ΤΑ ΕΚΔΥΣΙΑ...[Ο ΦΕΓΓΑΡΟΘΕΟΣ ΛΕΥΚΙΠΠΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΦΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ]

ΕΚΔΥΣΙΑ!
Μια κρητική γιορτή, για το θαύμα της αλλαγής του φύλου της κόρης της Γαλάτειας! Η λατρεία της Φυτίας Λυτούς στην Κρήτη. Άλλες αναφορές αλλαγής φύλου στην αρχαία Ελλάδα. Και ο φαλλικός φεγγαροθεός Λεύκιππος.

Γράφει ο συγγραφέας κ. Γιώργος Λεκάκης

Τα Εκδύσια ήταν αρχαία ετήσια εορτή των Κρητών, στην Φαιστό, προς τιμήν της Φυτίας Λητούς[1]…

Κάποτε, η θυγατέρα του Ευρυτίου (γιου του Σπάρτωνος), Γαλάτεια, υπανδρεύθηκε τον υιό του Πανδίονα, Λάμπρο. Ο Λάμπρος ήταν άνδρας με καλή καταγωγή, αλλά άνευ πόρων. Η Γαλάτεια έμεινε έγκυος και ο σύζυγός της παρακάλεσε τον θεό το παιδί να γεννηθεί αγόρι. Μάλιστα, απείλησε την Γαλάτεια, πως αν δεν γεννηθεί αγόρι και γεννηθεί κορίτσι, θα το σκοτώσει![2].. Και – φευ! – Η Γαλάτεια έτεκε κόρη, μια μέρα που ο Λάμπρος έβοσκε τα κοπάδια του, κάπου μακριά από το σπίτι!.. Η Γαλάτεια, λυπήθηκε το βρέφος και συλλογιζόμενη την ερημία του οίκους τους, συμβουλεύθηκε τότε τα όνειρά της και τους μάντεις, που της είπαν να αναθρέψει την κόρη ως κόρο. Κι εμπρός στο ενδεχόμενο να πραγματοποιήσει ο Λάμπρος την απειλή του, έντυσε την μικρούλα με αγορίστικα ρούχα, λέγοντας ψέματα στον σύζυγό της, πως του έφερε στον κόσμο αρσενικό απόγονο…

Αλλά το κορίτσι μεγάλωνε… Κι η ομορφιά της ήταν απερίγραπτη! Η Γαλάτεια την ανέθρεψε σαν αγόρι, δίνοντάς της μάλιστα το συμβολικό φαλλικό όνομα Λεύκιππος. Αλλά τα γυναικεία χαρακτηριστικά της γίνονταν ολοένα και πιο ευδιάκριτα… Τότε η Γαλάτεια κατέφυγε στο λητώον (ιερό της Λητούς) και «συνεχώς οδυρωμένη και ικετεύουσα» επαρακάλεσε την Φυτία Λητώ να κάμει την κόρη… αγόρι! Έτσι, η θεά Λητώ – άλλωστε ήταν προστάτις των γυναικών που είχαν γεννήσει[3] – «μετέβαλε την φύσιν της παιδός εις κυρόν».

Έτσι, οι κάτοικοι της Φαιστού, «μέμνηται της μεταβολής», εις ανάμνησιν δηλ. αυτού του «θαύματος» - έτσι θα το έλεγαν οι χριστιανοί – αφού η θεά «έφυσε μήδεα[4] τη κόρη» («φύτευσε» ανδρικά γεννητικά όργανα στην κόρη) και επειδή η κόρη εκδύθηκε το παρθενικό πέπλο, ετελούσαν τα Εκδύσια! Η γιορτή γινόταν κατά τον μήνα Απελαίο.[5]Και ίσως να ήταν εισαγόμενη στην Κρήτη, από την έλευση και εγκατάσταση στην περιοχή της Φαιστού, θεσσαλικών φύλων από την Ιστιαιώτιδα.[6]Οι Φαιστίοι, λοιπόν, τελούσαν θυσίες στην Φυτία Λητώ.[7]

Στο τυπικό, τώρα, της εορτής, το κορυφαίο σημείο ήταν η απέκδυση της εφηβικής κοριτσίστικης ενδυμασίας και η ενέδυση της στολής του ανδρός πολεμιστή. Ο έφηβος πέθαινε, τελείωνε και ένα ώριμο μέλος της κοινωνίας γεννιόταν. Οι νεαροί - μέλλοντες πολεμιστές - αφιέρωναν στην θεά, έπειτα από την μύησή τους, τα παιδικά τους ρούχα.

Στα Εκδύσια υπέρ της Λητούς[8], οι άνδρες ντύνονταν με γυναικεία ρούχα και οι γυναίκες με ανδρικά. Εξ αυτού επικράτησε το αρχαίο γαμήλιο έθιμο, σε κάποιες περιοχές, την πρώτη νύχτα του γάμου, γαμπρός και νύφη να άλλαζαν ρούχα (οι γυναίκες να φόραγαν χιτώνες και χλαμύδες και οι άνδρες πέπλο και καλύπτρα). Απ’ εδώ και πέρα, κι οι δυο ήσαν ένα, ομότιμοι και ισότιμοι στην γαμήλια σχέση. Το έθιμο αυτό συνεχίσθηκε έως τις ημέρες μας σε πολλές περιοχές της Ελλάδος, κυρίως δωρικές: Στην Σπάρτη λ.χ. οι νύφες την πρώτη νύχτα του γάμου πλάγιαζαν με τους συζύγους τους ντυμένες ανδρικά. Οι νύφες εξ Άργους πλάγιαζαν αντίστοιχα, φορώντας ψεύτικη ανδρική γενειάδα. Τέλος, στην Κω, αντίστοιχα, ο γαμπρός υποδεχόταν την νύφη, ενδεδυμένος γυναικεία…

Στην Κρήτη, επικράτησε το όνομα και στην εορτή αποφοίτησης από το σχολείο, το οποίο οι Κρήτες τελείωναν στα 17 τους χρόνια. Τότε γίνονταν τα Εκδύσια, Δηλ. έβγαζαν τα σχολικά ρούχα και ντύνονταν τα ανδρικά.

Σκηνές από το έθιμο της εορτής των Εκδυσίων ίσως να εικονίζονται και στον περίφημο Δίσκο της Φαιστού (του 1500 π.Χ.).

Αλλαγές φύλου στην αρχαία Ελλάδα

Δεν είναι η μοναδική φορά που αναφέρεται αλλαγή φύλου στην μυθιστορία της αρχαίας Ελλάδος:

Άλλη μια μάλιστα, έχει και και πάλι σχέση με την Φαιστό: Την Ιάνθη (του Κρητικού Τελέστα) ηράσθη η Ίρις η εκ Φαιστού, μεταμορφωθείσα σε νεανία υπό την Ίσιδα…

Στην Κρήτη διηγούνταν και την αλλαγή φύλου του Κρητικού κυνηγού Σιπροίτη, που μεταμοφώθηκε σε γυναίκα, ως τιμωρία, επειδή είδε την Άρτεμη να λούεται…

Ο περίφημος μάντης Τειρεσίας μεταμορφώθηκε σε γυναίκα, όταν κτύπησε δυο φίδια που τα είδε να συνουσιάζονται στο όρος Κυλλήνη ή στον Κιθαιρώνα[9]. (Μετά τα παρατήρησε να ξανασυνουσιάζονται και ξαναέγινε άνδρας!).

Αλλαγή φύλου υπέστη και η Ηραΐς.

Και η Καινίς του Άτρακος, που με την βουλή του Ποσειδώνος έγινε ο Λαπίθης Καινεύς Ατρακίδης.

Και η (Υπερ)Μήστρα του Θεσσαλού Ερυσίχθονα, επίσης με την βουλή του Ποσειδώνος, μπορούσε να μεταβάλλεται σε άνδρα, ζώο ή πουλί.

Ο δε Σίθων είχε το χάρισμα να μεταμορφώνεται από άνδρας σε γυναίκα όποτε ήθελε…

Όσο για την Τελέθουσα(την σύζυγο του Λίγδου και μητέρα του Ίφιδος) κατά την ημέρα του γάμου της μεταμορφώθηκε σε… έφηβο και απειλήθηκε γι’ αυτό με θάνατο από τον σύζυγό της!..

Μια άλλη ιστορία, με ηρωίδα επίσης μια Γαλάτεια, έχει σχέση με μεταμόρφωση. Μεταμόρφωση αγάλματος αυτήν την φορά: Γαλάτεια λεγόταν ένα άγαλμα, το οποίο μετέτρεψε σε… γυναίκα η Αφροδίτη, κατά παράκληση του βασιλιά της Κύπρου, Πυγμαλίωνος, που το είχε ερωτευθεί!

Αλλά αναφορά αλλαγής φύλου έχουμε και στα λεγόμενα «ιστορικά χρόνια»: Στην Επίδαυρο μάλιστα έγινε και με εγχείρηση. Επραγματοποιήθη, το 120 π.Χ., και είναι η πρώτη εγχείρηση αλλαγής φύλου στον κόσμο και για την πρώτη, στον κόσμο, περιγραφή επεμβάσεως αλλαγής φύλου! Μία νέα γυναίκα ονόματι Κάλλω, παρουσίασε οίδημα στην περιοχή των γεννητικών οργάνων. Ήταν υπανδρεμένη επί δύο χρόνια, όμως ουδέποτε είχε κατά φύσιν ερωτική επαφή με τον σύζυγό της. Έτσι η σχέσις διεκόπη. Η Κάλλω κατέφυγε σε έναν φαρμακοποιό, ο οποίος της έκανε τομή στο σημείο του οιδήματος απ’ όπου προέβαλαν ανδρικά γεννητικά όργανα! Εν συνεχεία, έκαμε τομή στο άκρον του πέους, εισήγαγε στο εσωτερικό του ασημένιο καθετήρα και έτσι, εδημιούργησε ουρήθρα. Η Κάλλω προσέθεσε στο τέλος του ονόματός της ένα «ν», και συνέχισε την ζωή της ως ανήρ ονόματι Κάλλων - βλ.σχ. Διόδ. Σικελιώτη «Βιβλ. Ιστ.».

Ο φαλλικός φεγγαροθεός Λεύκιππος

Σε κάποια μέρη, πριν από τους αρχαίους γάμους, συνηθιζόταν (ήταν νόμιμο) οι νύφες να κοιμούνται δίπλα στο άγαλμα του φαλλικού[10] φεγγαροθεού Λευκίππου[11]. Ο φεγγαροθεός – μεταμορφωμένος σε Έρωτα - ήταν ο πρώτος πραγματικός άνδρας κάθε γυναίκας, πράξη που συνέβαινε ως «ιερουργική ερωτοπραξία». Έτσι, η παρθένος «συνευρίσκετο» πριν από τον γάμο με τον θεό – ή όποιον τον αντιπροσώπευε επί Γης: Τον αρχηγό, τον βασιλιά, τον ιερέα, τον ξένο[12] ή ακόμη-ακόμη ένα φαλλικό είδωλο! Έτσι, ίσως, βάσει αυτού, και οι Φαίστιες, πριν τον γάμο, να συνουσιάζονταν με το άγαλμα του Λευκίππου, γι’ αυτό και η Γαλάτεια να ονομάτισε έτσι την θυγατέρα της.

Κι άλλος Λεύκιππος έχει σχέση με την ανταλλαγή ανδρικών-γυναικείων ρούχων: Ο γιος του βασιλιά της Πίσας Ολυμπίας, Οινόμαος, ονομαζόταν κι αυτός Λεύκιππος. Ο νέος ερωτεύθηκε την Δάφνη. Και για να μπορεί να την βλέπει άνετα, μεταμφιεζόταν σε… κορίτσι. Κάποτε όμως τον αντιλήφθηκαν η Δάφνη και οι φίλες της και τον φόνευσαν!..

Άλλα Εκδύσια

Γιορτή παρόμοια με τα Εκδύσια ήταν τα Περιβλημαία, που εορτάζονταν στην Λύκτο(της Κρήτης). Και (τα) Δρομεία[13] που εορτάζονταν στην Πριανσό, επίσης της Κρήτης (εορτή που εορταζόταν κατά τον τοπικό μήνα Δρομήιο).

ΠΗΓΕΣ:

Διόδ. Σικελιώτη «Βιβλιοθήκη Ιστορική». Λιβεράλις Αντ. «Μεταμορφώσεων συναγωγή» 17.6, έκδ. «Budé», Παρίσιοι, 1968. Παρθ. 15.2-4. Παυσ. 8.20.2-4. Πλούτ. «Γυν. Αρεταί», 245 Ε. «Υβριστικά».

Λεκάκης Γ. «Τάματα και αναθήματα», εκδ. «Γεωργιάδης». Του ιδίου «Αρχαίες Γιορτές και Πανηγύρια των Ελλήνων» (υπό έκδοσιν).

Λεκατσάς Παν. «Έρως».

Φωρ Π. «Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη μινωϊκή εποχή», εκδ. Παπαδήμα, Αθήναι, 1987.

http://www.kairatos.com.gr/discosfaistoy1.htm

(*) Το άρθρο αυτό του Γ. Λεκάκη δημοσιεύθηκε στο περ. "ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ", στην στήλη του συγγραφέα "ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Η Φυτία Λητώ ήταν η τοπική παραλλαγή της Μεγάλης Μητέρας Θεάς Ρέας στην Φαιστό.

[2] Αυτή η φανατική προτίμηση στα αγόρια είναι, σε έναν μικρότερο βέβαια βαθμό, ακόμη και σήμερα έκδηλη στην Κρήτη και την Μάνη, και όπως βλέπετε κρατά από τα αρχαία χρόνια αδιάλειπτα…

[3] Η Λητώ συλλατρευόταν με τα παιδιά της (Άρτεμι και Απόλλωνα) στον Ζωστήρα Αττικής, την Δήλο, τα Μέγαρα, το Άργος, την Σπάρτη, την Τανάγρα, τους Δελφούς, το Αρτεμίσιο Ρόδου, την Μαντίνεια, την Ξάνθο Λυκίας, την Ορτυγία και την Λατώρεια Λυδίας, κ.α.

[4] μήδεα > μέδεα, μέζεα, τα απόκρυφα σημεία, εξ ου και η λέξη μέζες, εκ της νοστιμιάς των απόκρυφων σημειών (των… αμελέτητων), ζώου που θυσιάζεται ή ψήνεται ή μαγειρεύεται… Αργότερα μεζές επεκράτησε να λέγεται κάθε μικρονοστιμιά, κάθε ορεκτικό, που τρώγεται για «να ανοίξει η όρεξη»…

[5] Στο σημερινό ημερολόγιο θα λέγαμε κατά τα μέσα Νοεμβρίου έως τα μέσα Δεκεμβρίου. Ως επιβίωση αυτών δέον όπως θεωρηθεί ίσως και η Ημέρα της Μπάμπως ή η Γυναικοκρατία, που εορτάζεται διονυσιακά έως τις ημέρες μας ακόμη, κυρίως σε θρακιώτικες συνοικίες, σε Μακεδονία-Θράκη, πάλι κατά τις ημέρες του χειμώνος…

[6] Αναφέρεται κάποιος Λεύκιππος (του Ξανθίου), που επί κεφαλής Θεσσαλών πήγε στην Κρήτη, απ’ όπου όμως τον εκδίωξαν και κατέληξε σε περιοχή της Εφέσου.

[7] Συλλάτρευαν και την Σκοτία Αφροδίτη.

[8] Αφού τιμούσαν την μάνα, θα τιμούσαν και τον υιό της, Απόλλωνα. Ίσως γι’ αυτό, σε αρκετές παραστάσεις του, κυρίως ρωμαϊκές, τον ευρίσκουμε ενδεδυμένο γυναικεία.

[9] Βουνό στο οποίο συμβαίνουν πολλά παραφυσικά φαινόμενα. Βλ. σχ. άρθρο Γ. Λεκάκη «Το όρος Κιθαιρών-Τα παραφυσικά του Κιθαιρώνος - Η πανίδα του Κιθαιρώνος - Πόλεις του Κιθαιρώνος –Σύγχρονη ιστορία» στην εφημ. «Ελλ. Γνώμη» Ντύσσελντορφ, Μάιος 2010.

[10] Την λατρεία των φαλλικών θεών, την μετέφεραν οι μινωίτες Κρήτες, ως Φιλισταίοι (= φίλοι των ιστίων, ναυτικοί), στην Μέση Ανατολή.

[11] Έκτοτε ο λευκός ίππος (Λεύκιππος) καθιερώθηκε ως σύμβολο αγνής συνευρέσεως με άνδρα, σύμβολο ερωτικής φαντασιώσεως κλπ. Σχετικά μηνύματα περνάει και το έργο του Π. Σάφερ «Έκβους», έργο που φέρει το όνομα του λευκού αλόγου πρωταγωνιστή του.

[12] Εξ αυτού, πολλές κοινωνίες «δίνουν» στον ιερό ξένο που φιλοξενούν να πλαγιάσει και να συνευρεθεί με γυναίκα του σπιτιού, και μάλιστα επίσημη (σύζυγο ή θυγατέρα).

Στην επέκταση του αρχαίου αυτού εθίμου, την θέση του φεγγαροθεού επήρε και ο πατέρας της οικογενείας. Σε κάποια χωριά της Πελοποννήσου έως και τα πρόσφατα χρόνια, την παρθενία της κόρης έπαιρνε ιεροτελεστικά ο πατέρας της.

[13] Άσχετη με τα Δρόμεια της πόλεως Δρήρος της Κρήτης.
ΠΗΓΗ www.lekakis.com