκιμασία την τρέχουσα λογική, η οποία θα του αμφισβητήσει βεβαιωμένα τη δική του αξιοπιστία και σοβαρότητα.

Για να είναι όμως η αποτύπωση των παθών αυτών του Πάτρωνα Θεού ενεργητική και βιωματική, αυτός που θέλει να γίνει Μύστης, ακόλουθός του, πρέπει αναλογικά κατά τη διάρκεια της μύησης να υποβληθεί σε μία σκληρή δοκιμασία υπέρβασης και αυτός. Σε μια προκλητική προβολή του παράλογου, αλλά παράλληλα και του κρυφού νοήματος των φαινομένων και της ίδιας της ζωής.

Ο Δόκιμος, συμβολικά δηλαδή, ψυχολογικά και σωματικά, "παθαίνει".

Συμβαίνουν δηλαδή κατά τη διάρκεια της μύησης γεγονότα τρομακτικά τα οποία σχετίζονται με το δέος που προκαλεί η ίδια η επικοινωνία με το θείο. Οι δοκιμασίες της μύησης έχουν να κάνουν έτσι με την υπέρβαση του φόβου του θανάτου και ο μύστης και ο πάτρωνας θεός του με μία ταυτοπροσωπία (η οποία πρέπει να επισυμβαίνει με έναν απόλυτο φυσικά σεβασμό) περνούν μέσα από μια διαδικασία μίμησης θανάτου και ανάστασης, που συνήθως αποκαλείται "διάβαση".

Μετά όμως από το θείο δράμα, μετά το διαμελισμό και το αναγκαίο πένθος, θα ακολουθήσει κατά κανόνα στα αρχαία Μυστήρια η σύναξη, ο πανηγυρισμός και η χαρά, το θάνατο θα διαδεχτεί με βεβαιότητα η ανάσταση. Γιατί η διαταραχθείσα από την αδικία τάξη, πρέπει να αποκατασταθεί (Bukert).

H μύηση έτσι, όταν είναι δονούμενη και καθαρή, είναι εμπειρία μεταφοράς σε ένα άλλο επίπεδο ύπαρξης. Γι αυτό μοιάζει, ταυτίζεται πολύ με τη διαδικασία της στιγμής του θανάτου, μας λέει ο

Πλούταρχος:

"Τη στιγμή του θανάτου η ψυχή δοκιμάζει μία εμπειρία παρόμοια με εκείνη που δοκιμάζουν αυτοί που έχουν υποβληθεί σε μεγάλες μυήσεις... Αρχικά υπόκειται κανείς σε απροσδιόριστες περιπλανήσεις και σε επίπονες περιφορές, περνάει μέσα από τρομακτικά και σκοτεινά μονοπάτια που δεν έχουν διέξοδο. Αλλά ξαφνικά προς το τέλος, όλα αυτά τα τρομερά πράγματα, ο πανικός και το ρίγος και ο ιδρώτας και η έκπληξη εξαφανίζονται και ένα θαυμάσιο φως έρχεται να σε προϋπαντήσει. Εμφανίζονται καθαροί πια τόποι και ευχάριστοι λειμώνες, με μουσική και χορούς και τελετουργίες, με θείους λόγους και ιερά οράματα. Εκεί λοιπόν ο μυημένος, τέλειος πια, (εξ αιτίας της εξοικείωσης μέσω της ανάμνησης της μυήσεώς του) απαλλαγμένος και απελευθερωμένος από όλα τα δεσμά περιφέρεται στεφανωμένος και πανηγυρίζει με τους άλλους ιερούς και αγνούς μυσταγωγούς" (Burkert).

Γ) Η Aπόκρυψη μέσα από συμβολισμούς και αλληγορίες

"Ό,τι εικάζεται είναι περισσότερο εντυπωσιακό... (αντίθετα) ότι είναι απλό και έκδηλο, εύκολα περιφρονείται, όπως όταν ο άνθρωπος είναι γυμνός. Έτσι και τα Μυστήρια χρησιμοποιούν τη μέθοδο της αλληγορίας ώστε να προκαλούν κατάπληξη και δέος και γι' αυτό τελούνται στο σκοτάδι και τη νύχτα", μας λέει ο Δημήτριος (Περί Ερμηνείας, 101). Και ο Ευριπίδης βάζει το Διόνυσο να υπερασπίζεται την τέλεσή τους κατά τη νύχτα "γιατί σεμνότητα προσδίδει το σκοτάδι σε αυτές" Βάκχες, στ. 486.

Ο Στράβωνας ακολουθώντας τον Ποσειδώνιο αναφέρει ότι "η απόκρυψη στα Μυστήρια μιμείται τη φύση, η οποία απεχθάνεται την έκδηλη παρουσίαση". Και είναι γνωστή η ρήση του Ηράκλειτου ότι η κρυμμένη αρμονία είναι καλλίτερη από τη φανερή.

Ο Μακρόβιος συμφωνεί: "Η φύση απεχθάνεται τη σαφή και απερίφραστη

αυτοαποκάλυψη... Επιθυμεί τα μυστικά της να τα χειρίζεται ο μύθος.

Κατά συνέπεια, τα ίδια τα μυστήρια κρύβονται στις υπόγειες διόδους

της συμβολικής έκφρασης, έτσι ώστε ούτε καν στους μυημένους να είναι

δυνατό να παρουσιαστεί γυμνή η φύση τέτοιων πραγματικοτήτων, αλλά

μόνο επίλεκτοι να μπορούν να γνωρίζουν το πραγματικό μυστικό, με τη

βοήθεια της ερμηνείας που παρέχει η σοφία, ενώ οι υπόλοιποι μπορεί

να είναι ικανοποιημένοι με το να τιμούν το μυστήριο, το οποίο

προασπίζουν αυτές οι συμβολικές εκφράσεις από την κοινοτοπία"

(Burkert μετ. Έφη Ματθαίου).

Τα Μυστήρια είναι μυστικά, όχι γιατί είναι άσεμνα, θα επισφραγίσει

στην εποχή μας, η μεγάλη Κυρία της Ελληνικής φιλολογικής αναγέννησης

η Harrison, αλλά γιατί είναι έντονα κοινωνικά, ευπρεπή και απόλυτα

ιερά.ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ......