Όταν λέμε η Ερώτηση της Μαργαρίτας, έχουμε στο νου
την απορία των ανθρώπων για το θεό. Διατυπώνουμε,
δηλαδή, διαφορετικά το ενδιαφέρον μας. Όπως όταν λέμε το
άστρι της τραμουντάνας, έχουμε στο νου τον πολικό αστέρα.
Ο λεκτικός καθιερωμός η Ερώτηση της Μαργαρίτας, die
Gretchensfrage στο πρωτότυπο, είναι η στερεότυπη κα-
ταδήλωση, ένας terminus technicus, που αναφέρεται στα
απορήματα του ανθρώπου για το θεό, σ' έναν τρόπο εντελώς
αυστηρό και εντελώς γεωμετρημένο. Ότι, δηλαδή, η έρευνα
του ανθρώπου για το θεό είναι κεφάλαιο και ιδιο-χτησία της
φιλοσοφίας και της επιστήμης, και όχι της θρησκείας.
Ακόμη πιο αναγκαστικά, ότι το πρόβλημα θεός είναι
χρέωση και αξίωση της κριτικής φιλοσοφίας και της θετικής
επιστήμης. Εκείνων, δηλαδή, των μεθόδων έρευνας που
προσφέρουν τον υψηλότερο βαθμό φερεγγυότητας σχετικά
με το ακίβδηλο της αλήθειας.
Γιατί υπάρχουν και φιλοσοφίες ή επιστήμες, που είναι
του μπλα-μπλά και της ανεμοζάλης. Όπως υπάρχουν και
ποιητές, που είναι για να διαβάζουν τα ποιήματα τους στα
ράδια. Άμπρακατάμπρα.
Με βάση σχεδίασης και με θεμέλιο προοπτικής την αυ-
στηρή μέθοδο έρευνας, είναι φανερό πως κάτω από τον όρο
η Ερώτηση της Μαργαρίτας επιχειρούμε να μιλήσουμε για
το θεό σε μια καινούργια γλώσσα. Η γλώσσα αυτή
φανερώνεται υποχρεωτικά αποδεκτή από όλους. Όσοι, εν-
νοείται, μέσα στο κεφάλι τους έχουν μυαλό ανθρώπου και
όχι αίσθηση ζώου.
Έτσι, οι διάφορες ιστορικές θρησκείες, που ασχολούνται
με το πρόβλημα θεός, αυτόματα αφανίζουνται από το χάρτη
αυτής της προβληματικής. Αφανίζουνται, με τη\ έννοια ότι
τις αντικατασταίνει υποχρεωτικά η νέα μέθοδος και η νέα
οπτική.
Σε επίπεδο παραβολής αυτό σημαίνει τούτο: όπω; υπάρχει
μία χημεία, μία γεωμετρία, μία ιατρική, και διδάσκεται η
ίδια σε όλα τα πανεπιστήμια της γης ανεξάρτητα από τις
γλώσσες και τις φυλές των ανθρώπων, παρόμοια υπάρχει μία
μόνο μέθοδος, για να ερευνήσει κανείς το πρόβλημα θεός.
Είτε βρίσκεται στο Εσκουαδόρ είτε στο Ισπαχάν είτε στη
Νότια Καρολίνα. Εφόσον, εννοείται, εργάζεται με
σοβαρότητα, και δε δουλεύει «μηχανές» και αγυρτείες. Τη
μέθοδο αυτή μας τη δίνει η Ερώτηση της Μαργαρίτας.
Έρχομαι στην πρώτη από τις προκείμενες του προβλή-
ματος. Στην επίσκεψη των ονομάτων.
Είναι γνωστό ότι η Ερώτηση της Μαργαρίτας είναι ένα
σημείο δράσης, μία στιγμή χωροχρόνου, μέσα στην κίνηση
του μύθου της τραγωδίας Φάουστ του Γκαίτε.
Η φιλοσοφία εδιάλεξε αυτή τη στιγμή, και «κατηγόρησε»
στο στοχασμό του Γκαίτε την απορία των ανθρώπων για το
θεό, επειδή στο Φάουστ του Γκαίτε είδε τον καθολικό
ανθρώπινο τύπο του ευρωπαίου, και στον ίδιο το Γκαίτε τον
«ολύμπιο» ποιητή της Ευρώπης.
Το άλλο όνομα, δίπλα στη Μαργαρίτα, είναι ο Φάουστ. Ο
δόκτωρ Φάουστ είναι μία ακρότητα ανθρώπου. Έζησε στην
Κρακοβία τον καιρό της Μεταρρύθμισης. Και γέρασε
σκυμμένος στις σπουδές και τις μελέτες. Εδιάβασε καράβια
τα βιβλία, και αποθήκεψε βουνά τη γνώση.
Ο Φάουστ διόδεψε βήμα βήμα τους κλασικούς πολιτι-
σμούς. Τις κλασικές γλώσσες τις κατάχτησε στην κορφή και
στη ρίζα. Τι Lingua graeca, και τη Lingua latina. Κατάφαγε
τα χειρόγραφα των μοναστηριών ως την ώα τους.
Και ξεσκάλισε όλα τα παλαιά βιβλία. Από τον Άρατο και τα
Φαινόμενα ως τους Πλίνιους και τη Φυσική Ιστορία.
Ο Φάουστ μέσα στις θάλασσες του μυαλού του σέρνει
ολάκερη τη νύχτα του Μεσαίωνα. Και όλα τα χρώματα και
τις εκρήξεις της Αναγέννησης. Είναι ο παλαιός, και ο νέος.
Ο Φάουστ εμελέτησε τις Θείες Γραφές και στο φανερό
τους και στο απόκρυφο. Από τα μυστικά πέρασε στα μυ-
στήρια. Και πήδηξε από τη μεταφυσική στη μαγεία.
Ο Φάουστ στη συντροφιά του είχε τακτικούς το Νο-
στράδαμο και την arcana coelesta. Και κρυφοκουβέντιασε με
το theosophicum και την καββαλιστική. Δουλεύει σαν
παλαιός μάστορας τους αστρολάβους και τις πεντάλφες.
Συνείρει και συναιρεί, διαλύει και καταλύει τα στοιχεία της
ψυχής και τα στοιχεία της ύλης.
Ο Φάουστ πατεί στα πατήματα του Παράκελσου και του
Γαλιλαίου. Και καταχερίζει τη σολωμονική και την
αλχημεία. Άλλοτε φρόνιμα και άλλοτε θρασερά κατέχει να
ξεφεύγει τις αράχνες της Ιερής Εξέτασης. Ξεγλίστρησε τους
χαμηλόφωνους καρδινάλιους, και τα επίλοιπα φρικαλέα
κριτήρια του παπικού Σκότους.
Ο Φάουστ επικαλέστηκε το πνεύμα της γης. Άνοιξε λο-
γαριασμούς με τις δυνάμεις της φύσης. Εξόρκισε τα δαι-
μονικά της φαντασίας και ημέρεψε την Κόλαση. Και τότε,
κατά τον καιρό και το δίκιο, φανερώθηκε μπροστά του ο
διάβολος, που ο Γκαίτε τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Ο Φάουστ νύχτες και μέρες και χρόνους και εποχές θε-
ράπεψε την επιστήμη και τη σοφία. Φτάνοντας ως τα όρια
του νου, ερεύνησε τα φαινόμενα και τα όντα, τις δράσεις του
κόσμου, τις πράξεις των ανθρώπων.
Ο Φάουστ το σπουδαστήριο του, εκείνο το στενό και
υψίθολο γοτθικό δώμα, τό 'καμε πλανητάριο για τις μά-
κρυνες οράσεις και λαμπορατόριο για τις απειροελάχιστες
δομές.
Ο Φάουστ εργάστηκε με τον πόνο και με το μόχθο, και γι'
αυτό, μαζί με τα επίλοιπα θαυμάσια, απεργάστηκε την
πονηρία και τη μοχθηρία. Έτσι, κατά την τροπή και τον
τρόπο, φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε
τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Τύπος του homo universalis, ο Φάουστ είχε άπειρη μέσα
του την ορμή για γνώση, και την ορμή για δράση. Από την
ίδια τη φύση του ήταν ξένος στο τύπο του άνθρωπου της
κλασικής Ελλάδας. Εκείνου του ανθρώπου, που το βασικά
του γνωρίσματα ήσαν το μέτρο και η Δίκη. Όπως το λέει ο
Πίνδαρος:
Ψυχούλα μου, μη ζητάς αθάνατη ζωή- πορέψου με τον
τρόπο που είναι σύμμετρος στη δύναμη σου1.
Και όπως σώζεται ατόφιος στο δημοτικό τραγούδι των
νεοελλήνων:
Παρά να πάρεις άνθρωπο που νά 'ν και με τη δράκα,
καλύτερα πανταλονάν, κι άσε μέ την κόμματα.
Γεννημός και πλαστούργηση του πολιτισμού της Ευρώ-
πης, ο Φάουστ στη βάση του είναι ρομαντικός. Μονοσή-
μαντος, δηλαδή, ακαθόριστος, νύχτιος, ετεροθαλής, φυγό-
κεντρος, τοξοτά αρειμάνιος, άπειρος. Δεν έχει καθαρές τις
γραμμές, το σχήμα, τα όρια, το γάρμπος.
Οι ιστοί και οι σύνδεσμοι του κλασικού έλληνα, που του
δίνουν την ισορροπία επάνω στη βάση της σύνθεσης λόγου
και θυμικού, μέσα στο Φάουστ είναι συντριμμένοι.
Γι' αυτό ο μόχθος και ο πόνος από τα Έργα και τις
Ημέρες του τον έριξαν στη μοχθηρία και στην πονηρία. Και
φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε τον
εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Η συνεργασία του Φάουστ με το διάβολο έγινε μπεσα-
λίδικα. Κουβέντιασαν ήσυχα τους όρους, και σύνταξαν
προσεχτικά τη συνθήκη. Ήταν ένα Σύμφωνο κυρίων, που ο
Φάουστ το υπόγραψε με το αίμα του.
- Εγώ, σακατεμένο σαρκίο, θα σε ξανακάμω νέο, του υπο-
σχέθηκε ο Μεφιστοφελής. Μέσα από το βαλτωμένο αίμα σου
θα τινάξω στο φως έναν αστραφτερό έφηβο είκοσι χρονώ.
»Ύστερα θα ζεφτώ στις επιθυμίες σου, δούλος πειθήνιος
και πιστός. Ό,τι και να μου ζητήσεις, θα στό 'χω κιόλας
κανωμένο προτού το ξεστομίσεις. Είκοσι τέσσερες χρόνους
θα σε υπερετήσω. Ωσόπου να πραγαλιάσω την ασίγαστη
ψυχή και την άπειρη βουλιμία σου για γνώση. Για να τα
μάθεις όλα, και να τα πράξεις όλα.
»Εσύ, εξημμένη κεφαλή, σαν τελειώσει ο χρόνος της
θητείας μου, θα λύσεις τη συνθήκη. Χωρίς να μου μείνεις
χρεώστης στο ελάχιστο, να σηκωθείς και να πας στο καλό.
Μ' ένα μονάχα όρο:
»Στα χρόνια που θα σε υπερετώ, φυλάξου την πνευματική
οκνηρία. Φυλάξου την ώρα να μην αγγίξεις την απόλυτη
πληρότητα της ύπαρξης. Εάν κάποτε νιώσεις πως κατάχτησες
το ύπατο, και το έσχατο- αν αισθανθείς ότι αγγίζεις το
σημείο, που πιο πέρα του πιστέψεις ότι δε γίνεται ο
άνθρωπος να φτάσει· αν έρθει στη ζωή σου η τέλεια στιγμή,
και της φωνάξεις.
- Σταμάτα λοιπόν! είσαι τόσο ωραία! εκείνη την ώρα θα
χάσεις το στοίχημα. Τότες, ανοϊκό γερόντιο, θα ζητήσω την
αμοιβή μου στη δούλεψη σου.
»Θα σε αρπάξω βίαια, και θα σε πατάξω σφοδρά. Θα
κρεουργήσω άγρια τη σάρκα και το πνεύμα σου. Θα τινάξω
την κεφαλή σου στον τοίχο. Το κρανίο σου θα σκορπίσει
χίλια κομμάτια. Θα καταρέψουν οι μυώνες και τα οστά σου.
Και τα μυαλά σου, σκλήθρες ματωμένοι μυγμοί, θα βάψουνε
άτιμα και αισχρά τους λευκούς ασβέστες.
Η επόμενη προκείμενη είναι ο έρωτας. Ο Φάουστ, προτού
παραδοθεί στο διάβολο, δεν είχε περάσει το κατώφλι της
οδαλίσκης με το κόκκινο σαλβάρι. Ούτε είχε τραγουδήσει το
τραγούδι του γερο-μπέη.
Τώρα, δυνατός και νέος και οδηγημένος από το Μεφι-
στοφελή, ρίχνεται στη βουή του κόσμου. Ξεκινάει να κάμει
το μεγάλο ταξίδι.
Ένα ταξίδι σαν εκείνο, ας πούμε, του παλαιού Οδυσσέα
στις θάλασσες του Ποσειδώνα, του πελιδνού Δάντη στον
Άδη της ψυχής μας, του αστρόβλητου Πλάτωνα στους
υπερουράνιους τόπους. Μπροστά του έχει τη μακρυνή
στράτα του πολύπαθου Οιδίποδα μέσα από τα σκοτάδια του
ασυνείδητου, και τις φλόγες της συνείδησης.
Το ταξίδι του Φάουστ είναι ένας πλόας ανακαλύψεων και
πείρας. Και θα τον φέρει να τρυγήσει τους ορίζοντες.
Με τις φωνές των πουλιών και τα χρώματα του κυκλάμ νου
θα χτίσει κάστρα. Και θα θερίσει τις αχτίνες της νυχτας, για
να θημωνιάσει στις αποθήκες του άστρα.
Έτσι, από την αρχή θα βρεθεί η Μαργαρίτα στο πέρασμά
του. Θα την συναντήσει κεραυνοβόλα, και θα τη ερωτευθεί
ανεκλάλητα.
Στα δεκαπέντε της χρόνια, η Μαργαρίτα είναι αθώα και
άδολη. Και έμορφη έως την άκρη. Τη γλαυκή θάλασσα έχει
αγκαλιά. Και την πράσινη βουή των κήπων τροφό. Και τις
μαρμαρυγές του Βέγα στα όνειρα.
Από τη συναπαντή του Φάουστ και της Μαργαρίτας
Γκαίτε θα χτίσει ένα μεγάλο έρωτα στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης.
Έναν έρωτα που θα τον εξορύξει από τα κρύσταλλα της μεγάλης έμπνευσης.
Τα υλικά του θα τα λάβει από τη στέρνα
του Όμηρου με την Ανδρομάχη, του Δάντη με τη Βεατρίκη,
του Πλάτωνα με τη Διοτίμα, του Σαίκσπηρ με την Ιουλιέττα,
του Ευριπίδη με τη Μήδεια και την Άλκηστη.
Και όχι αλλιώτικα, παρά καθώς όλοι εκείνοι οι μεγάλοι
ερωτολόγοι, την ουσία του έρωτα θα την αποκαλύψει στην
καταστροφή και στην οδύνη.
Ο Γκαίτε θα μας ξαναδώσει με τη σειρά του το απόσταγμα
της παλαιής σοφίας: ότι ο έρωτας που δε φέρνει μέσα του
σπόρο τη συφορά και το θάνατο είναι θέμα της κωμωδίας.
Καθώς θα τελειώσει η τρυφερή ιστορία, η μικρή Μαργαρίτα
θα βρεθεί χρεωμένη με πολλαπλό άγος. Θα σκοτώσει
το εξώγαμο μωρό της. Θα φαρμακώσει τη μητέρα της. Θα
σταθεί αφορμή να σφαχτεί ο στρατιώτης αδερφος της. Θα
δικάσει τον εαυτό της να της κοπεί το κεφάλι από τον
ουδέτερο δήμιο.
Και όλα αυτά τα φοβερά θα τα κάνει η Μαργαρίτα,
παιδίσκη η ακηλίδωτη. Που πριν απαντήσει τον έρωτα έζησε
καθαρή όσο μία σταγόνα δροσιάς στο κύπελλο της αυγής.
Ο έρωτας λοιπόν. Αυτό το θεϊκό ζώο, το αυτόχθο· και το
γηγενές, μας φέρνει στο κέντρο του προβλήματος
Ο έρωτας της Μαργαρίτας για το Φάουστ γεννά την ερώτηση
της Μαργαρίτας για το θεό. Αναγκαιότητα, συγκυρία, ή
επιλογή του ποιητή;
Ένα δείλι το νέο ζευγάρι περπατά στον κήπο της Μάρθας
της ρουφιάνας. Αδημονεί, και χαίρεται, και γλυκο-
κουβεντιάζει. Στον πόθο του αποζητάει να βρει πόρο.
Εκείνο τον Πόρο, που ο Πλάτων στο Συμπόσιο τον
ονομάζει πατέρα του έρωτα. Καθώς και μητέρα του έρωτα
ονομάζει την Πενία. Τη θεία στέρηση, που αποζητά το
πέρασμα, τον πόρο.
Με αφορμή αυτόν τον πόρο, έχω την ιδέα πως, εάν ο
Γκαίτε γνώριζε καλύτερα, απ' όσο εγνωριζε, τα δημοτικά μας
τραγούδια, σίγουρα θα συνόδευε τον περίπατο των δύο
ερωτευμένων στον κήπο με τους ωραίους στίχους του λαού
μας:
Έβγας, ήλιε μου, έβγας, έβγα λιγουλάκι
Για να πορπατήσουμε στο περιβολάκι.
Νά 'βρω πόρο νά 'βρω,πέρα να περάσω,
Νά 'βρω την αγάπη μου, να παίξω, να γελάσω.
Σ' εκείνο λοιπόν τον περίπατο στον κήπο, η Μαργαρίτα
σταματά ξαφνικά, κοιτάζει το Φάουστ στα μάτια, και τον
ρωτάει:
Πιστεύεις στο θεό;
Glaubst du an
Gott?
Αυτή είναι η ξακουστή Ερώτηση της Μαργαρίτας1.
Το βάρος και την αξία της, που την έκαμαν οδηγητική για
τη μέθοδο έρευνας του προβλήματος του θεού από τη σκοπιά
της επιστήμης, η ερώτηση τα οφείλει στην απόκριση κυρίως
που έδωκε ο Φάουστ.
Με άλλα λόγια είναι, όχι η ερώτηση της Μαργαρίτας,
αλλά η απόκριση του Φάουστ που γεννά το βαθύπλουτο του
προβλήματος.
Παρόμοια, όπως είναι, όχι ο έρωτας του Δία για τη Λήδα
στον Ευρώτα που γέννησε την αθάνατη Ιλιάδα, αλλά η
Ελένη. Η απάντηση, δηλαδή, που έδωκε η Λήδα στον έρωτα
του Δία.
Ποιος τολμάει να ειπεί πιστεύω στο θεό; Ποιος
τολμάει να ειπεί δεν πιστεύω στο θεό;1
Έτσι αποκρίθηκε ο Φάουστ στην ερώτηση της Μαργαρίτας.
Η θέση αυτή ανθρώπινα συνιστά τη μόνη δυνατή απ(
κρίση που μπορεί να δοθεί στο ερώτημα. Είναι η απόκριση,
σύμφωνα με τη Λογική επιστήμη, που καταργώντο την αρχή
της αντίφασης δέχεται το τρίτο, καθώς αλληλοαναιρεί το
πρώτο και το δεύτερο. Όπως έδειξε και στ Φυσική εντελώς
πρόσφατα η αρχή της Απροσδιοριστία Στο tertium non datur
ο Φάουστ θα απαντήσει: tertium datu τρίτον χωρεί. Κάπου
ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη πρέπι να παράπεσε η αληθινή
σου μέρα, που είπε ο Ελύτης πρωτού γεράσει. Και τα χάσει.
Εάν είμαι άνθρωπος, κατά την έννοια ότι έχω συνειδηση
των ορίων μου και επίγνωση του πόσο βαθύ είναι το
πρόβλημα του όντος, δεν είναι δυνατό να δώσω άλλη από
κρίση στην ερώτηση της Μαργαρίτας.
Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, ναι! πιστεύω στο θεό
γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και
στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό. Καταντώ
δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξ από
τα όριά της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες
Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, όχι! δεν πιστεύω στο θεό,
γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και
στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό Καταντώ
δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξω
από τα όριά της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες.
Τι απομένει να αποκριθώ; Αυτό ακριβώς είναι το λεπτό
σημείο," που γεννά την ανεξάντλητη γονιμότητα του
προβλήματος.
Το πνεύμα και το νεύμα του Γκαίτε είναι το εξής. Ό,τι σου
μένει και ό,τι σου δίνεται είναι εκείνο το σημείο, το άπειρα
ελάχιστο ανάμεσα στο όχι και το ναι, να το ευρύνεις, να το
πλατύνεις, να το βαθύνεις, να το εκτείνεις. Να το
μεταχειριστείς μ' έναν τέτοιο τρόπο απόπειρας, και δοκιμασίας,
και βασανισμού, και αγωνίας, ώστε από το απει-
ροελάχιστο σημείο να δημιουργήσεις διάσταση, και έκταση,
και διάρκεια, χώρο και χρόνο.
Να πλάσεις, δηλαδή, από το ανάμεσα στο ναι και στο όχι
ζωή, αλήθεια, και ύπαρξη.
Είναι χρεία το σημείο το ελάχιστο της αδυνατότητας και
της ουτοπίας ανάμεσα στο ναι και στο όχι να το κοιτάξουμε
έτσι, ώστε να απορροφήσει σε όλη τη ζωή τη ζωή μας. Τη
βιοτική μας μέριμνα, δηλαδή, την πνευματική ορμή, την
υπαρκτική ετοιμότητα, την ηθική πράξη.
Σ' ένα επίπεδο σημάνσεων μυθικών, το πνεύμα και το
νεύμα του Γκαίτε θα το μεταγλώττιζα ως εξής:
Είσαι μέσα στις Συμπληγάδες πέτρες της αναζήτησης
σου, που ανοιγοκλείνουν ακατάπαυστα. Κάμε να μη σε
συντρίψουν. Μαζί με τους Αργοναύτες.
Ανεβάζεις το βράχο της απορίας σου από τη βάση του
όρους στην κορυφή, και γκρεμίζεται ακατάπαυστα. Κάμε να
μην παραιτηθείς. Μαζί με το Σίσυφο.
Δεμένος πιστάγκωνα σκύβεις στη λίμνη να πιεις, και
κάτωθέ σου το νερό υποχωρεί ακατάπαυστα. Κάμε να μην
πεθάνεις από τη δίψα σου. Μαζί με τον Τάνταλο.
Και σ' ένα πλαίσιο καταλογισμού ευθυνών αναφορικά με
την ατομική μας προαίρεση, στην ερώτηση της Μαργαρίτας
η απόκριση του Φάουστ θα είχε να μας ειπεί:
Όποιος πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό θεό.
Όποιος δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό άν-
θρωπο.
Όποιος πιστεύει αλλά και δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα
του ζωντανό το νόμο της φύσης. Απλά, καταληπτά, και στα
μέτρα του ανθρώπου ζει το θαύμα του κόσμου.
Το κρίνω απλό και αυτονόητο, πως εκείνος ο θεός, στην
αναζήτηση του οποίου μας προάγει η Ερώτηση της
Μαργαρίτας, δεν έχει καμία σχέση με τους θεούς φαντά-
σματα, που κατά καιρούς έπλασαν οι ποικίλες ιστορικές
θρησκείες. Οι πολυώνυμοι, δηλαδή, όπως ο Δίας στους έλ-
ληνες και ο διάβολος στους ινδούς, εκείνοι Μωυσής, και
Μωάμεθ, και Βούδας και Κομφούκιος, και Μαρδούκ και
Κυβέλη και Μίθρας, και Βάαλ και Αστάρτη και Λούθηρος.
Οι βραχμάνες, οι ραββίνοι, οι μουφτήδες, οι μου>.ι δες, ο
πατριάρχης κι ο πάπας. Ο Πετράκης κι ο Παυλάραας, μ' ένα
λόγο. Εκείνοι οι γυρολόγοι με τη λατέρνα.
Το άρωμα του ζητούμενου θεού, που αναδίνεται ατ το
λουλούδι της Μαργαρίτας, απευθύνεται στο δίκαιο άνθρωπο.
Στο φρόνιμο, δηλαδή, το λογικό και τον πασχοντα.
Εάν η υπαρκτική μας εφόπλιση, η λογική δηλαδή και το βίωμα
η φαντασία η διαίσθηση το συναίσθημα και παθη μας, δεν
υπερβαίνει τη χωρητικότητα των φυσικών μας ορίων εάν
γνωρίζει και καταφέρνει να μας συγκρατεί στα μέτρα της
φυσικής μας κατασκευής- εάν δε διαχέεται στο χάος της
υπερβολής, σ' εκείνη την τύφλα που οι έλληνες τραγικοί την
είπανε Ύβρι, τότε δεν υπάρχει άλλος δρόμος, παρά να
παραδεχτεί την απόκριση που έδωκε ο Φαουστ στη
Μαργαρίτα:
Ζήτα το άγνωστο. Χτύπα να σου ανοίξει να περάσεις ο
τοίχος που δεν έχει πόρτα. Κάμε να μεταλλάξεις την απορία
σου σε δημιουργία, και το ανθρωπινό σου σε λυτρώση.
Γιατί ο θεός για τα μέτρα του ανθρώπου είναι και δεν είναι
να υπάρχει, που λέει ο Φάουστ. Έχει και δεν έχει όνομα1, που
είπε ο Ηράκλειτος. Βρίσκεται άγνωστος, και τέτοιος θα
παραμένει, όπως μας παρακινεί η επιγραφη στη βάση του
βωμού στην Αγορά της αρχαίας Αθήνα τω Αγνώστω.
Για το δίκαιο άνθρωπο ο θεός, το υπέρτατο ον, θα είναι
ανάμεσα στο ναι και στο όχι. Θα δηλώνει το σημείο της
αιώνιας αναζήτησης, και της αιώνιας απορίας. Θα ναι το ον,
τό άει ζητούμενον και άεί άπορούμενον, που γράφει ο
Αριστοτέλης στα Μετά τά Φυσικά του.
Αυτόν το δίκαιο, που στέκεται στο χαλεπό μεταίχμιο του
ναι και του όχι, οι άλλοι άνθρωποι του καιρού του και του
τόπου του, άνθρωποι μικρόνοες και μίζεροι, χαμοζωήδες και
θελωζήσηδες στη γλώσσα του Λασκαράτο θα τον δικάζουνε
για άθεο. Όπως δικάσανε το δίκαιο Σωκράτη, και το δίκαιο
Αριστοτέλη, και το δίκαιο Τζορντανο Μπρούνο.
Δύο γενεές μετά το Γκαίτε, που χάραξε στην πέτρα του
μόνιμου την Ερώτηση της Μαργαρίτας, ένας άλλος ευρω-
παίος ποιητής, ίδιο μπόι και ίδιο σθένος, θα επαναλάβει
στερεότυπα την ερώτηση, τραβώντας τον ιδικό του κακο-
τράχαλο δρόμο.
Ο σλάβος Ντοστογιέβσκι στην ερώτηση της Μαργαρίτας
θα δώσει την ίδια απόκριση που έδωσε και ο Γκαίτε:
Εάν ο Σταυρόγκίν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι πιστεύει·
εάν ο Σταυρόγκίν δεν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι δεν πιστεύει1.
Ο Σταυρόγκίν, λοιπόν, ο πρίγκιπας Νικολάι Σταυρόγκίν. Ο
Σταυρόγκίν με το καθαρό ήθος. Ο Σταυρόγκίν, που νέος
τριάντα χρονώ αρπάζει με το χέρι το ηλεκτροφόρο καλώδιο
της αυτοκτονίας του, πιστεύει, ή δεν πιστεύει;
Μιλάμε για το Σταυρόγκίν, την ώρα που κοιτάει στα
μάτια έναν άλλο δαίμονα. Τον αριστογείτονα Κυρίλωφ, το
μηχανικό.
Αλλά δεν ενεούργησαν ούτε ο Γκαίτε, ούτε ο Ντοστο-
γιέβσκι. Και οι δύο στο ερώτημα των ερωτημάτων διάβηκαν
πύλες ανοιχτές.
Είκοσι αιώνες παλαιότερα και τους δύο τους είχε προ-
φτάξει ένας μεγάλος έλληνας. Την Ερώτηση της Μαργαρίτας
την απάγγειλε πρώτος σε ιαμβικά μέτρα ο Ευριπίδης ο
αθηναίος στην τραγωδία του Ελένη:
Τί είναι θεός, και τί μη θεός, και τί ανάμεσα τους; Ποιος
άνθρωπος τό 'ψαξε, και βρήκε μακρυνότερο τέλος;2
Ο θεός του Ευριπίδη είναι το «πιστεύω» του Φάουστ και
του Σταυρόγκίν. Ο μη θεός του Ευριπίδη είναι το «δεν
πιστεύω» του Φάουστ και του Σταυρόγκίν. Και το ανάμεσα
στο θεός και μη θεός του Ευριπίδη είναι το ανάμεσα στο ναι
και στο όχι του Φάουστ και του Σταυρόγκίν. Είναι ο
άνθρωπος της γης που, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε ζωή και
σε θάνατο, αγωνίζεται να κατανοήσει το νόημα της ύπαρξης
του μέσα στο σύμπαν.........
την απορία των ανθρώπων για το θεό. Διατυπώνουμε,
δηλαδή, διαφορετικά το ενδιαφέρον μας. Όπως όταν λέμε το
άστρι της τραμουντάνας, έχουμε στο νου τον πολικό αστέρα.
Ο λεκτικός καθιερωμός η Ερώτηση της Μαργαρίτας, die
Gretchensfrage στο πρωτότυπο, είναι η στερεότυπη κα-
ταδήλωση, ένας terminus technicus, που αναφέρεται στα
απορήματα του ανθρώπου για το θεό, σ' έναν τρόπο εντελώς
αυστηρό και εντελώς γεωμετρημένο. Ότι, δηλαδή, η έρευνα
του ανθρώπου για το θεό είναι κεφάλαιο και ιδιο-χτησία της
φιλοσοφίας και της επιστήμης, και όχι της θρησκείας.
Ακόμη πιο αναγκαστικά, ότι το πρόβλημα θεός είναι
χρέωση και αξίωση της κριτικής φιλοσοφίας και της θετικήςεπιστήμης. Εκείνων, δηλαδή, των μεθόδων έρευνας που
προσφέρουν τον υψηλότερο βαθμό φερεγγυότητας σχετικά
με το ακίβδηλο της αλήθειας.
Γιατί υπάρχουν και φιλοσοφίες ή επιστήμες, που είναι
του μπλα-μπλά και της ανεμοζάλης. Όπως υπάρχουν και
ποιητές, που είναι για να διαβάζουν τα ποιήματα τους στα
ράδια. Άμπρακατάμπρα.
Με βάση σχεδίασης και με θεμέλιο προοπτικής την αυ-
στηρή μέθοδο έρευνας, είναι φανερό πως κάτω από τον όρο
η Ερώτηση της Μαργαρίτας επιχειρούμε να μιλήσουμε για
το θεό σε μια καινούργια γλώσσα. Η γλώσσα αυτή
φανερώνεται υποχρεωτικά αποδεκτή από όλους. Όσοι, εν-
νοείται, μέσα στο κεφάλι τους έχουν μυαλό ανθρώπου και
όχι αίσθηση ζώου.
Έτσι, οι διάφορες ιστορικές θρησκείες, που ασχολούνται
με το πρόβλημα θεός, αυτόματα αφανίζουνται από το χάρτη
αυτής της προβληματικής. Αφανίζουνται, με τη\ έννοια ότι
τις αντικατασταίνει υποχρεωτικά η νέα μέθοδος και η νέα
οπτική.
Σε επίπεδο παραβολής αυτό σημαίνει τούτο: όπω; υπάρχει
μία χημεία, μία γεωμετρία, μία ιατρική, και διδάσκεται η
ίδια σε όλα τα πανεπιστήμια της γης ανεξάρτητα από τις
γλώσσες και τις φυλές των ανθρώπων, παρόμοια υπάρχει μία
μόνο μέθοδος, για να ερευνήσει κανείς το πρόβλημα θεός.
Είτε βρίσκεται στο Εσκουαδόρ είτε στο Ισπαχάν είτε στη
Νότια Καρολίνα. Εφόσον, εννοείται, εργάζεται με
σοβαρότητα, και δε δουλεύει «μηχανές» και αγυρτείες. Τη
μέθοδο αυτή μας τη δίνει η Ερώτηση της Μαργαρίτας.
Έρχομαι στην πρώτη από τις προκείμενες του προβλή-
ματος. Στην επίσκεψη των ονομάτων.
Είναι γνωστό ότι η Ερώτηση της Μαργαρίτας είναι ένα
σημείο δράσης, μία στιγμή χωροχρόνου, μέσα στην κίνηση
του μύθου της τραγωδίας Φάουστ του Γκαίτε.
Η φιλοσοφία εδιάλεξε αυτή τη στιγμή, και «κατηγόρησε»
στο στοχασμό του Γκαίτε την απορία των ανθρώπων για το
θεό, επειδή στο Φάουστ του Γκαίτε είδε τον καθολικό
ανθρώπινο τύπο του ευρωπαίου, και στον ίδιο το Γκαίτε τον
«ολύμπιο» ποιητή της Ευρώπης.
Το άλλο όνομα, δίπλα στη Μαργαρίτα, είναι ο Φάουστ. Ο
δόκτωρ Φάουστ είναι μία ακρότητα ανθρώπου. Έζησε στην
Κρακοβία τον καιρό της Μεταρρύθμισης. Και γέρασε
σκυμμένος στις σπουδές και τις μελέτες. Εδιάβασε καράβια
τα βιβλία, και αποθήκεψε βουνά τη γνώση.
Ο Φάουστ διόδεψε βήμα βήμα τους κλασικούς πολιτι-
σμούς. Τις κλασικές γλώσσες τις κατάχτησε στην κορφή και
στη ρίζα. Τι Lingua graeca, και τη Lingua latina. Κατάφαγε
τα χειρόγραφα των μοναστηριών ως την ώα τους.
Και ξεσκάλισε όλα τα παλαιά βιβλία. Από τον Άρατο και τα
Φαινόμενα ως τους Πλίνιους και τη Φυσική Ιστορία.
Ο Φάουστ μέσα στις θάλασσες του μυαλού του σέρνει
ολάκερη τη νύχτα του Μεσαίωνα. Και όλα τα χρώματα και
τις εκρήξεις της Αναγέννησης. Είναι ο παλαιός, και ο νέος.
Ο Φάουστ εμελέτησε τις Θείες Γραφές και στο φανερό
τους και στο απόκρυφο. Από τα μυστικά πέρασε στα μυ-
στήρια. Και πήδηξε από τη μεταφυσική στη μαγεία.
Ο Φάουστ στη συντροφιά του είχε τακτικούς το Νο-
στράδαμο και την arcana coelesta. Και κρυφοκουβέντιασε με
το theosophicum και την καββαλιστική. Δουλεύει σαν
παλαιός μάστορας τους αστρολάβους και τις πεντάλφες.
Συνείρει και συναιρεί, διαλύει και καταλύει τα στοιχεία της
ψυχής και τα στοιχεία της ύλης.
Ο Φάουστ πατεί στα πατήματα του Παράκελσου και του
Γαλιλαίου. Και καταχερίζει τη σολωμονική και την
αλχημεία. Άλλοτε φρόνιμα και άλλοτε θρασερά κατέχει να
ξεφεύγει τις αράχνες της Ιερής Εξέτασης. Ξεγλίστρησε τους
χαμηλόφωνους καρδινάλιους, και τα επίλοιπα φρικαλέα
κριτήρια του παπικού Σκότους.
Ο Φάουστ επικαλέστηκε το πνεύμα της γης. Άνοιξε λο-
γαριασμούς με τις δυνάμεις της φύσης. Εξόρκισε τα δαι-
μονικά της φαντασίας και ημέρεψε την Κόλαση. Και τότε,
κατά τον καιρό και το δίκιο, φανερώθηκε μπροστά του ο
διάβολος, που ο Γκαίτε τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Ο Φάουστ νύχτες και μέρες και χρόνους και εποχές θε-
ράπεψε την επιστήμη και τη σοφία. Φτάνοντας ως τα όρια
του νου, ερεύνησε τα φαινόμενα και τα όντα, τις δράσεις του
κόσμου, τις πράξεις των ανθρώπων.
Ο Φάουστ το σπουδαστήριο του, εκείνο το στενό και
υψίθολο γοτθικό δώμα, τό 'καμε πλανητάριο για τις μά-
κρυνες οράσεις και λαμπορατόριο για τις απειροελάχιστες
δομές.
Ο Φάουστ εργάστηκε με τον πόνο και με το μόχθο, και γι'
αυτό, μαζί με τα επίλοιπα θαυμάσια, απεργάστηκε την
πονηρία και τη μοχθηρία. Έτσι, κατά την τροπή και τον
τρόπο, φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε
τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Τύπος του homo universalis, ο Φάουστ είχε άπειρη μέσα
του την ορμή για γνώση, και την ορμή για δράση. Από την
ίδια τη φύση του ήταν ξένος στο τύπο του άνθρωπου της
κλασικής Ελλάδας. Εκείνου του ανθρώπου, που το βασικά
του γνωρίσματα ήσαν το μέτρο και η Δίκη. Όπως το λέει ο
Πίνδαρος:
Ψυχούλα μου, μη ζητάς αθάνατη ζωή- πορέψου με τον
τρόπο που είναι σύμμετρος στη δύναμη σου1.
Και όπως σώζεται ατόφιος στο δημοτικό τραγούδι των
νεοελλήνων:
Παρά να πάρεις άνθρωπο που νά 'ν και με τη δράκα,
καλύτερα πανταλονάν, κι άσε μέ την κόμματα.
Γεννημός και πλαστούργηση του πολιτισμού της Ευρώ-
πης, ο Φάουστ στη βάση του είναι ρομαντικός. Μονοσή-
μαντος, δηλαδή, ακαθόριστος, νύχτιος, ετεροθαλής, φυγό-
κεντρος, τοξοτά αρειμάνιος, άπειρος. Δεν έχει καθαρές τις
γραμμές, το σχήμα, τα όρια, το γάρμπος.
Οι ιστοί και οι σύνδεσμοι του κλασικού έλληνα, που του
δίνουν την ισορροπία επάνω στη βάση της σύνθεσης λόγου
και θυμικού, μέσα στο Φάουστ είναι συντριμμένοι.
Γι' αυτό ο μόχθος και ο πόνος από τα Έργα και τις
Ημέρες του τον έριξαν στη μοχθηρία και στην πονηρία. Και
φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε τον
εβάφτισε Μεφιστοφελή.
Η συνεργασία του Φάουστ με το διάβολο έγινε μπεσα-
λίδικα. Κουβέντιασαν ήσυχα τους όρους, και σύνταξαν
προσεχτικά τη συνθήκη. Ήταν ένα Σύμφωνο κυρίων, που ο
Φάουστ το υπόγραψε με το αίμα του.
- Εγώ, σακατεμένο σαρκίο, θα σε ξανακάμω νέο, του υπο-
σχέθηκε ο Μεφιστοφελής. Μέσα από το βαλτωμένο αίμα σου
θα τινάξω στο φως έναν αστραφτερό έφηβο είκοσι χρονώ.
»Ύστερα θα ζεφτώ στις επιθυμίες σου, δούλος πειθήνιος
και πιστός. Ό,τι και να μου ζητήσεις, θα στό 'χω κιόλας
κανωμένο προτού το ξεστομίσεις. Είκοσι τέσσερες χρόνους
θα σε υπερετήσω. Ωσόπου να πραγαλιάσω την ασίγαστη
ψυχή και την άπειρη βουλιμία σου για γνώση. Για να τα
μάθεις όλα, και να τα πράξεις όλα.
»Εσύ, εξημμένη κεφαλή, σαν τελειώσει ο χρόνος της
θητείας μου, θα λύσεις τη συνθήκη. Χωρίς να μου μείνεις
χρεώστης στο ελάχιστο, να σηκωθείς και να πας στο καλό.
Μ' ένα μονάχα όρο:
»Στα χρόνια που θα σε υπερετώ, φυλάξου την πνευματική
οκνηρία. Φυλάξου την ώρα να μην αγγίξεις την απόλυτη
πληρότητα της ύπαρξης. Εάν κάποτε νιώσεις πως κατάχτησες
το ύπατο, και το έσχατο- αν αισθανθείς ότι αγγίζεις το
σημείο, που πιο πέρα του πιστέψεις ότι δε γίνεται ο
άνθρωπος να φτάσει· αν έρθει στη ζωή σου η τέλεια στιγμή,
και της φωνάξεις.
- Σταμάτα λοιπόν! είσαι τόσο ωραία! εκείνη την ώρα θα
χάσεις το στοίχημα. Τότες, ανοϊκό γερόντιο, θα ζητήσω την
αμοιβή μου στη δούλεψη σου.
»Θα σε αρπάξω βίαια, και θα σε πατάξω σφοδρά. Θα
κρεουργήσω άγρια τη σάρκα και το πνεύμα σου. Θα τινάξω
την κεφαλή σου στον τοίχο. Το κρανίο σου θα σκορπίσει
χίλια κομμάτια. Θα καταρέψουν οι μυώνες και τα οστά σου.
Και τα μυαλά σου, σκλήθρες ματωμένοι μυγμοί, θα βάψουνε
άτιμα και αισχρά τους λευκούς ασβέστες.
Η επόμενη προκείμενη είναι ο έρωτας. Ο Φάουστ, προτού
παραδοθεί στο διάβολο, δεν είχε περάσει το κατώφλι της
οδαλίσκης με το κόκκινο σαλβάρι. Ούτε είχε τραγουδήσει το
τραγούδι του γερο-μπέη.
Τώρα, δυνατός και νέος και οδηγημένος από το Μεφι-
στοφελή, ρίχνεται στη βουή του κόσμου. Ξεκινάει να κάμει
το μεγάλο ταξίδι.
Ένα ταξίδι σαν εκείνο, ας πούμε, του παλαιού Οδυσσέα
στις θάλασσες του Ποσειδώνα, του πελιδνού Δάντη στον
Άδη της ψυχής μας, του αστρόβλητου Πλάτωνα στους
υπερουράνιους τόπους. Μπροστά του έχει τη μακρυνή
στράτα του πολύπαθου Οιδίποδα μέσα από τα σκοτάδια του
ασυνείδητου, και τις φλόγες της συνείδησης.
Το ταξίδι του Φάουστ είναι ένας πλόας ανακαλύψεων και
πείρας. Και θα τον φέρει να τρυγήσει τους ορίζοντες.
Με τις φωνές των πουλιών και τα χρώματα του κυκλάμ νου
θα χτίσει κάστρα. Και θα θερίσει τις αχτίνες της νυχτας, για
να θημωνιάσει στις αποθήκες του άστρα.
Έτσι, από την αρχή θα βρεθεί η Μαργαρίτα στο πέρασμά
του. Θα την συναντήσει κεραυνοβόλα, και θα τη ερωτευθεί
ανεκλάλητα.
Στα δεκαπέντε της χρόνια, η Μαργαρίτα είναι αθώα και
άδολη. Και έμορφη έως την άκρη. Τη γλαυκή θάλασσα έχει
αγκαλιά. Και την πράσινη βουή των κήπων τροφό. Και τις
μαρμαρυγές του Βέγα στα όνειρα.
Από τη συναπαντή του Φάουστ και της Μαργαρίτας
Γκαίτε θα χτίσει ένα μεγάλο έρωτα στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης.
Έναν έρωτα που θα τον εξορύξει από τα κρύσταλλα της μεγάλης έμπνευσης.
Τα υλικά του θα τα λάβει από τη στέρνα
του Όμηρου με την Ανδρομάχη, του Δάντη με τη Βεατρίκη,
του Πλάτωνα με τη Διοτίμα, του Σαίκσπηρ με την Ιουλιέττα,
του Ευριπίδη με τη Μήδεια και την Άλκηστη.
Και όχι αλλιώτικα, παρά καθώς όλοι εκείνοι οι μεγάλοι
ερωτολόγοι, την ουσία του έρωτα θα την αποκαλύψει στην
καταστροφή και στην οδύνη.
Ο Γκαίτε θα μας ξαναδώσει με τη σειρά του το απόσταγμα
της παλαιής σοφίας: ότι ο έρωτας που δε φέρνει μέσα του
σπόρο τη συφορά και το θάνατο είναι θέμα της κωμωδίας.
Καθώς θα τελειώσει η τρυφερή ιστορία, η μικρή Μαργαρίτα
θα βρεθεί χρεωμένη με πολλαπλό άγος. Θα σκοτώσει
το εξώγαμο μωρό της. Θα φαρμακώσει τη μητέρα της. Θα
σταθεί αφορμή να σφαχτεί ο στρατιώτης αδερφος της. Θα
δικάσει τον εαυτό της να της κοπεί το κεφάλι από τον
ουδέτερο δήμιο.
Και όλα αυτά τα φοβερά θα τα κάνει η Μαργαρίτα,
παιδίσκη η ακηλίδωτη. Που πριν απαντήσει τον έρωτα έζησε
καθαρή όσο μία σταγόνα δροσιάς στο κύπελλο της αυγής.
Ο έρωτας λοιπόν. Αυτό το θεϊκό ζώο, το αυτόχθο· και το
γηγενές, μας φέρνει στο κέντρο του προβλήματος
Ο έρωτας της Μαργαρίτας για το Φάουστ γεννά την ερώτηση
της Μαργαρίτας για το θεό. Αναγκαιότητα, συγκυρία, ή
επιλογή του ποιητή;
Ένα δείλι το νέο ζευγάρι περπατά στον κήπο της Μάρθας
της ρουφιάνας. Αδημονεί, και χαίρεται, και γλυκο-
κουβεντιάζει. Στον πόθο του αποζητάει να βρει πόρο.
Εκείνο τον Πόρο, που ο Πλάτων στο Συμπόσιο τον
ονομάζει πατέρα του έρωτα. Καθώς και μητέρα του έρωτα
ονομάζει την Πενία. Τη θεία στέρηση, που αποζητά το
πέρασμα, τον πόρο.
Με αφορμή αυτόν τον πόρο, έχω την ιδέα πως, εάν ο
Γκαίτε γνώριζε καλύτερα, απ' όσο εγνωριζε, τα δημοτικά μας
τραγούδια, σίγουρα θα συνόδευε τον περίπατο των δύο
ερωτευμένων στον κήπο με τους ωραίους στίχους του λαού
μας:
Έβγας, ήλιε μου, έβγας, έβγα λιγουλάκι
Για να πορπατήσουμε στο περιβολάκι.
Νά 'βρω πόρο νά 'βρω,πέρα να περάσω,
Νά 'βρω την αγάπη μου, να παίξω, να γελάσω.
Σ' εκείνο λοιπόν τον περίπατο στον κήπο, η Μαργαρίτα
σταματά ξαφνικά, κοιτάζει το Φάουστ στα μάτια, και τον
ρωτάει:
Πιστεύεις στο θεό;
Glaubst du an
Gott?
Αυτή είναι η ξακουστή Ερώτηση της Μαργαρίτας1.
Το βάρος και την αξία της, που την έκαμαν οδηγητική για
τη μέθοδο έρευνας του προβλήματος του θεού από τη σκοπιά
της επιστήμης, η ερώτηση τα οφείλει στην απόκριση κυρίως
που έδωκε ο Φάουστ.
Με άλλα λόγια είναι, όχι η ερώτηση της Μαργαρίτας,
αλλά η απόκριση του Φάουστ που γεννά το βαθύπλουτο του
προβλήματος.
Παρόμοια, όπως είναι, όχι ο έρωτας του Δία για τη Λήδα
στον Ευρώτα που γέννησε την αθάνατη Ιλιάδα, αλλά η
Ελένη. Η απάντηση, δηλαδή, που έδωκε η Λήδα στον έρωτα
του Δία.
Ποιος τολμάει να ειπεί πιστεύω στο θεό; Ποιος
τολμάει να ειπεί δεν πιστεύω στο θεό;1
Έτσι αποκρίθηκε ο Φάουστ στην ερώτηση της Μαργαρίτας.
Η θέση αυτή ανθρώπινα συνιστά τη μόνη δυνατή απ(
κρίση που μπορεί να δοθεί στο ερώτημα. Είναι η απόκριση,
σύμφωνα με τη Λογική επιστήμη, που καταργώντο την αρχή
της αντίφασης δέχεται το τρίτο, καθώς αλληλοαναιρεί το
πρώτο και το δεύτερο. Όπως έδειξε και στ Φυσική εντελώς
πρόσφατα η αρχή της Απροσδιοριστία Στο tertium non datur
ο Φάουστ θα απαντήσει: tertium datu τρίτον χωρεί. Κάπου
ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη πρέπι να παράπεσε η αληθινή
σου μέρα, που είπε ο Ελύτης πρωτού γεράσει. Και τα χάσει.
Εάν είμαι άνθρωπος, κατά την έννοια ότι έχω συνειδηση
των ορίων μου και επίγνωση του πόσο βαθύ είναι το
πρόβλημα του όντος, δεν είναι δυνατό να δώσω άλλη από
κρίση στην ερώτηση της Μαργαρίτας.
Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, ναι! πιστεύω στο θεό
γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και
στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό. Καταντώ
δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξ από
τα όριά της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες
Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, όχι! δεν πιστεύω στο θεό,
γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και
στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό Καταντώ
δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξω
από τα όριά της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες.
Τι απομένει να αποκριθώ; Αυτό ακριβώς είναι το λεπτό
σημείο," που γεννά την ανεξάντλητη γονιμότητα του
προβλήματος.
Το πνεύμα και το νεύμα του Γκαίτε είναι το εξής. Ό,τι σου
μένει και ό,τι σου δίνεται είναι εκείνο το σημείο, το άπειρα
ελάχιστο ανάμεσα στο όχι και το ναι, να το ευρύνεις, να το
πλατύνεις, να το βαθύνεις, να το εκτείνεις. Να το
μεταχειριστείς μ' έναν τέτοιο τρόπο απόπειρας, και δοκιμασίας,
και βασανισμού, και αγωνίας, ώστε από το απει-
ροελάχιστο σημείο να δημιουργήσεις διάσταση, και έκταση,
και διάρκεια, χώρο και χρόνο.
Να πλάσεις, δηλαδή, από το ανάμεσα στο ναι και στο όχι
ζωή, αλήθεια, και ύπαρξη.
Είναι χρεία το σημείο το ελάχιστο της αδυνατότητας και
της ουτοπίας ανάμεσα στο ναι και στο όχι να το κοιτάξουμε
έτσι, ώστε να απορροφήσει σε όλη τη ζωή τη ζωή μας. Τη
βιοτική μας μέριμνα, δηλαδή, την πνευματική ορμή, την
υπαρκτική ετοιμότητα, την ηθική πράξη.
Σ' ένα επίπεδο σημάνσεων μυθικών, το πνεύμα και το
νεύμα του Γκαίτε θα το μεταγλώττιζα ως εξής:
Είσαι μέσα στις Συμπληγάδες πέτρες της αναζήτησης
σου, που ανοιγοκλείνουν ακατάπαυστα. Κάμε να μη σε
συντρίψουν. Μαζί με τους Αργοναύτες.
Ανεβάζεις το βράχο της απορίας σου από τη βάση του
όρους στην κορυφή, και γκρεμίζεται ακατάπαυστα. Κάμε να
μην παραιτηθείς. Μαζί με το Σίσυφο.
Δεμένος πιστάγκωνα σκύβεις στη λίμνη να πιεις, και
κάτωθέ σου το νερό υποχωρεί ακατάπαυστα. Κάμε να μην
πεθάνεις από τη δίψα σου. Μαζί με τον Τάνταλο.
Και σ' ένα πλαίσιο καταλογισμού ευθυνών αναφορικά με
την ατομική μας προαίρεση, στην ερώτηση της Μαργαρίτας
η απόκριση του Φάουστ θα είχε να μας ειπεί:
Όποιος πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό θεό.
Όποιος δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό άν-
θρωπο.
Όποιος πιστεύει αλλά και δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα
του ζωντανό το νόμο της φύσης. Απλά, καταληπτά, και στα
μέτρα του ανθρώπου ζει το θαύμα του κόσμου.
Το κρίνω απλό και αυτονόητο, πως εκείνος ο θεός, στην
αναζήτηση του οποίου μας προάγει η Ερώτηση της
Μαργαρίτας, δεν έχει καμία σχέση με τους θεούς φαντά-
σματα, που κατά καιρούς έπλασαν οι ποικίλες ιστορικές
θρησκείες. Οι πολυώνυμοι, δηλαδή, όπως ο Δίας στους έλ-
ληνες και ο διάβολος στους ινδούς, εκείνοι Μωυσής, και
Μωάμεθ, και Βούδας και Κομφούκιος, και Μαρδούκ και
Κυβέλη και Μίθρας, και Βάαλ και Αστάρτη και Λούθηρος.
Οι βραχμάνες, οι ραββίνοι, οι μουφτήδες, οι μου>.ι δες, ο
πατριάρχης κι ο πάπας. Ο Πετράκης κι ο Παυλάραας, μ' ένα
λόγο. Εκείνοι οι γυρολόγοι με τη λατέρνα.
Το άρωμα του ζητούμενου θεού, που αναδίνεται ατ το
λουλούδι της Μαργαρίτας, απευθύνεται στο δίκαιο άνθρωπο.
Στο φρόνιμο, δηλαδή, το λογικό και τον πασχοντα.
Εάν η υπαρκτική μας εφόπλιση, η λογική δηλαδή και το βίωμα
η φαντασία η διαίσθηση το συναίσθημα και παθη μας, δεν
υπερβαίνει τη χωρητικότητα των φυσικών μας ορίων εάν
γνωρίζει και καταφέρνει να μας συγκρατεί στα μέτρα της
φυσικής μας κατασκευής- εάν δε διαχέεται στο χάος της
υπερβολής, σ' εκείνη την τύφλα που οι έλληνες τραγικοί την
είπανε Ύβρι, τότε δεν υπάρχει άλλος δρόμος, παρά να
παραδεχτεί την απόκριση που έδωκε ο Φαουστ στη
Μαργαρίτα:
Ζήτα το άγνωστο. Χτύπα να σου ανοίξει να περάσεις ο
τοίχος που δεν έχει πόρτα. Κάμε να μεταλλάξεις την απορία
σου σε δημιουργία, και το ανθρωπινό σου σε λυτρώση.
Γιατί ο θεός για τα μέτρα του ανθρώπου είναι και δεν είναι
να υπάρχει, που λέει ο Φάουστ. Έχει και δεν έχει όνομα1, που
είπε ο Ηράκλειτος. Βρίσκεται άγνωστος, και τέτοιος θα
παραμένει, όπως μας παρακινεί η επιγραφη στη βάση του
βωμού στην Αγορά της αρχαίας Αθήνα τω Αγνώστω.
Για το δίκαιο άνθρωπο ο θεός, το υπέρτατο ον, θα είναι
ανάμεσα στο ναι και στο όχι. Θα δηλώνει το σημείο της
αιώνιας αναζήτησης, και της αιώνιας απορίας. Θα ναι το ον,
τό άει ζητούμενον και άεί άπορούμενον, που γράφει ο
Αριστοτέλης στα Μετά τά Φυσικά του.
Αυτόν το δίκαιο, που στέκεται στο χαλεπό μεταίχμιο του
ναι και του όχι, οι άλλοι άνθρωποι του καιρού του και του
τόπου του, άνθρωποι μικρόνοες και μίζεροι, χαμοζωήδες και
θελωζήσηδες στη γλώσσα του Λασκαράτο θα τον δικάζουνε
για άθεο. Όπως δικάσανε το δίκαιο Σωκράτη, και το δίκαιο
Αριστοτέλη, και το δίκαιο Τζορντανο Μπρούνο.
Δύο γενεές μετά το Γκαίτε, που χάραξε στην πέτρα του
μόνιμου την Ερώτηση της Μαργαρίτας, ένας άλλος ευρω-
παίος ποιητής, ίδιο μπόι και ίδιο σθένος, θα επαναλάβει
στερεότυπα την ερώτηση, τραβώντας τον ιδικό του κακο-
τράχαλο δρόμο.
Ο σλάβος Ντοστογιέβσκι στην ερώτηση της Μαργαρίτας
θα δώσει την ίδια απόκριση που έδωσε και ο Γκαίτε:
Εάν ο Σταυρόγκίν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι πιστεύει·
εάν ο Σταυρόγκίν δεν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι δεν πιστεύει1.
Ο Σταυρόγκίν, λοιπόν, ο πρίγκιπας Νικολάι Σταυρόγκίν. Ο
Σταυρόγκίν με το καθαρό ήθος. Ο Σταυρόγκίν, που νέος
τριάντα χρονώ αρπάζει με το χέρι το ηλεκτροφόρο καλώδιο
της αυτοκτονίας του, πιστεύει, ή δεν πιστεύει;
Μιλάμε για το Σταυρόγκίν, την ώρα που κοιτάει στα
μάτια έναν άλλο δαίμονα. Τον αριστογείτονα Κυρίλωφ, το
μηχανικό.
Αλλά δεν ενεούργησαν ούτε ο Γκαίτε, ούτε ο Ντοστο-
γιέβσκι. Και οι δύο στο ερώτημα των ερωτημάτων διάβηκαν
πύλες ανοιχτές.
Είκοσι αιώνες παλαιότερα και τους δύο τους είχε προ-
φτάξει ένας μεγάλος έλληνας. Την Ερώτηση της Μαργαρίτας
την απάγγειλε πρώτος σε ιαμβικά μέτρα ο Ευριπίδης ο
αθηναίος στην τραγωδία του Ελένη:
Τί είναι θεός, και τί μη θεός, και τί ανάμεσα τους; Ποιος
άνθρωπος τό 'ψαξε, και βρήκε μακρυνότερο τέλος;2
Ο θεός του Ευριπίδη είναι το «πιστεύω» του Φάουστ και
του Σταυρόγκίν. Ο μη θεός του Ευριπίδη είναι το «δεν
πιστεύω» του Φάουστ και του Σταυρόγκίν. Και το ανάμεσα
στο θεός και μη θεός του Ευριπίδη είναι το ανάμεσα στο ναι
και στο όχι του Φάουστ και του Σταυρόγκίν. Είναι ο
άνθρωπος της γης που, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε ζωή και
σε θάνατο, αγωνίζεται να κατανοήσει το νόημα της ύπαρξης
του μέσα στο σύμπαν.........
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου