ΓΕΦΥΡΑΙΟΙ-ΓΕΦΥΡΙΣΜΟΙ ,"ΤΥΡΑΝΟΚΤΟΝΟΙ"[ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ΄Μέρος Γ΄]

Είναι περίεργο δτι ανάμεσα στις παραδόσεις διακρίνεται ή αληθινή ιστορία, χάρη σε μερικές απροσδιόριστες λεπτομέρειες πού φαίνονται εντελώς ξένες ή μία μέ την άλλη. "Αν δμως τίς συσχετίσουμε, θά παρατηρήσουμε δτι μας βοηθάνε πολύ νά φτάσουμε σ' ένα συμπέρασμα.

Οί πρόσφυγες, δπως τό βλέπουμε καί σήμερα, μολονότι αποκτούν δλα τά δικαιώματα της ισοπολιτείας πού είχαν οί ντόπιοι, αισθάνονται τήν ανάγκη νά διατηρήσουν τήν ομαδική τους αυτοτέλεια καί επομένως δέν στέργουν νά αποτινά­ξουν τήν προσφυγική τους υπόσταση. "Ετσι καί οί Ίάονες.Μολονότι είχαν περάσει αρκετοί αιώνες, δέν μπόρεσαν νά μήν κρατήσουν τήν ιδιαίτερη νοοτροπία τους, και για αυτό τό πολύχρωμο μάρμαρο της αθηναϊκής κοινωνίας δέν μπόρεσε ποτέ — ούτε καί θά μπορέσει — νά μή δείχνει ξεχωριστές τίς φλέβες πού τό συγκρότησαν καί θά τό απαρτίζουν καί στό μέλλον.
Ή αιγυπτιακή καταγωγή τοΰ ονόματος τοϋ Μενεσθέα, μέ τήν ελληνική κατάλη­ξη, καί μάλιστα τό όνομα τοΰ πατέρα του, τοΰ Πετεώ, πού δέν εξελληνίστηκε ούτε κάν στήν κατάληξη, θά μποροΰσαν νά αποτελούν μιά άπλή σύμπτωση. "Ενα περι­στατικό δμως πού συμβαίνει τήν ϊδια εποχή, ή ιωνική επανάσταση καί ή έξωση τελικά τοΰ Θησέα, ενισχύει τήν άποψη δτι δλα αυτά δέν είναι καθόλου συμπτώσεις.
Τό περιστατικό αυτό είναι ή εγκατάσταση τών Γεφυραίων στήν Αθήνα, πού ήταν πρόσφυγες καί αυτοί, διωγμένοι άπότούςΒοιωτούς της Τανάγρας. ¹Ενώ λοιπόν βαστούσαν τή διοίκηση στά χέρια τους οί επαναστατημένοι Ίάονες, οί
Γεφυραϊοι βρήκαν την ευκαιρία νά γίνουν δεκτόι! σάν αθηναίοι πολίτες με όρισμένες συμφωνίες. Ό Ηρόδοτος καί πάλι μας πληροφορεί δτι ενώ λέγεται πώς οί Γεφυ­ραϊοι κατάγονται από την Ερέτρια, ό ϊδιος πιστεύει δτι είναι Φοίνικες πού ακολού­θησαν τόν Κάδμο στή Βοιωτία καί εκεί έλαβαν γιά κλήρο την «Ταναγραϊκή μοίρα». Ένώ όμως ό Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο! Γεφυραϊοι έ'φτασαν μαζί μέ τόν Κάδμο, τούς ξεχωρίζει σαφώς από τούς λοιπούς Καδμείους.

Τό μυστήριο τών Γεφυραίων — πού καθώς δείχνουν πολλά σημάδια έπαιξαν κρυφό αλλά σημαντικό ρόλο στή μετέπειτα ζωή, στήν πολιτεία καί στήν οικονομία τών Αθηναίων — θά μπορέσουμε νά τό καταλάβουμε καλύτερα άν προσέξουμε ορισμένες λεπτομέρειες πού μπορεί ϊσως νά φαίνονται άσχετες πρός αυτούς, άλλά καί χρονικά αταίριαστες.

Ξαναγυρίζοντας στόν ' Ηρόδοτο μαθαίνουμε ότι οί 'Αθηναίοι δέχτηκαν μεν τούς Γεφυραίους άλλά τούς απαγόρευσαν πολλά καί διάφορα.Παρ' όλα αυτά,ό ίδιος μας πληροφορεί ότι λειτουργούν στήν Αθήνα ιερά στά όποια δέν μετέχουν καθό­λου οί υπόλοιποι Αθηναίοι. Ανάμεσα σ' αυτά τά εντελώς χωριστά ίερά συγκατα­λέγεται καί τό ίερό της Αχαίας Δήμητρας, όπου γίνεται τελετή. Αυτές οί λεπτομέ­ρειες είναι πολύ περίεργες επειδή δέν ξέρουμε νά έκαναν οί ανεξίθρησκοι ' Αθηναίοι γιά κανέναν άλλο λαό τε'τοιο διαχωρισμό. Αντίθετα μάλιστα, τά ίερά τους ήταν γιά όλους κοινά. Πάντως είναι κρίμα πού ό Ηρόδοτος δέν μας αναφέρει αυτά τά πολλά καί διάφορα πού οί ' Αθηναίοι απαγόρευσαν στους Γεφυραίους. Μάλλον δέν θά ήθελε νά πληγώσει τό δημόσιο αίσθημα, γιατί, καθώς ό ίδιος αποκαλύπτει παρακάτω, ό Αρμόδιος καί ό Αριστογείτων ήταν καί αυτοί Γεφυραϊοι. Καί ξέρου­με πολύ καλά πόσο οί Αθηναίοι λάτρεψαν κυριολεκτικά τούς δυό Τυραννοκτό­νους.

' Η σύγχυση πού επικράτησε στήν έρευνα τοΰ ζητήματος αυτού είναι καταπληκτι­κή. Οί λύσεις πού δόθηκαν κατά καιρούς φαίνεται καθαρά πώς εΐναι εσφαλμένες, θά λέγαμε ότι κανείς δέν κάθησε νά μελετήσει καί νά συνδέσει τά διάφορα διά­σπαρτα στοιχεία. "Ετσι μιά από τίς εκδοχές εμφανίζει τίς Αμαζόνες σάν γυναίκες τών Γεφυραίων. "Υστερα άπό έ'να φοβερό γυναικοκαβγά, ό Θησέας τίς περιόρισε στόν προσφυγικό συνοικισμό της Μελίτης.Μιά άλλη εκδοχή θέλει τούς Γεφυραίους καθαρόαιμους Αθηναίους, έ'να άπό τά παλιά γένη, όπως ήταν οί Άλκμεωνίδες οί Βουτάδες, οί Φιλαϊδες καί άλλοι. Ή πιό παράδοξη πάντως εκδοχή θέλει νά πιστέ­ψουμε ότι τό ίερό τους τό αφιερωμένο στήν Αχαία Δήμητρα ονομάστηκε έτσι άπό τά πολλά «αχ» της λυπημένης μητέρας πού αναζητούσε κλαίγοντας την κόρη της. Μά εΐναι σίγουρο ότι ή πόλη πού θανάτωσε έ'να πλήθος αθηναίους ευπατρίδες, επειδή τόλμησαν τήν εποχή τοΰ Πελοποννησιακού πολέμου νά μιμηθούν απλώς έ'ξω άπό τό Τελεστήριο της ' Ελευσίνας — αμύητοι — τά σεμνά «όργια» τής θεάς, δέν θά επέτρεπε ποτέ νά αφιερωθεί έ'να τέτοιο ξένο καί απόκρυφο ίερό στή Δήμητρα.

Τήν εξήγηση τοΰ μυστηρίου τών χωριστών ίερών τών Γεφυραίων θά τή βρούμε στις συμφωνίες πού έγιναν κατά τήν εγκατάσταση τους. Τήν απαγόρευση τών δικαιωμάτων, πού αναφέρει ό Ηρόδοτος, καί τά χωριστά ίερά, τότε μόνο θά τά καταλάβουμε όταν ανατρέψουμε τούς όρους τών συμφωνιών. Οί Γεφυραϊοι λοιπόν ζήτησαν νά έχουν χωριστά ίερά στά όποια νά μήν μπαίνουν οί άλλοι ' Αθηναίοι, κι αυτοί έδωσαν τήν υπόσχεση νά μήν μπουν ποτέ στά ίερά τών Αθηναίων. "Οτι δέν είχαν ποτέ κανένα ίερό τής Δήμητρας, είτε Αχαία τήν έλεγαν εϊτε όχι, αυτό εξυπακούεται όπως θά δούμε. Καί τούτο γιατί μόνον οί Εβραίοι δέν προσκυνούν χειροποίητα είδωλα, μόνον αυτοί δέν μπαίνουν σέ ναούς όπως αργότερα στίς εκκλησίες. Καί μόνον αυτοί ζουν παράμερα σέ όποιον τόπο κι άν βρίσκονται, στήν αιώνια διασπορά τους. Κι αυτό ακόμη τό όνομα τών Γεφυραίων όχι μόνον εΐναι παρήχηση τοΰ «Εβραίοι» άλλά καί πιστή μετάφραση του. Αυτοί, φαίνεται, καί όχι οί

Φοίνικες, είναι πού μάς έφεραν τά γράμματα. Εβραϊκά είναι τό «άλεφ, μπέτ, γίμμελ, ντάλεθ» πού τά εξελληνίσαμε ατό «άλφα, βήτα,γάμμα, δέλτα».

"Οταν οί Γεφυραϊοι έφτασαν στην Αθήνα, αμέσως έχτισαν τόν προσφυγικό τους συνοικισμό καί τοΰ έδωσαν ένα όνομα πού ελληνικά έγινε Μελίτη καί θά πει καταφύγιο. Μέ τόν 'ίδιο τρόπο άλλωστε εξηγούμε καί τά ονόματα Μίλητος καί Μάλτα. Αυτή ή Μελίτη ήταν ή πρώτη τους «' Οβριακή». Σιγά σιγά απλώθηκε ώς τό Λεωκόριο, καί για αυτό πολλοί θεωρούν ότι τό Μνημείο των Ύακινθίδων καί τοΰ «τριπάρθενου ζεύγους» είναι ή πρωτόγονη Συναγωγή τών Γεφυραίων, στήν ϊδια περίπου θέση δπου βρίσκεται σήμερα ή Εβραϊκή Συναγωγή.

"Οταν πέθαναν οί πρώτοι Γεφυραϊοι πρόσφυγες, οί συγγενείς τους, επειδή δέν είχαν κτήματα γιά νά τούς θάψουν σέ μιά άκρη,διάλεξαν ένα κοιμητήριο στή δεξιά όχθη τοΰ Κηφισοΰ, κοντά στή γέφυρα άπ' όπου περνάει ή Ιερά Όδός. Ό τόπος ήταν όλος κοκκινόχωμα, άπ' αυτό πού γίνονται τά κεραμίδια. Τό είπαν στή μητρική τους γλώσσα Κεραμεικό. Οί ' Αθηναίοι τό όνομα εκείνο, πού ή Γραφή τό αναφέρει «'Ακελδαμά», θά τό άκουσαν σάν τόν άγρό τοΰ Κεραμέως, δηλαδή τόν Κεραμεικό. ' Από τέτοια λοιπόν παρήχηση γεννήθηκε ό φανταστικός Ακάδημος πού άλλοι τόν λένε Έχέδημο. Ό κήπος του, πού ήταν κοιμητήριο τών Γεφυραίων, μιά μέρα θά πάρει τήν υψίστη τιμή νά γίνει ή «'Ακαδήμεια τοΰ Πλάτωνος», ή πρώτη Ακαδημία τοΰ κόσμου.
Οί Γεφυραϊοι ήταν άνθρωποι πού διακρίθηκαν γιά τήν ευλάβεια τους. Φύτεψαν δέντρα, στόλισαν τόν Κεραμεικό τους μέ κυπαρίσσια, μέ πεύκα, αλλά καί μέ συκιές κι ελιές, της ' Αθηνάς τά άγια δέντρα. "Οχι γιαπ' προσκύνησαν τήν ' Αθήνα, άλλά γιατί σ' αυτήν ϊσως διέκριναν τό παλιό τους «'Άτεν», τόν δικό τους «Άντοναΐν. Καί τοΰτο φαίνεται καθαρά άπό τό γεγονός ότι, μιά καί θά έθαβαν νεκρούς άπό τις δώδεκα φυλές τοΰ 'Ισραήλ στό κοιμητήριο, πήραν δώδεκα κλαριά άπό τή «μόρια» έλιά τοΰ ' Ερεχθείου καί φύτεψαν δώδεκα «μόριες» ελιές στό σκιερό τους κοιμητή­ριο. Αργότερα, θά άναγκαστοΰν νά τό εγκαταλείψουν γιά μιάν άγνωστη αιτία. "Ισως γιατί οί ειδωλολάτρες Αθηναίοι καταπάτησαν ένα κομμάτι του γιά νά τό αφιερώσουν στό Ιερό τοΰ Διονύσου πού είχε πολλούς «συννάους» θεούς, τήν ' Αθηνά, τόν ' Ερμή, τόν Ποσειδώνα καί μάλιστα τόν «μόριο» Δία. Μέ τήν ελληνική εξέλιξη· πού πήρε ή παλιά τους γλώσσα, οί Αθηναίοι δέν ήξεραν πιά οΰτε καταλά­βαιναν έβραίικα ή οπωσδήποτε τή σημιτική διάλεκτο πού είχαν φέρει οί ' Ιάονες, κι έτσι απέδωσαν στή λέξη «μόρια» τήν έννοια της «ίερής». Μέ τή συνηθισμένη τους αφέλεια θά είπαν ότι άφοΰ «μόρος» σημαίνει «θάνατος», έτσι καί ό Ζεύς λεγόταν «μόριος»επειδή κρατοΰσε στά χέρια του τή ζωή τών ανθρώπων. Είναι όμως αναμ­φισβήτητο πώς είχαν κάποιαν ανάμνηση ότι σ' εκείνη τήν περιοχή υπήρχε ένα παλιό κοιμητήριο. Καί έτσι, ό Άκελδαμάς τών Εβραίων — τό "Αγκε έλ Έντεμά, δηλαδή τό χωράφι μέ τό κοκκινόχωμα — έγινε τό κοιμητήριο τών γνήσιων Αθη­ναίων καί σχηματίστηκε μέ τόν καιρό ό "Εσω καί ό "Εξω τοΰ Δίπυλου«Κεραμεικός». Αυτά, φυσικά, δέν μποροΰσε νά τά έχει υπόψη του ό Παυσανίας όταν τήν ονομασία τής περιοχής τήν απέδιδε στόν «ήρωα Κέραμο», ενώ στήν ουσία ήταν,όπως είναι ακόμη καί σήμερα, «Κεραμιδότοπος». Τήν απόδειξη όμως θά τή βροΰμε στους «γεφυρισμούς» καί στά «έξ αμάξης», άν προσέξουμε τήν πραγματική τους αφετηρία πού τόσο παρεξήγησαν αρχαίοι καί νεότεροι συγγραφείς.
Αναφέρεται λοιπόν ότι διάφοροι Αθηναίοι, καθισμένοι στή γέφυρα τοΰ Κηφι­σού,φώναζαν ένα σωρό βωμολοχίες στήν πομπή πού πήγαινε γιά τά Ελευσίνια Μυστήρια,γιά νά μιμηθοΰν τά σκώμματα τής ' Ιάμβης. Στους «γεφυρισμούς» αυτούς οί άνθρωποι τής πομπής άπαντοΰσαν μέ άλλες βωμολοχίες πού τίς ονόμαζαν «έξ αμάξης», επειδή τίς έλεγαν πάνω άπό τά αμάξια πού άκολουθοΰσαν τήν πομπή. Τήν έκφραση αυτή τή μεταχειριζόμαστε ακόμη καί σήμερα. Μέ τήν έννοια όμως τής

βρισιάς καί δχι της βωμολοχίας. Τήν ϊδια έννοια βρίσκουμε καί σε πολλούς άρ χαίους συγγραφείς. Επομένως δέν είχαν καμιά σχέση μέ τά «σκώμματα» καί τίς βωμολοχίες της Ίάμβης, όταν πάσχιζε νά ελαφρύνει τόν πόνο της λυπημένης Δήμητρας. Αρχαίοι καί νεότεροι ερμηνευτές πήραν ένα δεδομένο, χωρίς νά εξε­τάσουν ούτε τήν τοποθεσία πού γίνονταν οί «γεφυρισμοί»,οΰτε μιά ουσιώδη λεπτο­μέρεια γιά τά «έξ αμάξης», ουτε άλλες πολλές παρερμηνείες. "Ολα αυτά απο­κλείουν τόν περίεργο χαρακτηρισμό πού δόθηκε.Ζήτημα μάλιστα είναι άν στήν άκμή τής ' Αθηναϊκής Δημοκρατίας εξακολουθούσαν οί«γεφυρισμοί» μέ τά παρε­πόμενα τους καί άν δέν πρέπει νά διακρίνουμε στά αναφερόμενα άπό τούς αρ­χαίους μιά άπλή ανάμνηση περασμένων περιστατικών σάν νά εξακολουθούσαν δή­θεν καί στά χρόνια τους.

Η παράξενη αυτή συνήθεια δέν ήταν τελετουργική στή λατρεία τής Δήμητρας. Δέν σημειώνεται σέ κανένα άλλο πανηγύρι της, σέ κανέναν άλλο ναό της,γιά κανένα λόγο απολύτως. Επομένως αποκλείεται ή συσχέτιση της μέ τήν ' Ιάμβη. "Επειτα, σέ μιά λιτανεία πού γινόταν ευλαβικά, μέ λαμπάδες αναμμένες, δπως εμείς σήμερα ακολουθούμε τόν ' Επιτάφιο μέ τά κεριά μας, πώς άραγε είναι δυνατόν νά φανταστούμε ότι οί δεισιδαίμονες Αθηναίοι θά επέτρεπαν καρναβάλιστικες βωμο­λοχίες; ' Αργότερα οί φανατικοί χριστιανοί μπορεί νά καίνε τόν ' Ιούδα. Δέν βωμο-λοχοΰν όμως γιά νά κοροϊδέψουν. ' Εκδηλώνουν τήν αγανάκτηση τους γιά τά "Αγια Πάθη.

Κάτι τέτοιο λοιπόν θά ήταν οί «γεφυρισμοί». Μιά φανατική θρησκευτική αγανά­κτηση πού ξεσπούσε ορισμένη στιγμή σέ ορισμένο μέρος. Μιά άλλη πάλι σημαντική λεπτομέρεια διέφυγε στους ερμηνευτές. Πώς άραγε απαντούσαν «έξ αμάξης» αυτοί πού ακολουθούσαν τήν πομπή, αφού απαγορευόταν ρητά στους πιστούς νά πηγαί­νουν πάνω σέ αμάξια. Καί τόσο αυστηρά τηρούσαν αυτή τήν απαγόρευση ώστε, αργότερα,ό Λυκούργος ό ' Ετεοβουτάδης, πού ήταν πανίσχυρος διοικητής τής Αθήνας στό τελευταίο τέταρτο τοΰ 4ου αιώνα π.Χ., αναγκάστηκε νά πληρώσει πρόστιμο έξι χιλιάδων δραχμών τής εποχής, επειδή ή γυναίκα του ακολούθησε τά Θεσμοφόρια —μιά άλλη εκδήλωση Μυστηρίων τής Δήμητρας — όχι πεζή καί ξυπόλητη, άλλά πάνω σέ αμάξι, επειδή ήταν ετοιμοθάνατη. Πώς λοιπόν δικαιολο­γούνται τά «έξ αμάξης»;Καί γιατί ή παράξενη αυτή συνήθεια συνέβαινε μόνο τήν έκτη μέρα τών ' Ελευσίνιων καί αποκλειστικά στό σημείο όπου, πέρα άπό τή γέφυρα τοΰ Κηφισού, υπήρχε ό Κήπος τοΰ Ακάδημου, ένώ ήταν μακρύτατη ή Ιερά Όδός πού σερνόταν σέ είκοσι τέσσερα περίπου χιλιόμετρα; Μέ τή συσχέτιση ορισμένων στοιχείων, ή εξήγηση προβάλλει αυτόματα. Στό σημείο εκείνο, τήν έκτη μέρα τών Ελευσίνιων, οί εντεταλμένοι έβγαζαν άπό τό ναό τοΰ «έν "Αγραις» Διονύσου τό βαρύτατο άγαλμα τοΰ μυστικού "Ιάκχου φορτωμένο σ' ένα αμάξι — μοναδικό τής πομπής —καί τό πήγαιναν στήν ' Ελευσίνα.

Ό "Ιακχος παρίστανε τή λαμπάδα μέ τήν οποία ή Δήμητρα αναζητούσε τή χαμένη της κόρη. "Ετσι τουλάχιστον μεταβλήθηκε όταν έφτασε στήν Αττική καί έγινε ένας άπό τούς καλούς της προστάτες. ' Αφού λοιπόν οί Αθηναίοι τόν σέβον­ταν καί τόν λάτρευαν, γιατί άραγε προκαλούσε μέ τήν εμφάνιση του τούς υβριστι­κούς «γεφυρισμούς»; Στό ερώτημα, μόνη δυνατή απάντηση είναι μιά τολμηρή άλλά πιθανοφανής εκδοχή. Ό "Ιακχος ήταν τό χειροποίητο είδωλο τοΰ απρόσωπου Γιαχουέ τών Γεφυραίων. Πότε έφτασε στά χώματα μας καί πώς έφτασε, δέν ξέρου­με.Ξέρουμε μόνο ότι ταυτίστηκε μέ τόν Διόνυσο όταν αυτός καί ή Δήμητρα άρχι­σαν νά λατρεύονται σάν χθόνιες θεότητες. Πρίν εξιδανικευτεί μέ τό θέατρο, ό Διόνυσος είχε έρθει από τά βάθη τής Ανατολής πάνω σ' έναν άσκό ή σ' ένα βαρέλι μέ τόν Βάκχο καί τίς Μαινάδες του, μέ τούς Σατύρους καί μέ τόν οργιαστικό του «φαλλό».Ό υπέροχος διθύραμβος συνοδευόταν τότε άπό τόν αυλό καί τό βρισιάς καί δχι της βωμολοχίας. Τήυ ϊδια έννοια βρίσκουμε καί σε πολλούς άρ χαίους συγγραφείς.Επομένως δέν είχαν καμιά σχέση μέ τά «σκώμματα» καί τίς βωμολοχίες της Ίάμβης,όταν πάσχιζε νά ελαφρύνει τόν πόνο της λυπημένης Δήμητρας. Αρχαίοι καί νεότεροι ερμηνευτές πήραν ένα δεδομένο, χωρίς νά εξε­τάσουν ούτε τήν τοποθεσία πού γίνονταν οί «γεφυρισμοί», οΰτε μιά ουσιώδη λεπτο­μέρεια γιά τά «έξ αμάξης»,ουτε άλλες πολλές παρερμηνείες. "Ολα αυτά απο­κλείουν τόν περίεργο χαρακτηρισμό πού δόθηκε. Ζήτημα μάλιστα είναι άν στήν άκμή τής ' Αθηναϊκής Δημοκρατίας εξακολουθούσαν οί «γεφυρισμοί» μέ τά παρε­πόμενα τους καί άν δέν πρέπει νά διακρίνουμε στά αναφερόμενα άπό τούς αρ­χαίους μιά άπλή ανάμνηση περασμένων περιστατικών σάν νά εξακολουθούσαν δή­θεν καί στά χρόνια τους.

' Η παράξενη αυτή συνήθεια δέν ήταν τελετουργική στή λατρεία τής Δήμητρας. Δέν σημειώνεται σέ κανένα άλλο πανηγύρι της, σέ κανέναν άλλο ναό της,γιά κανένα λόγο απολύτως. Επομένως αποκλείεται ή συσχέτιση της μέ τήν ' Ιάμβη. "Επειτα, σέ μιά λιτανεία πού γινόταν ευλαβικά, μέ λαμπάδες αναμμένες, δπως εμείς σήμερα ακολουθούμε τόν ' Επιτάφιο μέ τά κεριά μας, πώς άραγε είναι δυνατόν νά φανταστούμε ότι οί δεισιδαίμονες Αθηναίοι θά επέτρεπαν καρναβάλιστικες βωμο­λοχίες; ' Αργότερα οί φανατικοί χριστιανοί μπορεί νά καίνε τόν ' Ιούδα. Δέν βωμο-λοχοΰν όμως γιά νά κοροϊδέψουν. ' Εκδηλώνουν τήν αγανάκτηση τους γιά τά "Αγια Πάθη.

Κάτι τέτοιο λοιπόν θά ήταν οί «γεφυρισμοί». Μιά φανατική θρησκευτική αγανά­κτηση πού ξεσπούσε ορισμένη στιγμή σέ ορισμένο μέρος. Μιά άλλη πάλι σημαντική λεπτομέρεια διέφυγε στους ερμηνευτές. Πώς άραγε απαντούσαν «έξ αμάξης» αυτοί πού ακολουθούσαν τήν πομπή, αφού απαγορευόταν ρητά στους πιστούς νά πηγαί­νουν πάνω σέ αμάξια. Καί τόσο αυστηρά τηρούσαν αυτή τήν απαγόρευση ώστε, αργότερα,ό Λυκούργος ό ' Ετεοβουτάδης, πού ήταν πανίσχυρος διοικητής τής Αθήνας στό τελευταίο τέταρτο τοΰ 4ου αιώνα π.Χ., αναγκάστηκε νά πληρώσει πρόστιμο έξι χιλιάδων δραχμών τής εποχής, επειδή ή γυναίκα του ακολούθησε τά Θεσμοφόρια — μιά άλλη εκδήλωση Μυστηρίων τής Δήμητρας — όχι πεζή καί ξυπόλητη, άλλά πάνω σέ αμάξι,επειδή ήταν ετοιμοθάνατη. Πώς λοιπόν δικαιολο­γούνται τά «έξ αμάξης»; Καί γιατί ή παράξενη αυτήσυνήθεια συνέβαινε μόνο τήν έκτη μέρα τών ' Ελευσίνιων καί αποκλειστικά στό σημείο όπου,πέρα άπό τή γέφυρα τοΰ Κηφισού, υπήρχε ό Κήπος τοΰ Ακάδημου, ένώ ήταν μακρύτατη ή Ιερά Όδός πού σερνόταν σέ είκοσι τέσσερα περίπου χιλιόμετρα; Μέ τή συσχέτιση ορισμένων στοιχείων, ή εξήγηση προβάλλει αυτόματα. Στό σημείο εκείνο, τήν έκτη μέρα τών Ελευσίνιων, οί εντεταλμένοι έβγαζαν άπό τό ναό τοΰ «έν "Αγραις»Διονύσου τό βαρύτατο άγαλμα τοΰ μυστικού "Ιάκχου φορτωμένο σ' ένα αμάξι —μοναδικό τής πομπής — καί τό πήγαιναν στήν ' Ελευσίνα.

Ό "Ιακχος παρίστανε τή λαμπάδα μέ τήν οποία ή Δήμητρα αναζητούσε τή χαμένη της κόρη. "Ετσι τουλάχιστον μεταβλήθηκε όταν έφτασε στήν Αττική καί έγινε ένας άπό τούς καλούς της προστάτες. ' Αφού λοιπόν οί Αθηναίοι τόν σέβον­ταν καί τόν λάτρευαν, γιατί άραγε προκαλούσε μέ τήν εμφάνιση του τούς υβριστι­κούς «γεφυρισμούς»; Στό ερώτημα, μόνη δυνατή απάντηση είναι μιά τολμηρή άλλά πιθανοφανής εκδοχή. Ό "Ιακχος ήταν τό χειροποίητο είδωλο τοΰ απρόσωπου Γιαχουέ τών Γεφυραίων. Πότε έφτασε στά χώματα μας καί πώς έφτασε, δέν ξέρου­με. Ξέρουμε μόνο ότι ταυτίστηκε μέ τόν Διόνυσο όταν αυτός καί ή Δήμητρα άρχι­σαν νά λατρεύονται σάν χθόνιες θεότητες. Πρίν εξιδανικευτεί μέ τό θέατρο, ό Διόνυσος είχε έρθει από τά βάθη τής Ανατολής πάνω σ' έναν άσκό ή σ' ένα βαρέλι μέ τόν Βάκχο καί τίς Μαινάδες του, μέ τούς Σατύρους καί μέ τόν οργιαστικό του «φαλλό». Ό υπέροχος διθύραμβος συνοδευόταν τότε άπό τόν αυλό καί τό

τύμπανο πού συνοδεύει ακόμη καί τώρα τούς κύκλιους χορούς. Την πραγματική του ετυμολογία θά τή βρούμε στη διφθέρα, δέρμα τύμπανου,καί στόν άμβυκα, σωλήνα τοΰ αύλοΰ, πρίν ακόμη εξελληνιστούν οί λέξεις αυτές από την ανατολίτικη διάλεκτο τους (τεφτέρ -άμπου). Ή όρχηση τοϋ διθυράμβου κάποτε θά καταλήξει —ο χορό τής ορχήστρας. Ό Βάκχος δμως θά μεταμορφωθεί στόν "Ιακχο, όπως ό

Ιακχος στήν περιπλάνηση του είχε προέλθει άπό τόν Γιαχουέ.

Πώς, πότε, ποϋ, καί γιά ποιό λόγο ό Θεός, ό "Ων, ό^ΤΗν, ό 'Εσόμενος της μονοθεΐας έφτασε νά γίνει ό ιδρυτής τοΰ θεάτρου, είναι άδηλο. Τόν Βάκχο τόν έπωνόμαζαν Σαβάζιο καί Έλώο, επώνυμα πού δέν εξηγούνται ελληνικά, ενώ τά διακρίνουμε στά εβραϊκά Σαβαώθ καί Έλωγίμ. Καί πώς θά εξηγήσουμε στήν ελ­ληνική γλώσσα τά «εύοί εύάν» καί τά «έλελεΰ ιού ιού», άν δέν ανατρέξουμε στά ανατολίτικα «έ'ιουα έ'ιουα» καί στά εβραϊκά «αλληλούια»; Στήν αφέλεια τους τήν ποιητική οί "Ελληνες δέν γύρευαν πολλά. Τούς έφτανε μιά όμορφη επιφάνεια.Τό βάθος, ή ουσία, δέν τούς ενδιέφερε. "Ετσι ό Γιαχουέ έ'φτασε σάν"Ιακχος, σύμβολο μιάς πονετικής λαμπάδας, καί τό χειροποίητο είδωλο του εγκαταστάθηκε στόν «έν Άγραις» ναό τοΰ Διονύσου. "Αν όμως δέν ξέρουμε πώς άραγε έγινε ή καταπληκτική εκείνη μεταβολή, οί Γεφυραΐοι, φανατικοί Εβραίοι, κάτι θά ήξεραν. Καί όταν έβλεπαν τόν αόρατο, τόν άχειροποίητο, τόν «πανταχού παρόντα καί τά πάντα πληροΰντα» "Υψιστο Θεό τους νά τόν φορτώνουν σ' έ'να αμάξι οί «ϊακχαγωγοί» γιά νά τόν διαπομπεύσουν στά Ελευσίνια Μυστήρια, δέν τό βαστοΰσαν. 'Από αγανά­κτηση έ'βριζαν όχι τόν "Ιακχο, μιά ασήμαντη πέτρα όπως θά τόν λογάριαζαν, άλλά τούς απαίσιους αγωγιάτες πού τόν στήριζαν πάνω στό άρμα. Κι αυτοί, μέ τό δίκιο τους, τούς άνταπέδιδαν τά ισα, λέγοντας τους «τά έξ αμάξης» της παροιμίας.

Βέβαια ό Κήπος τοΰ ' Ακάδημου θά γνωρίσει πολλές δόξες μέ τόν Πλάτωνα πού έστησε σέ μιά γωνιά του τήν περίφημη Ακαδημία, άλλά παρουσιάζει κι άλλες ενδιαφέρουσες πλευρές, πού δείχνουν γιά βάσιμες όσες παρατηρήσεις εκθέσαμε. Ό Αιλιανός στήν Ποικίλη Ιστορία του μας πληροφορεί ότι στήν Ακαδημία δέν

γέλουσαν ποτέ. "Ετσι κι έμεϊς ποτέ δέν γελάμε μέσα σ' έ'να κοιμητήριο. Ολοι οί αρχαίοι ιστορικοί συμφωνούν ότι οί Λακεδαιμόνιοι, πού δενδροτομοΰ-σαν τήν Αττική στίς τρομερές επιδρομές τους, τό μόνο μέρος πού δέν πείραζαν ποτέ ήταν ό Κήπος τοΰ Ακάδημου τόν όποιο σέβονταν εξαιρετικά, γιατί στόν

Ακάδημο χρωστούσαν μεγάλη ευγνωμοσύνη οί Τυνδαρίδες Διόσκουροι, οί περιώνυμοιι άνακτες δηλαδή Κάστωρ καί Πολυδεύκης, επειδή αυτός τούς έδειξε τόν κρυψώνα στά Κιοΰρκα όπου ή Αϊθρα φύλαγε τήν αδελφή τους, τήν ωραία Ελένη.

Κάτω όμως άπό αυτή τήν εξήγηση κρύβεται ϊσως μιά σημαντική ένδειξη γιά τήν ανατολική προέλευση τών Λακεδαιμονίων οί όποϊοι δέν σεβάστηκαν απλά καί μόνο Κήπο τοΰ Ακάδημου, άλλά ένα εβραϊκό κοιμητήριο. Μιά παμπάλαιη σχέση μέ τούς Εβραίους πού φαίνεται νά διατηρήθηκε μυστικά. Ή μοναδική γνωστή γρα-πτή αναφορά υπάρχει στήν Παλαιά Διαθήκη όπου διαβάζουμε ότι οί Μακκαβαϊοι, τον 2ο π.Χ.αιώνα, επικαλέστηκαν τή συγγένεια τους μέ τούς Λακεδαιμόνιους γιά συνάψουν μαζί τους συμμαχία καί νά αγωνιστούν μαζί ενάντια στούς Μακεδό­νες.

Από θρησκευτικό φανατισμό λοιπόν οί Γεφυραΐοι δημιούργησαν τούς«γεφυρισμούς»τής παροιμίας. Πώς όμως καί πότε συγχωνεύτηκαν τελείως μέ τούς άλλους Αθηναίους είναι άγνωστο. Εντούτοις όλα μας δείχνουν ότι τόν καιρό τοΰ Σόλωνα καί μάλιστα τής τυραννίδας τών Πεισιστρατιδών, πολλοί Γεφυραΐοι ζοΰσαν ξεχωριστά άπό τούς άλλους. Αληθεύει ότι ποτέ δέν φανερώθηκαν, καί γιά αυτό περνούσαν απαρατήρητοι. Πολλά δμως ονόματα τούς αποκαλύπτουν. Ό τρόπος άλλωστε τής ζωής τους επηρέασε τήν τύχη τής Αθήνας καί τίς μεταρυθμι'σεις πού έγιναν στήν πολιτεία πρίν αποκρυσταλλωθεί ή δημοκρατία τοΰ

Περικλή. Αυτοί κυρίως θά επέβαλαν τό τιμοκρατικό σύστημα τοϋ Σόλωνα. Αυτοί θά προκάλεσαν τή σύγχυση τών φυλών στό σύνταγμα τοϋ Κλεισθένη. Αυτοί δμως μέ τό νόμισμα καί τό εμπόριο ανύψωσαν τό βιοτικό επίπεδο τοϋ αθηναϊκού λαοϋ καί βοήθησαν την αθηναϊκή πολιτεία νά φτάσει στή θαυμαστή άκμή της. Αυτοί τέλος καί στόν χρυσοϋν αιώνα ακόμη της Αθήνας θά κρατοϋν στά χέρια τους τό χρυσά­φι, όπως τό βλέπουμε σέ μιά επιγραφή τοϋ ' Ερεχθείου. Θά τό προμηθεύσει γιά κάποια στολίδια του ό "Αδωνης «ό έν Μελίτη».

"Πάντως είναι έξυπνοι,καπάτσοι, κατεργά­ρηδες, ταχυδακτυλουργοί. "Εκπληκτοι οί ευπατρίδες τούς παρακολουθούν, μολο­νότι τούς περιφρονούν. Οί άλλοι, όμως, ή έξυπνη φτωχολογιά προσέχει τά καμώμα­τα τους καί αγωνίζεται νά τούς μιμηθεί. Βέβαια δέν έχουν πολιτικά δικαιώματα καί πληρώνουν τό «μετοίκιο», δπως λέγεται ό χαρακτηριστικός φόρος πού τούς βαραί­νει. Τό πολύ πλήθος τούς περιποιείται γιατί τούς θεωρεί καλές αγελάδεςγιά άρμεγ-μα. "Ετσι κι αυτοί τρυπώνουν παντού. Στίς σχέσεις τους όμως μέ τήν πολιτεία, παί­ζουν τό ρόλο τοΰ ανήλικου. Πρέπει νά κηδεμονεύονται άπό έ'ναν«προστάτη», γνή­σιο Αθηναίο. Χωρίς αυτόν δέν μπορούν νά διεκδικήσουν τά δίκια τους. Πουθενά. "Αν μάλιστα ζητήσει κανείς μέ πλάγια μέσα νά αποκτήσει τήν αθηναϊκή ιθαγένεια, θά καταδικαστεί ή σέ θάνατο ή, τό λιγότερο, θά πουληθεί σκλάβος πρός όφελος τής πολιτείας.

Μία άπό τίς μεγαλύτερες αναστατώσεις πού έφεραν οί εβραίοι μέτοικοι στήν αθηναϊκή ζωή είναι τό δάνειο «έπί υποθήκη», άγνωστο ώς τότε. Αυτό ανέτρεψε τήν άρχή τής εγγείου ιδιοκτησίας πού, γιά τούς Αθηναίους, αποτελούσε τή θρησκευτι­κή βάση τής κοινωνίας τους, αφού έπρεπε νά μένει αναπαλλοτρίωτη. "Ετσι, οί«οροί» πού χώριζαν τά κτήματα μεταξύ τους θά μπουν μέσα στό κάθε κτήμα σάν τούς τρομερότερους εχθρούς. Σάν τόν Δούρειο "Ιππο θά κυριεύσουν τό "Ιλιο τοΰ κάθε ευπατρίδη πού έμπασε τόν εχθρό στή γή του. Κι αργότερα, όταν πιά τό κτήμα δέν θά άρκεϊ νά καλύψει τό δάνειο, ή υποθήκη θά βαραίνει καί αυτά ακόμη τά ανθρώπινα κορμιά. Σάν «πράγματα» θά υποθηκεύονται οί άνθρωποι. Καί όσοι μπο­ρέσουν νά ξεφύγουν, θά ζουν ϊσως ελεύθεροι άλλά πικραμένοι άπό τή ζωή τής ξενιτιάς. Οί άλλοι, πού δέν θά τολμήσουν νά απομακρυνθούν άπό τόν πατρικό τους τάφο, θά ζουν σάν σκλάβοι.

Πράγματι. Ή υποθήκη ήταν μιά προσχηματική απαλλοτρίωση.Καί για αυτό δέν τήν επέτρεπε τό αττικό δίκαιο, σάν κάτι άντιθρησκευτικό. Πρωτύτερα, άν χρειαζό­ταν κανείς σιτάρι, εϊτε γιά ψωμί εϊτε γιά σπορά, τοΰ έδιναν δανεικό ώς τή συγκομι­δή. "Ενα κοιλό έπαιρνε; "Ενα θά γύριζε. Αργότερα, άν έπαιρνε δέκα κοιλά, θά γύ­ριζε έντεκα, γιά νά τοΰ ξαναδώσουν, άν χρειαζόταν πάλι. Τώρα όμως δέν γίνεται πιά τό δάνειο μέ σιτάρι. Γίνεται μέ νόμισμα. Μέ νόμισμα λοιπόν έπρεπε νά επιστρα­φεί. "Επειτα ό τόκος δέν είναι πιά ένα στά δέκα. "Αν δμως τό δανεικό σιτάρι μέ τή σπορά γεννοβολοΰσε, τό νόμισμα, μέ τούς πειρασμούς πού κάθε μέρα αύγάταιναν, ξεγλίστραγε μέσα άπό τά δάχτυλα. Μά καί νά γινόταν σπορά δέν γεννοβολοΰσε νομίσματα, ένώ ό τόκος τρέχει, γίνεται κεφάλαιο καί, αδηφάγος, σάν θηρίο ανήμε­ρο, μιά μέρα θά καταβροχθίσει τό κτήμα, τόν άνθρωπο, τήν οικογένεια. "Ετσι, πολλοί άπό τούς ευπατρίδες έγιναν όνδράποδα. "Αλλοι δμως πλούτισαν ακολου­θώντας τά σαράφικα συστήματα πού εφάρμοζαν στήν έπικαταλλαγή οί ' Εβραίοι τής Μελίτης.
====

Τί γύρευαν  οί Πεισιστρατίδες καί μπήκαν στόν καβγά πού άναψε ανάμεσα στίς Πλαταιές καί στή Θήβα; Βέβαια οί Πλαταιεΐς ζήτησαν τή βοήθεια τους καί οί Πεισιστρατίδες έσπευσαν νά τούς παρασταθούν. ' Ο καβγάς όμως εκείνος ήταν μιά εσωτερική διαφορά της Βοιωτίας καί ή ανάμειξη της ' Αττικής δέν μπορούσε νά έχει παρά μόνο καταστρεπτικά αποτελέσματα. Ή Αθήνα κέρ­δισε βέβαια τή βαθιά ευγνωμοσύνη τών Πλαταιών, έκανε όμως άσπονδη έχθρα της ολόκληρη τή Βοιωτία. Κι ενώ υπολόγιζαν ότι μέ φίλους τούς Πλαταιεϊς θά έβαζαν καλό ποδαρικό στή γειτονική ομοσπονδία, αμέσως αντιστράφηκε ό κακός τους υπολογισμός, γιατί άπό μιας αρχής φάνηκε πώς άνοιξαν μιά βαθιά πληγή στά πλευρά τής Αττικής πού,αργότερα, πολλές φορές θά γαγγραινιάσει. "Αλλο λά­θος ακολούθησε στήν περίπτωση τοϋ "Αργούς. Είχαν παλαιά φιλία μέ τή σημαντι­κή αυτή μεγαλόπολη τής Πελοποννήσου γιατί τή θεωρούσαν αμυντικό προπύρ­γιο εναντίον τής παντοδύναμης έχθρας τους, τής Σπάρτης. ' Αντί όμως νά σπεύ­σουν νά συντρέξουν τό "Αργός καθώς επέβαλλε ή στοιχειώδης λογική, όχι μόνο αδιαφόρησαν τόν καιρό πού οί Λακεδαιμόνιοι τοΰ επιτέθηκαν, αλλά καί δέν μεσο­λάβησαν τουλάχιστον όταν, νικητής, ό παράφορος Κλεομένης τό έπνιξε στό αίμα σκοτώνοντας κατά χιλιάδες τά παλικάρια του. "Επειτα, δέν έκαναν τίποτε γιά νά ανακόψουν τήν προέλαση τών Περσών στά μικρασιατικά παράλια, καί τούς άφη­σαν ανεμπόδιστα νά προχωρούν άπό πόλη σέ πόλη, άπό νησί σέ νησί. Καί καλά ένα'τέτοιο λάθος, όσον άφορα τίς ελεύθερες ελληνικές πόλεις. ' Αλλά νά μή βοηθήσουν καί τίς φιλικές τους τυραννίδες; "Ετσι εγκατέλειψαν στήν οικτρή τους

τύχη πρώτα τόυ Πολυκράτη της Σάμου κι έπειτα τόν Λύγδαμη της Νάξου. Μήπως ακόμη τό Σίγειο δεν τό άφησαν αβοήθητο, μολονότι ήταν οικογενειακό τους τσιφλίκι;: Και όταν οί Πέρσες πήραν καί τήν αντικρινή Χερσόνησο, διώχνοντας καί τόν Μιλτιάδη, έχασαν οί Πεισιστρατίδες ολότελα τόν έλεγχο των σιτοφορτίων πού κατέβαιναν από τή Μαύρη Θάλασσα, καί επομένως έχασαν τό μεγαλύτερο ποσοστό άπό τό εξαγωγικό καί τό εισαγωγικό εμπόριο τους, χώρια άπό τά κέρδη των διοδίων άπό τά Στενά. Κι έτσι,σύκα, λάδια, κρασιά, μέλια, αγγεία πολυτιμα, δλα μένουν τώρα απούλητα στην αγορά, στά μαγαζιά, στίς αποθήκες, και τήν εμπορική απραξία,φυσικά, τήν ακολουθεί τό καταστροφικό χασομέρι. "Ανεργία λοιπόν, φτώχεια,πείνα, κακομοιριά.

.Ο δήμος δμως, μπορεί βέβαια νά μουρμούριζε στήν απελπιστική δυσαρέσκεια πού τόν κατέλαβε, άλλά δέν φαίνεται νά έδειξε κανένα σημείο αντίδρασης. Γιαυτο πολύ όρθά οί νεότεροι ιστορικοί συμφωνούν τελικά στην παρατήρηση δτι δεν είχε κανένα δημοκρατικό χαρακτήρα ή συνωμοσία τοΰ Αρμόδιου καί τοϋ Αριστογείτονα, των περίφημων Τυραννοκτόνων, πού κατέληξε απλώς στόν φόνο του Ιππαρχου στά 514 π.Χ. Αληθεύει δτι ό Ηρόδοτος σημειώνει μιά αόριστη κίνηση γιά τήν ελευθερία άλλά κι αυτός παραδέχεται δτι ή πράξη τών Τυραννοκτόνων δέν ωφέλησε τό ζήτημα ούτε απελευθέρωσε τήν Αθήνα, άφοΰ ό Ιππίας αγρίεψε χειρότερα καί «διόλου δέν τόν σταμάτησε νά τυραννεϊ».Ακόμη καί σήμερα, ή προέλευση τών δυό Τυραννοκτόνων μένει άλυτο πρόβλημα γ ιά τούς σοφούς. Γιά πολλούς οί Γεφυραΐοι ήταν ένα άπό τά αριστοκρατι­κότερα γένη, δπως οί ' Αλκμεωνίδες, οί Φιλαΐδες, οί Βουτάδες καί τόσοι άλλοι γνήσιοι καί παλιοί Αθηναίοι. Επομένως, τό κίνημα τους δέν είχε βέβαια δημοκρατικο

χαρακτήρα, άλλά αποτελούσε ένα ξέσπασμα τών ευπατριδών νά άποτινάξουντό ζυγό της τυραννίδας, φυσικής έχθρας τους. "Αν θέλουμε δμως νά δούμε κατάματα τήν αλήθεια θά ακολουθήσουμε φυσικά τή βάση πού μάς δίνουν ό
Ηρόδοτος κι ό Θουκυδίδης, άλλά θά παραθέσουμε καί ορισμένα συμπεράσματα χωρίς νά μας σταματήσει τό μεγάλο εμπόδιο πού δημιούργησε, ακαταμάχητη, ή παλαιά παράδοση τής παράξενης εκείνης περιπέτειας.Πρόκειται λοιπόν γιά μιά
καθαρά οικογενειακή υπόθεση πού είχε μάλλον ταπεινή τήν αφετηρία, άλλά μέ τή θαυματουργή φαντασία τών Αθηναίων φούντωσε, σάν μιά έκλαμπρη φλόγα πού βγαίνει άπό ένα άπλό, ταπεινό καντηλάκι.
 Ο ' Αρμόδιος καί ό ' Αριστογείτων ήταν δυό φίλοι «τό ανέκαθεν Γεφυραΐοι» πως βεβαιώνει ό Ηρόδοτος, δηλαδή καθαρά Εβραίοι τής Μελίτης. Δέν ξέρουμε άν κι αυτοί εξακολουθούσαν νά πιστεύουν τόν μωσαϊκό νόμο, ασφαλώς ομως ξέρουμε δτι, μολονότι Αθηναίοι, καταλέγονταν μεταξύ εκείνων πού τούς απαγορεύονταν ορισμένα δικαιώματα, δπως είχε συμβεί γιά τούς παμπάλαιους προγόνους τους. Ό Θουκυδίδης διηγείται μιά βρωμερή ιστορία εις βάρος τους, πού μόνο σάν κουτσομπολιό μπορεί νά σταθεί, δεδομένου δτι ό πραγματικός λόγος πού προκάλεσε τό φόνο τοϋ "Ιππαρχου είναι πολύ φανερός. Περίεργο φαίνεται τό δτι ό Θουκυδίδης δέν τούς αναφέρει σάν Γεφυραίους. Δέν ήξερε άραγετήν καταγωγή τους; Εντούτοις δέν θά αγνοούσε τή γνώμη πού είχε για αυτούς ο Ηρόδοτος. "Επειτα,βεβαιώνει τήν ενέργεια πού προκάλεσε τή συνωμοσία, χωρίς νά προσέξει δτι μάς φανερώνει πώς οί Τυραννοκτόνοι άνηκαν σ' εκείνους τούς Αθηναίους πού είχαν διαφορετική μεταχείριση άπό τούς γνήσιους Αθη­ναίους — καί άπό τούς απλούς μέτοικους. Γιά τόν Άριστογείτονα, μάλιστα, ρητά αναφέρει δτι ήταν «άνήρ τών αστών μέσος πολίτης». Επομένως δέν τόν αναγνω­ρίζει σάν αριστοκράτη καί έτσι τόν χαρακτηρίζει σάν εμπορευόμενο δπως θά ήταν καί δλοι οί ομόφυλοι του. Άπό τήν αφήγηση λοιπόν τοϋ Θουκυδίδη βγαίνει ή αλήθεια πεντακάθαρη: Μόνο οί γνήσιες Αθηναίες ειχαν δικαίωμα νά φέρουν τά «κανά» της θεάς ατά Παναθήναια. Πώς καί γιατί κάλεσαν την αδελφή τοϋ Αρμό­διου, ένα κορίτσι ανύπαντρο καί μάλιστα εβραϊκής καταγωγής, νά έρθει μέ ένα «κανοϋν» γιά νά ακολουθήσει τήν πομπή,είναι άγνωστο. Δεν γνώριζαν άραγε την καταγωγή της; Τό έκαναν επίτηδες γιά νά προκαλέσει ό "Ιππαρχος τόν «προπηλακισμό» τοϋ ' Αρμόδιου, πράγμα πού επιδίωκε ό τύραννος σύμφωνα μέ τήν εκδο­χή τοϋ Θουκυδίδη; Πάντως δταν ό"Ιππαρχος, πού φρόντιζε τήν καλή οργάνωση της πομπής, είδε τήν Έβραιοπούλα νά εμφανίζεται «κανηφόρος», σάν νά ήταν γνήσια Αθηναία, τήν έδιωξε λέγοντας ότι δέν ήταν άξια γιά τέτοια τιμή.
Φαίνεται ότι οί Γεφυραϊοι ήθελαν βέβαια νά ξεχωρίζουν όπου τούς συνέφερε, αλλά συγχρόνως προσπαθούσαν νά τρυπώσουν όπου μπορούσαν. Για αυτό δέν είναι απίθανο στά 514 π.Χ. νά έπαιζαν τό ρόλο τοϋ γνήσιου Αθηναίου καί μέ την πεποίθηση αυτή νά έπιδιώξανε τή θέση τής κανηφόρου γιά τήν αγαπημένη τους παιδούλα. Ή επίσημη πομπή θά άρχιζε άπό τόν "Εσω Κεραμεικό, όπου ήταν ό 'Ιππίας καί φρόντιζε τή διάταξη της. Τό «πομπεϊο» όμως όπου φύλαγαν τά ιερατι­κά σύνεργα τής πομπής ήταν κοντά στό Λεωκόριο καί εκεί τά πρόσεχε

Ιππαρ­χος, γιατί αυτός επέβλεπε τό θρησκευτικό μέρος τής πομπής καί ήθελε νά γίνουν όλα σύμφωνα μέ τήν καθιερωμένη τάξη. Ανάμεσα λοιπόν στίς γνήσιες Ατθίδες είδε έξαφνα καί τήν όμορφη Έβραιοπούλα νά πλησιάζει μέ τό«κανοϋν» στό κεφάλι γιά νά πάρει τά σύνεργα τής θεάς καί νά γεμίσει τό καλάθι της. Άπό όσα ξέρουμε γιά τήν ψυχοσύνθεση τοϋ "Ιππαρχου, δέν μπορούμε νά τοϋ αποδώσουμε τή μομφή ότι γιά νά πειράξει τάχα τόν σκληρόκαρδο Αρμόδιο θά έκανε τήν προστυχιά νά προσβάλει τόσο άσχημα τήν ταλαίπωρη αδερφή του. Εϊτε λοιπόν αναγνώρισε ότι ήταν Γεφυραία, εϊτε καί τήν τελευταία εκείνη στιγμή κάποιος τοϋ τό αποκάλυψε, λογικό είναι νά υποθέσουμε ότι δέν μπόρεσε νά μήν κάνει τό επιτακτικό καθήκον πού είχε, νά προσέξει τήν αυστηρή τήρηση των καθιερωμέ­νων. Κανηφόρος τής θεάς μιά Γεφυραία; Πώς ήταν δυνατόν νά επιτραπεί μιά τέ­τοια ιεροσυλία; "Αν ήταν μιά άπλή μέτοικος θά μπορούσε νά κρατάει μιάν ομπρέ­λα γιά νά σκιάζει μιά κανηφόρο. ' Αλλά ήταν Γεφυραία. Καί δέν είχε κανένα δι­καίωμα νά μετέχει οπωσδήποτε σέ καμιά ιεροτελεστία, όπως είχε συμφωνηθεί πεντακόσα χρόνια πρωτύτερα.

Οί αρχαίοι υποστήριξαν ότι επρόκειτο περί συνωμοσίας εναντίον τών Πεισιστρατιδών τυράννων, καί ότι απέτυχε επειδή νόμισαν ότι τό μυστικό της προδό­θηκε στόν Ιππία. Τό πιθανότερο είναι ότι στό Λεωκόριο — τό μνημείο πού βρι­σκόταν στην εβραϊκή συνοικία της Μελίτης — πολλοί Γεφυραϊοι, μεταξύ τών οποίων καί ό Αρμόδιος, είχαν συναχτεί νά χαροΰν τήν Έβραιοπούλα κανηφόρα. Καί όταν είδε ό Αρμόδιος τή θανάσιμη προσβολή πού έκανε ό "Ιππαρχος στήν αδερφή του, φυσικά δέν βάσταξε καί, οπλισμένος καθώς ήταν γιά τήν εορτή, όρμησε καί τόν σκότωσε. 'Από τό άλλο μέρος, ό Αριστογείτων δέν φαίνεται νά έδρασε στήν περίσταση αυτή, όπως επίσης καί πουθενά δέν διακρίνονται άλλοι συνωμότες. Τόν έμπλεξαν στήν υπόθεση τοϋ Αρμόδιου επειδή ήταν στενός του φίλος, όπως έμπλεξαν καί τήν ερωμένη του Λέαινα, γιά νά βρουν τό μυστικό τής συνωμοσίας. Αυτοί οί δυό,πού επέζησαν λίγες μέρες ώσπου νά άνακριθοϋν καί νά μαρτυρήσουν τούς δήθεν συνενόχους τους, τράβηξαν τά πάνδεινα, καί τελικά θανατώθηκαν μέ τό φρικτό μαρτύριο τοϋ «αποτυμπανισμοϋ» πού επιβαλλόταν στους κοινούς κακούργους.Αναφέρεται μάλιστα ότι μ' ένα δάγκαμα ή Λέαινα έκοψε τή γλώσσα της γιά νά μή μαρτυρήσει. Καί αυτό ακόμη ήταν αρκετό γιά νά θεωρηθεϊ ότι ό Ιππίας δέν είχε άδικο νά πιστεύει στήν ύπαρξη μυστικής συνωμο­σίας.

Σκότωσε λοιπόν ό Αρμόδιος τόν"Ιππαρχο γιά την προσβολή πού έκανε στήν

^αδερφή του. Σκότωσε όμως 'έναν τύραννο. Αδιάφορο αν δεν σκότωσε μαζί καί την τυραννίδα. Ό Αριστογείτων δεν έλαβε μέρος στό φόνο αυτό. Αδιάφορο!

πέθανε σάν ήρωας μέ τόν προσβλητικότερο θάνατο έστω κι άν δενσκότωσε τόν Ιππία. Πώς λοιπόν οί Αθηναίοι μπορούσαν νά μην ενώσουν καί στό θάνατο τούς δυό αχώριστους φίλους καί νά μήν τούς θεοποιήσουν σάν Τυραννοκτόνους;Τί σημασία εΐχε τό βάθος της υπόθεσης, μιά καί αυτοί κοίταζαν μονο τήν επιφάνεια, τή φόρμα, τήν ποιητική μορφή καί τήν μπρούντζινη εκδήλωση της; Τό μόνο πού τούς ενδιέφερε ήταν κάτι πού θαύμαζαν μέ τά μάτια της φαντασιας. Ψηλά, δυό εγχειρίδια σέ χέρια ατσαλένια. "Ομορφα κορμιά, πρός τά μπρος ριγμενα, τήν ώρα πού όρμοΰν γιά νά σκοτώσουν τόν αόρατο τύραννο. "Ενα συμπλεγμα θαυμάσιο, χυμένο στόν ορείχαλκο. Κι αντίκρυ μιά λέαινα αγριεμένη μέ ολάνοιχτο τό μπρούντζινο στόμα γιά νά φαίνεται κομμένη ή γλώσσα. Γύρω στ' αγαλματα σμυρτιές, τριαντάφυλλα κι ένα σωρό στεφάνια. Σ' όλες τίς γιορτές, σ' τά πανηγύρια, ένα τραγούδι ακούγεται πού αρχίζει μέ τό «Φίλταθ'Άρμοδίου>. Οί Τυραννοκτόνοι. Οί ελευθερωτές. Οί επίγειοι αθάνατοι. Οί νεομάρτυρες Αθηναίοι. Οί πιό γνήσιοι, οί πιό φιλελεύθεροι Αθηναίοι, τό καλύτερο παράδειγμα γιά τή νεολαία.

Καί ή καϋμένη ή Έβραιοπούλα; Τί νά απέγινε άραγε; Οΰτε τήν εΐδαν ουτε τήν γνωρισαν. Σκιά σκιάς θά χάθηκε μπροστά στόν έκλαμπρο φωτοστέφανο τών δυό Τυραννοκτόνων.

Ό Ιππίας δμως έζησε. "Εμειναν καί οί άλλοι Πεισιστρατίδες. Καί όλοι έγιναν θηρία ανήμερα, γιατί καταλάβαιναν πώς έφευγε τό έδαφος κάτω άπό τά πόδια τους. "Αγριοι τότε αρχίζουν οί διωγμοί.Σκοτώθηκαν πολλοί ανεπιθύμητοι σάν υποπτοι. Οί Άλκμεωνίδες, πού ζούσαν τόσα χρόνια φυγάδες, έκαναν μιά απόπει­ρα γιά νά διώξουν τόν τύραννο πού επέζησε. Μέ ένα πλήθος άλλων εξόριστων Αθηναίων οχυρώθηκαν πάνω στήν Πάρνηθα, σ' ένα μέρος πού τό έλεγαν Λειψυδριο γιατί δέν είχε νερό. Ό Ιππίας όμως, πού εΐχε πολλαπλασιάσει τή σωμα­τοφυλακή του, έστειλε τήν έφιππη φρουρά του καί σκόρπισε τούς συνωμότες. Άνησυχος πάντοτε κοίταζε γύρω του νά βρεϊ κανένα κλαρί γιά νά κρατηθεί στή σίγουρη πτώση πού αντιλαμβανόταν νά τόν σέρνει στόν γκρεμό. Τό Σίγειο τό εΐχε χάσει. Διατηρούσε εντούτοις φιλικές σχέσεις μέ τόν πέρση διοικητή. "Επειτα, ξέ­ροντας τήν προστασία πού τό περσικό άνακτοβούλιο παρείχε στόν τύραννο της Λαμψάκου Αίαντίδη, τόν έκανε γαμπρό στήν κόρη του 'Αρχεδίκη. Καταγανακτισμένος για αυτό ό Θουκυδίδης θά παρατηρήσει αργότερα ότι τό κορίτσι του «Α­θηναίος ών, Λαμψακηνω έδωκεν». Καί σάν νά λυπάται ό αθηναίος ιστορικός τήν καϋμένη εκείνη τήν Ατθίδα, αναφέρει τό επιτύμβιο της: «"Αν καί ήταν κόρη, γυ­ναίκα, αδελφή καί μητέρα τυράννων,μολαταύτα δέν ξιπάστηκε κι ουτε έκανε ποτέ καμιά ανοησία». Μέ αυτά τά μέσα ό Ιππίας, ετοιμάζοντας τήν κανονική του υποχώρηση, μπόρεσε νά διατηρηθεί στήν τυραννίδα, τρία χρόνια ακόμη. .
πηγηΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΙ ΛΑΜΠΡΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ  "ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ"