ΠΑΙΟΝΙΔΕΣ...[Η ΦΡΑΤΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΠΑΙΟΝΙΔΩΝ]

 (ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ, ΙΠΠΑΡΧΟΣ, ΙΠΠΙΑΣ)Η δεύτερη μεγάλη φρατρία Πυλίων στην Αττική, η φρατρία των Παιονιδών,

της οποίας η ονομασία παραπέμπει άμεσα στο αχαϊκό ιδίωμα, αφού

Pajawon→Παjαfόν→Παίων και Παιάν (ονομασία του θείου στοιχείου του πολέμου

που αργότερα ενσωματώνεται στην προσωπικότητα του Απόλλωνος), δεν

εμφανίζεται άμεσα στο προσκήνιο, αλλά από τις μεταγενέστερες εξελίξεις

προκύπτουν ενδείξεις ότι συντάσσεται με τον κλάδο των Μεδοντιδών, που

προέρχεται από τον αντίστοιχο των Μελανθιδών, του τελευταίου βασιλικού οίκου

της Αττικής. Η κορυφαία προσωπικότητα των Παιονιδών, ο Πεισίστρατος φέρει το

όνομα του υιού του Νέστορος (Όμηρος: ΟΔΥΣΣΕΙΑ, iii.36, 483), καθώς ο πατέρας του

Ιπποκράτης, αν και συνδέεται με επιγαμία με την μεγάλη φρατρία των Φιλαϊδών

(σχέση από την οποία απορρέει και η σημαντική κτηματική περιουσία των

απογόνων του στην περιοχή Βραυρώνος), προφανώς επιθυμεί να δηλώσει την

άμεση σχέση της οικογένειάς του με τον Νέστορα (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, V.65, &

Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΣΟΛΩΝ, 10), αν και ο Παυσανίας, αναφερόμενος

στον Πεισίστρατο των θρύλων (ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ, ΙΙ, 18.8-18.9),

επισημαίνει πως μετά την αποχώρηση των Νηλειδών από την Πελοπόννησο, κανείς

δεν γνωρίζει για την τύχη του. Οι αναφορές ενισχύουν την καταγωγή του από την

φρατρία των Παιονιδών, καθώς όπως προκύπτει από μεταγενέστερα στοιχεία δεν

σχετίζεται με τις αντίστοιχες των Μεδοντιδών και των Αλκμαιωνιδών, ενώ η

σχέση της οικογένειας και της φρατρίας του με τους πρώτους, αναδύεται στο

γεγονός ότι εισέρχεται στην πολιτική κονίστρα υπό την αιγίδα και εποπτεία του

Σόλωνος (η μητέρα του Σόλωνος είναι εξαδέλφη της μητέρας του Πεισιστράτου)

και διαπρέπει στις προσπάθειες για την ανακατάληψη της Σαλαμίνος (Πλούταρχος:

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΣΟΛΩΝ, 1,8,12 & Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Ι.59).

Η φρατρία κατά τον VI προχριστιανικό αιώνα ηγείται της παράταξης των

Διακρίων (κατοίκων των ορεινών κυρίως περιοχών), που συσπειρώνει ακτήμονες ή

ανθρώπους με χαμηλά εισοδήματα, σε μία περίοδο που ο λαοπρόβλητος και

δημοφιλής Πεισίστρατος χάρη στην αποφασιστική του συμμετοχή στην

ανακατάληψη της Σαλαμίνος, αλλά και ως πολέμαρχος στον πενταετή πόλεμο

κατά των Μεγάρων (570 π.Χ. – 565 π.Χ.) αξιοποιεί τις πολιτικές διαμάχες των

τριών μεγάλων παρατάξεων της Αττικής, δηλαδή των Πεδινών υπό τον Λυκούργο,

που συγκεντρώνουν την πλειοψηφία των μεγάλων γαιοκτημόνων με ηγέτη τους

τον Μιλτιάδη Ι και σχεδόν όλα τα μέλη των Ευπατριδών, των Παραλίων υπό τον

Μεγακλή ΙΙΙ, ηγέτη της φρατρίας των Αλκμαιωνιδών, που υποστηρίζονται από

τους εύπορους πολίτες της Αττικής και των Διακρίων (κατοίκων των ορεινών

κυρίως περιοχών) υπό τον ίδιο, υποστηρίζοντας ακραίες δημοκρατικές θέσεις.

Προβάλλοντας μάλιστα ως κυρίαρχο το αίτημα της ίσης αντιμετώπισης των

κατώτερων εισοδηματικά τάξεων, συγκεντρώνει πλήθη οπαδών σε ολόκληρη την

Αττική καταλήγοντας να σφετερισθεί σχεδόν αναίμακτα την εξουσία και μάλιστα

με τόση επιτυχία που η Γερουσία θεωρεί τις αντιδράσεις του Σόλωνος στο ζήτημα

της κατάλυσης της δημοκρατίας ως παρανοϊκές (Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ,

ΣΟΛΩΝ, 30 & Διογένης Λαέρτιος: ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ, i.49-i.50).

Ο Πεισίστρατος συνιστά αναμφίβολα την κυρίαρχη φυσιογνωμία της

Αττικής κατά τον VI προχριστιανικό αιώνα με την εποχή του να χαρακτηρίζει ένα

μεγάλο μέρος αυτής της περιόδου. Από τα 43 χρόνια της ενεργούς εμπλοκής του

στην πολιτική, κατά την διάρκεια της οποίας με ιδιαίτερη οξυδέρκεια δεν

αποκλίνει ποτέ από το σύνταγμα και τους νόμους του Σόλωνος (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ,

VΙ.54), τα 16 αντιπροσωπεύουν την συνολική παραμονή του ως εξόριστος, εκτός

Αττικής και τα 27 το σύνολο των τριών περιόδων της τυραννίδος (Αριστοτέλης:

ΠΟΛΙΤΙΚΑ, v.12), που συνεχίζεται για 18 χρόνια ακόμη από τους απογόνους του, έως

την οριστική εκδίωξή τους, με κύριο μοχλό την u966 φρατρία των Αλκμαιωνιδών.

Πρόκειται για μία εποχή, κατά την διάρκεια της οποίας κατασκευάζονται πολλά

δημόσια κτίρια και ολοκληρώνονται σημαντικά έργα, ενώ αποκτούν ιδιαίτερη

λαμπρότητα οι δημόσιες τελετές προς τιμήν των μεγάλων θεοτήτων της πόλης, οι

οποίες χρηματοδοτούνται από το δημόσιο ταμείο, με παράλληλη υιοθέτηση ενός

χαμηλού φορολογικού συντελεστή εισοδήματος, της τάξης του 5%. Δημιουργείται

επίσης η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη, όπου συγκεντρώνονται επικά έργα, με

κυρίαρχα τα έπη του Ομήρου, αλλά και τα έργα των περίφημων Θρακών αοιδών,

όπως του Μουσαίου και του Ορφέως (Aulus Gellius: NOCTES ATTICAE, vi.17 &

Αθήναιος Ναυκρατίτης: ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ, Ι, 3a

1: O Τροχὸς, ἐπίσημον (σύμβολο), που εμφανίζεται μετά την αποχώρηση του

Σόλωνος και είναι σαφέστατα πολιτικό παραπέμποντας στον πολιτικό συμβιβασμό

που προκύπτει με την εισαγωγή του νέου θεσμού των δέκα Αρχόντων. Αν και

βραχύβια, η νέα πολιτική διευθέτηση πιστοποιεί σημαντικό περιορισμό της ισχύος

των Ευπατριδών της Αττικής, ενώ ήδη με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος το 594

π.Χ., η είσοδος σε δημόσια αξιώματα παύει να αποτελεί προνόμιο λόγω καταγωγής,

καθεστώς που ενισχύεται και με τον επόμενο Άρχοντα Επώνυμο, τον Δροπίδη (593

π.Χ. – 592 π.Χ.), που είναι επίσης Μεδοντίδης και συγγενής του Σόλωνος (William

Bell Dinsmoor: THE ATHENIAN ARCHON LIST IN THE LIGHT OF RECENT DISCOVERIES,

Columbia University Press, 1939 & 1974). Πρόκειται για τον βαρύ, συμπαγή τροχό των

αγροτικών αμαξών, που εμφανίζεται μετά την εκδίωξη του Άρχοντος Επωνύμου

Δαμασία, κατά την διάρκεια της δεύτερης θητείας του (581 π.Χ. - 580 π.Χ.), σε

αργυρά δίδραχμα και αγγεία, όταν οι 3 από τους 10 Άρχοντες προέρχονται από τις

τάξεις των αγροτών και παρά το γεγονός ότι το νέο καθεστώς επιβιώνει για μία

διετία περίπου, πιθανώτατα ανακλά τις συνέπειες μίας έκτακτης συμμαχίας των

πολιτικών παρατάξεων της Αττικής με στόχο την αποτροπή της εγκαθίδρυσης

τυραννίας από τον Δαμασία (Εικονογραφικές Πηγές: Αμφορέας, Ζωγράφος &

Αγγειοπλάστης Νικοσθένης, Wiener Vorlegeblätter für Archäologische Übungen, Vienna, 1869-1891,

1890/1, Platt V, Ib & Αργυρά Δίδραχμα, Paris, B.T. II i, Plate XXXIII 14/ Ψηφιακή

Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).
2: Ο Ἵππος, όπου εμφανίζεται μόνον το πρόσθιο τμήμα του σώματός του, κυρίαρχο

ἐπίσημον (σύμβολο) των Παιονιδών, τουλάχιστον από τις αρχές του VI

προχριστιανικού αιώνα, αλληγορώντας άμεσα επιφανή μέλη της φρατρίας που

φέρουν ως συνθετικό του ονόματός τους την λέξη (Ιπποκράτης, Ίππαρχος, Ιππίας

και άλλοι), αλλά κυρίως την αγάπη του Νέστορος, του θρυλικού προγόνου τους

για τα συγκεκριμμένα ζώα, που εκθειάζεται από τον Όμηρο, ο οποίος προσφωνεί

πάντοτε τον μεγάλο ηγεμόνα με την έκφραση …ἱππότα Νέστωρ (ΙΛΙΑΣ, ΙΙ.336 και

αλλού). (Εικονογραφικές Πηγές: Αμφορέας, Northwick Park Private Collection-Captain E. G.

Spencer Churchill, Κύλιξ, Ζωγράφος & Αγγειοπλάστης Ιέρων, Floruit, Jahrbuch des Kaiserlichen

deutschen Archaeologischen Institut, Berlin, 1917, xxxii, σελίς 137 & Αργυρά Δίδραχμα, Pozzi,

1920, Plate XLVII 1509, Seltman, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος

Πάνος)3

3καί4: Ο Ἵππος, ἐπίσημον (σύμβολο) των Παιονιδών, όπως εμφανίζεται κατά τα

μέσα του VI προχριστιανικού αιώνα, όταν ο Πεισίστρατος κατέχει την εξουσία. Αν

και το σύμβολο παραπέμπει άμεσα στο αρχικό της φρατρίας, οι συγκεκριμμένες

παραλλαγές, αποτελούν μεταφορά του αντίστοιχου μακεδονικού στην Αττική,

καθώς ο Πεισίστρατος παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα εξόριστος στην

Μακεδονία, διατηρώντας άριστες σχέσεις με τον οίκο των Τημενιδών και ειδικά με

τον Αμύντα Ι. Το σύμβολο παραμένει ένα από τα κυρίαρχα των Μακεδόνων επί

αιώνες και απεικονίζεται σε αργυρά τετράδραχμα του Αμύντα Ι, Αλεξάνδρου Ι,

Περδίκκα ΙΙ και Αρχελάου. Η δεύτερη παραλλαγή με την πορφυρή άντυγα

εμφανίζεται μετά το 546 π.Χ. και μάλλον τονίζει λόγω του χρώματος την τρίτη και

μακροβιότερη κατάληψη της εξουσίας από τον Πεισίστρατο (Εικονογραφικές Πηγές:

Fitzwillliam Museum, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος)

.5: Η Ἀθηνᾶ σύμφωνα με την αρχαϊκή της απεικόνιση, ἐπίσημον (σύμβολο) που

προωθείται από τον Πεισίστρατο, στην προσπάθειά του να επιβάλλει μία

παναθηναϊκή λατρεία στην Αττική, περιθωριοποιώντας τις τοπικές λατρείες που

ελέγχονται από τις μεγάλες φρατρίες των Ευπατριδών, αποτελώντας κέντρα

πολιτικής συσπείρωσης εναντίον του. Για τον λόγο αυτό εφαρμόζει και τον θεσμό

της δημόσιας δαπάνης για τις μεγάλες εορταστικές και πανηγυρικές εκδηλώσεις,

που καταλήγουν στις δωρεάν μαζικές συνεστιάσεις των πολιτών προσελκύοντας

τεράστια πλήθη, χάρη και στην κατακόρυφη αναβάθμιση των μεγάλων

τελετουργιών της Αττικής, με ιδιαίτερη έμφαση στα Μεγάλα και Μικρά

Παναθήναια. Παράλληλα προβάλλει ένα κοινά αποδεκτό και ευδιάκριτο σύμβολο

για τους οπαδούς του και την παράταξή του, ώστε να περιθωριοποιήσει και οπτικά

τις αρχέγονες τοπικές λατρείες της Αττικής που ελέγχονται άμεσα από τις

μεγάλες παραδοσιακές φρατρίες. Ουσιαστικά αποτελεί ένα από τα ευφυέστερα

πολιτικά και επικοινωνιακά του ευρήματα, επιβιώνοντας επί αιώνες στα αθηναϊκά

νομίσματα, υποδηλώνοντας την ισχύ της Αττικής και των Αθηναίων

(Εικονογραφικές Πηγές: Αμφορέας, 37-19, Museum of Fine Arts, Houston, USA & Αργυρά

Τετράδραχμα, Perkins, Boston, Collection No 282, Seltman, Cambridge & London, T. Plate 2, 22,

Seltman, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

6: Ο Ο Ἵππος, ἐπίσημον (σύμβολο) των Παιονιδών, σε μία ιδιόμορφη παραλλαγή του

με έντονη ερυθρωπή σαγή, σύμφωνα με τα αγαπημένα χρωματικά πρότυπα των

Αχαιών, που ανταποκρίνεται στην απεικόνισή του σε αργυρά δίδραχμα των

Παιονιδών της περιόδου ανακατάληψης της Σαλαμίνος, όπου πρωταγωνιστεί ο

ηγέτης τους Πεισίστρατος. Αν και ο μεγάλος ζωγράφος Άμασις εικονογραφεί το

σύμβολο σε ασπίδα κατά την περίοδο 520 π.Χ. – 510 π.Χ., δηλαδή στην εποχή του

Ιππία, πιθανώτατα απεικονίζει το προσωπικό ἐπίσημον του Πεισιστράτου. Προς

την κατεύθυνση συνηγορεί και μία παράσταση σε κύλικα του ζωγράφου και

αγγειοπλάστη Ιέρωνος των αρχών του V προχριστιανικού αιώνα, η οποία όπως

ευφυέστατα πιστοποιεί ο E. Petersen, απεικονίζει το τελετουργικό ετήσιο δρώμενο

της ανακατάληψης της Σαλαμίνος. Στην παράσταση διακρίνεται η πομπή των

Αθηναίων στην ακτή και ο οπλίτης που προηγείται στο Σκιράδιον για να

αναρριχηθεί στον βράχο. Ο οπλίτης όμως, που είναι και το μόνο οπλισμένο

πρόσωπο στην παράσταση δεν φέρει το βασικό σύμβολο των Μεδοντιδών, δηλαδή

του Σόλωνος, αλλά τον Ἵππο στην συγκεκριμμένη παραλλαγή,

αντιπροσωπεύοντας μάλλον τον ίδιο τον Πεσίστρατο, καθώς και κατά την εποχή

κατασκευής του αγγείου εξακολουθούν να υπάρχουν οπαδοί του (Εικονογραφικές

Πηγές: Αμφορέας, Ζωγράφος Άμασις, Musée du Louvre, de Luynes Vases, Plate I, Κύλιξ,

Ζωγράφος και Αγγειοπλάστης Ιέρων, Floruit, Jahrbuch des Kaiserlichen deutschen

Archaeologischen Institut, Berlin, 1917, xxxii, σελίς 137 / Ψηφιακή Αποκατάσταση-

Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).

7καί8: Η Γλαῦξ, ἐπίσημον (σύμβολο) που εισάγεται από τον Πεισίστρατο κατά την

πρώτη περίοδο της τυραννίδος του, αντικατοπτρίζοντας την προσπάθειά του να

επιβάλλει ένα ενιαίο σύμβολο, με σκοπό να υποβαθμίσει τις ισχυρές τοπικιστικές

τάσεις που ανθούν στην Αττική, μέσω της αντιπαραβολής μίας ενιαίας και

ομοιογενούς Αθηναϊκής Πολιτείας. Ο μεγάλος ζωγράφος Άμασις εικονογραφεί το

σύμβολο σε ασπίδα που φέρει η ίδια η Αθηνά κατά την περίοδο 550 π.Χ. – 530 π.Χ.,

αποδίδοντας μέσω οπτικής συνεκδοχής την νέα ταυτότητα της Αττικής. Το σύμβολο

καλύπτει μάλλον κατά την περίοδο αυτή όσους με παράνομες ουσιαστικά πράξεις

(ψευδείς δηλώσεις), είναι εγεγραμμένοι στα πατρώα των μεγάλων φρατριών, μέσω

των ετήσιων τελετών των Απατουρίων, αποκτώντας με την διαδικασία αυτή πλήρη

πολιτικά δικαιώματα. Η μέθοδος είναι γνωστή από την εποχή του Σόλωνος,

συνιστώντας ένα βασικό μέσο για την αύξηση των μελών των φρατριών (όπως οι

ακουμπισμένοι της Μάνης) και συνεπακόλουθα της πολιτικής τους επιρροής στο

εκλογικό σώμα, αν και οι άνθρωποι αυτοί κινδυνεύουν πάντοτε να διαγράφούν από

τα πατρώα μέσω της άσκησης του διαψηφισμού και να καταλήξουν δούλοι, μετά

και από την κατάσχεση των περιουσιακών τους στοιχείων. Ο Πεισίστρατος και οι

διάδοχοί του προστατεύουν σταθερά αυτά τα άτομα, αυξάνοντας την πολιτική

τους ισχύ, αλλά το 509 π.Χ., μετά την ανατροπή του Ιππία, με τον διαψηφισμό του

Κλεισθένους, χιλιάδες καταλήγουν δούλοι, για να πλειοψηφήσουν ο Κλεισθένης

και οι οπαδοί των u913 Αλκμαιωνιδών στις επερχόμενες εκλογές. Η ισχύς του συμβόλου

είναι πάντως διαχρονική, καθώς όχι μόνον επί αιώνες, αλλά ακόμη και στην εποχή

μας δηλώνει άμεσα την Αθηναϊκή Δημοκρατία (Εικονογραφικές Πηγές: Όλπη,

Ζωγράφος Άμασις, F.30, Musée du Louvre / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος

Πάνος).

ΤΕΛΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΡΕΥΝΑ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. ΠΑΝΟΣ, Γ. ΜΑΥΡΑΓΑΝΗΣ, Τ. ΤΣΙΠΛΑΚΟΣ

ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΣΧΕΔΙΑΣΗ-ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ: NPDesignWorks

(panicon@otenet.gr), Vipeproductions (info@vipeproductions.com πηγή safem.gr