πηγή http://www.enet.gr/
Προφανώς, η ικανότητά μας να «συν-αισθανόμαστε» και να «βιώνουμε» (σχεδόν σωματικά) αλλότρια αισθήματα και συγκινήσεις αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση κάθε ανθρώπινης διαπροσωπικής σχέσης και συνεπώς ολόκληρης της κοινωνικής μας ζωής. Ομως από ποιους νευροβιολογικούς μηχανισμούς εξαρτάται αυτή η φαινομενικά παράδοξη ικανότητά μας για ενσυναίσθηση; Οπως και για κάθε άλλη νοητική μας ικανότητα, η εξήγησή της θα πρέπει, πρωτίστως, να αναζητηθεί στα περίπλοκα νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου μας. Ναι, αλλά πού ακριβώς;
Τα πιο ευγενή μας αισθήματα -η συμπόνια, ο αλτρουισμός, ακόμη και ο έρωτας- εξαρτώνται από την πιο θεμελιώδη νοητική μας ικανότητα της ενσυναίσθησης. Και όπως είδαμε στο τελευταίο μας άρθρο (Βλ. «Ε» 29-01-11), οι σύγχρονες επιστήμες του νου χρησιμοποιούν τον όρο «ενσυναίσθηση» για να περιγράψουν τη μη λεκτική ικανότητα των ανθρώπων (αλλά και των πιο εξελιγμένων ζώων) να αντιλαμβάνονται σε πρώτο πρόσωπο τα συναισθήματα άλλων προσώπων.
Αν μάλιστα, όπως επιβεβαιώνεται από τις πιο πρόσφατες έρευνες αυτού του φαινομένου, η ικανότητα για ενσυναίσθηση αποτελεί μια από τις βασικές προϋποθέσεις τόσο της προσωπικής όσο και της κοινωνικής μας ζωής, τότε προφανώς θα πρέπει να βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στην αρχιτεκτονική του εγκεφάλου μας.
Από καιρό ήταν γνωστό στους νευρολόγους ότι ασθενείς οι οποίοι είχαν υποστεί -μετά από ασθένεια ή τραυματισμό- κάποια βλάβη στον μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου τους εκδήλωναν μια περίεργη δυσλειτουργία: ενώ ήταν απολύτως ικανοί να κατανοούν το σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων που άκουγαν, δεν ήταν πλέον σε θέση να αναγνωρίσουν το συναισθηματικό περιεχόμενο ή τις ψυχικές «αποχρώσεις» τους. Αλλοι πάλι ασθενείς με βλάβη σε διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα έχαναν την ικανότητα όχι να κατανοούν αλλά να εκφράζουν τα συναισθήματά τους.
Βασιζόμενη στη μελέτη τέτοιων κλινικών περιπτώσεων, η επιφανής Αμερικανίδα νευρολόγος Leslie Brothers πρότεινε το 1979 μια πρώτη νευρολογική εξήγηση της ενσυναίσθησης. Συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι στις εκδηλώσεις ενσυναίσθησης εμπλέκονται κυρίως το μεταιχμιακό σύστημα και η αμυγδαλή, δύο εγκεφαλικές δομές που ήταν ήδη γνωστό ότι παίζουν καθοριστικό ρόλο στη γέννηση και την επεξεργασία των συναισθημάτων. Σύντομα όμως έμελλε να γίνει σαφές ότι τα πράγματα ήταν πολύ πιο σύνθετα: αυτή η παραδοσιακή εντοπιστική προσέγγιση της ενσυναίσθησης σε κάποια μακροσκοπικά «κέντρα» του εγκεφάλου αποδείχτηκε όχι μόνο ανεπαρκής αλλά και ιδιαίτερα παραπλανητική.
Ωστόσο, αποφασιστικής σημασίας για την αποκάλυψη των νευρωνικών υποδομών και των εγκεφαλικών κυκλωμάτων της ενσυναίσθησης ήταν μια τυχαία παρατήρηση που έκαναν στο εργαστήριό τους κάποιοι άγνωστοι, τότε, Ιταλοί ερευνητές που εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι Giacomo Rizzolati, Vittorio Gallese και Leonardo Fogassi διαπίστωσαν ότι οι πίθηκοι μακάκοι διέθεταν ένα άγνωστο μέχρι τότε είδος νευρικών κυττάρων, κάποιους ειδικούς νευρώνες που τους επέτρεπαν να καταγράφουν και να αναγνωρίζουν τις κινήσεις ή τους ήχους των ατόμων που βρίσκονταν γύρω τους.
Τοποθετώντας μικροηλεκτρόδια στον εγκεφαλικό φλοιό των πιθήκων, οι ερευνητές αυτοί μελετούσαν πώς αντιδρούσαν οι πίθηκοι σε διάφορα κινητικά ερεθίσματα, π.χ. όταν έπιαναν μια ρώγα σταφύλι ή μια μπανάνα για να τη φάνε. Ενα πρωί, μπαίνοντας στο εργαστήριο, ο Leonardo Fogassi πήρε ασυναίσθητα μια ρώγα σταφύλι και την έβαλε στο στόμα του. Τότε συνέβη κάτι πολύ περίεργο: την ίδια στιγμή ενεργοποιήθηκαν κάποιοι νευρώνες στον προκινητικό φλοιό του πιθήκου που τον κοιτούσε να τρώει το σταφύλι! Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος του πιθήκου αντέδρασε σαν να είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος αυτήν την κίνηση. Από αυτήν την αρχικά τυχαία παρατήρηση τα επόμενα χρόνια ο Giacomo Rizzolati και η ομάδα του θα οικοδομήσουν την επαναστατική θεωρία τους για τους νευρώνες-κάτοπτρα (mirror-neurons).
Η νευροβιολογία της ενσυναίσθησης
Σήμερα θεωρείται επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι στον εγκεφαλικό φλοιό των περισσότερων ανώτερων θηλαστικών (του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου!) υπάρχει μια ειδική ομάδα νευρώνων, η οποία ενεργοποιείται όποτε ανιχνεύεται από τους νευρώνες αυτούς κάποια κινητική ή άλλη σωματική μεταβολή είτε στο ίδιο το ζώο είτε σε κάποιον οργανισμό που βρίσκεται κοντά του.
Πράγματι, οι νευρώνες-κάτοπτρα ενεργοποιούνται όχι μόνο όταν ο οργανισμός εκτελεί ο ίδιος κάποια πράξη, αλλά και όταν απλώς βλέπει κάποιον άλλο οργανισμό να εκτελεί αυτή την πράξη. Για παράδειγμα, οι νευρώνες-κάτοπτρα ενεργοποιούνται πάντοτε όταν ο πίθηκος μακάκος τρώει μια μπανάνα, αλλά και όποτε βλέπει κάποιον άλλο πίθηκο ή έναν άνθρωπο να τρώει μια μπανάνα.
Συνεπώς, οι νευρώνες-κάτοπτρα θα πρέπει να παίζουν αποφασιστικό ρόλο όχι μόνο στην εκμάθηση νέων κινήσεων αλλά και στην αναπαραγωγή μέσω μίμησης πιο σύνθετων προτύπων συμπεριφοράς. Πολύ συνοπτικά, όπως επιβεβαιώθηκε από διάφορες έρευνες, αυτή η ομάδα «κοινωνικών» νευρώνων βρίσκεται πίσω από όλες σχεδόν τις εντυπωσιακές επικοινωνιακές, μαθησιακές και κοινωνικές ικανότητες των ανώτερων θηλαστικών και ενδεχομένως αποτελεί το βιολογικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη των ανώτερων νοητικών-συναισθηματικών ικανοτήτων του είδους μας.
Οσο για την τολμηρή υπόθεση ότι εκτός από τους πιθήκους και εμείς οι άνθρωποι διαθέτουμε ένα ανάλογο, αν και πολύ πιο πολύπλοκο, σύστημα από νευρώνες-κάτοπτρα, θεωρήθηκε εξαρχής από τους ειδικούς μια εικασία όχι απλώς εύλογη αλλά και απολύτως δικαιολογημένη. Μια επιστημονική εικασία που όχι μόνο επιβεβαιώνεται από όλα τα διαθέσιμα πειραματικά δεδομένα, αλλά και, επιπλέον, διαθέτει απρόσμενη εξηγητική δύναμη!
Ισως γι' αυτό ορισμένοι διαπρεπείς ερευνητές του εγκεφάλου θεωρούν ότι η ανακάλυψη των νευρώνων-κατόπτρων αποτέλεσε μια μεγάλη τομή στις αντιλήψεις μας σχετικά με τη λειτουργία του νου. Ετσι, για παράδειγμα, ένας μεγάλος νευροεπιστήμονας όπως ο V.R. Ramachandran θα δηλώσει απερίφραστα το 2000 ότι «οι νευρώνες-κάτοπτρα θα αποδειχτούν για την ψυχολογία ό,τι ήταν η ανακάλυψη του DNA για τη βιολογία: το πλαίσιο εντός του οποίου μπορούμε να εξηγήσουμε μια σειρά από νοητικές ικανότητες που μέχρι σήμερα παρέμεναν μυστηριώδεις και μη προσπελάσιμες πειραματικά».
Ο μαγικός καθρέφτης χρησιμοποιήθηκε σαν βασικό αποκρυφιστικό όργανο απ' όλους κυριολεκτικά τους πολιτισμούς από τις αρχές του κόσμου τούτου. Βρίσκουμε αναφορές γι' αυτόν στα παραμύθια και τους θρύλους, και αυτές οι επιφανειακά ανόητες ιστορίες συχνά βασίζονται στην πραγματικότητα. "Καθρέφτη-καθρεφτάκι μου, που κρέμεσαι στον τοίχο...", είναι φράση γνωστή σε όλους μας, αλλά πόσοι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι ο καθρέφτης που αναφέρεται εδώ είναι ένα κατάλοιπο του προσεχτικά προετοιμασμένου καθρέφτη, του μαγικού καθρέφτη, που περιγράφεται στις διάφορες παραλλαγές του μύθου;
Μπορούμε να βρούμε παλιότερες αναφορές για τους μαγικούς καθρέφτες σε παλιές περγαμηνές και μαγικά χειρόγραφα σε διηγήσεις και παραμύθια πολλών λαών, ακόμα και σε γραπτά κείμενα χρονικογράφων του Βυζαντίου και Αράβων συγγραφέων του Μεσαίωνα.
Στην Αρχαία Ελλάδα Τον συναντάμε σαν σύμβολο της Αφροδίτης. Όπου η θεά του έρωτα συχνά παριστάνεται με έναν καθρέφτη στο χέρι. Που ο συσχετισμός δεν προέρχεται από την φιλαρέσκεια της θεάς, αλλά από το γεγονός ότι ο καθρέφτης απεικονίζει πολλές απόψεις του έρωτα: π.χ τη σημασία να διατηρείς μια ευχάριστη εμφάνιση κ' ένα προσωπικό αίσθημα αυτοσεβασμού. Εξάλλου, οι πιο αρχαίοι καθρέφτες ήταν φτιαγμένοι από γυαλιστερό χαλκό, το μέταλλο της Αφροδίτης, και γι' αυτό είναι δεμένοι μαζί της ακόμα πιο στενά.
Τον Καθρέφτη τον συναντάμε επίσης στο πολύ γνωστό και στην Ελλάδα παραμύθι για την Ωραία και το τέρας, το νέο κορίτσι που βρίσκεται αναγκαστικά κοντά στον τερατικά μεταμορφωμένο ήρωα ως μνηστή του πληροφορείται μέσα από έναν μαγικό καθρέφτη πως ο πατέρας της είναι άρρωστος και παίρνει από το τέρας την άδεια να πάει να τον δει. Σύμφωνα με μια παραλλαγή "όπως πήγαινε (..), Βλέποντας σ' έναν καθρέφτη είδε τον πατέρα της που ήτανε άρρωστος στο κρεβάτι" Η μαγική αυτή λειτουργία του καθρέφτη υπονοείται π.χ και στο επόμενο δίστιχο: Αν ήταν η θάλασσα γυαλί και το γυαλί καθρέφτης Θα θώρου το πουλάκι μου σε τι κρεβάτι πέφτει".
Η παρουσία μαγικών καθρεφτών έχει ευρύτατη διάδοση στα παραμύθια και σε συναφείς διηγήσεις Π.χ στην Γαλλική και στην Αγγλική μορφή της μυθιστορίας για τους επτά σοφούς γίνεται λόγος για έναν τεράστιο καθρέφτη με τον οποίο οι Ρωμαίοι παρακολουθούσαν ότι γινόταν εναντίον τους.
Ο καθρέφτης ως μαντικό εργαλείο
Η πίστη σε μαγικούς καθρέφτες ήταν πολύ διαδεδομένη στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα. Π.χ., στα γνωστά Gesta Romanorum διαβάζουμε για την ιστορία ενός ιππότη που πήγε στην Παλαιστίνη και όταν, επιστρέφοντας, πέρασε από τη Ρώμη συνάντησε έναν αστρολόγο που του αποκάλυψε, χρησιμοποιώντας έναν καθρέφτη ,την απιστία της γυναίκας του κατά την απουσία του. Η πίστη αυτή στα μαγικά κάτοπτρα επικράτησε και επί αιώνες αργότερα. Π.χ., έλεγαν για την Αικατερίνη των Μεδίκων πως είχε έναν καθρέφτη με τον οποίο έβλεπε ό,τι γινόταν στην Γαλλία και στις γειτονικές χώρες.
Την αιτία της πίστης αυτής θα μπορούσαμε να την αναζητήσουμε στην ιδιότητα του καθρέφτη (όπως και της ήρεμης επιφάνειας του νερού) να αντανακλά τη μορφή του καθρεφτιζόμενου αντικειμένου και προσώπου. Αυτή η προβολή του προσώπου έξω από τον εαυτό του προκαλεί εντύπωση στην αρχαϊκή σκέψη, που φαντάζεται ότι στο είδωλο αυτό και στο άλλο εγώ βρίσκεται σωματοποιημένο αυτό που χάνεται με τον θάνατο ή την απουσία. Γι' αυτό άλλωστε ασκήθηκε η κατοπτρομαντεία, κατά την οποία πιστεύεται ότι μπορεί κανείς να καλέσει και να δει τη ψυχή ενός πεθαμένου ή απόντος προσώπου.
Στην πίστη αυτή βασίζεται γράφει ο Frazer μιλώντας για "τους κινδύνους της ψυχής". το γεγονός ότι σε πάρα πολλούς τόπους αποφεύγουν να δουν το είδωλο τους στο νερό ή στον καθρέφτη, από φόβο μήπως η δύναμη τους φύγει από τους ίδιους και πάει στο είδωλο τους." Ισως εδώ έχει την αφετηρία της η ιστορία για τον όμορφο Νάρκισσο, που χάθηκε και πέθανε γιατί είδε την εικόνα του να αντανακλάται στο νερό.
Μπορούμε ακόμα να εξηγήσουμε τώρα το πολύ διαδεδομένο έθιμο να σκεπάζουν τους καθρέφτες ή να τους γυρίζουν προς την μεριά του τοίχου, μόλις κάποιος πεθάνει στο σπίτι. Φοβούνται, μήπως αρπάξει την ψυχή, που προβάλλεται έξω από το σώμα με την αντανάκλαση της στον καθρέφτη, η σκιά του πεθαμένου, ο οποίος, σύμφωνα με κοινή πίστη, περιφέρεται στο σπίτι (...). Οπωσδήποτε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φανερώνεται η εντυπωσιακά μεγάλη "απορροφητική "δύναμη του καθρέφτη.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι πίστευαν ότι οι καθρέφτες ήλθαν από την Περσία, όπου τους χρησιμοποιούσαν οι μάγοι για το μαντικό τους έργο. Οι Ρωμαίοι, οι Ελληνες και οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν καθρέφτες φτιαγμένους από χαλκό ή ασήμι, όπως οι Κινέζοι και οι Ινδοί. Οι αρχαίες μάγισσες της Θεσσαλίας λέγεται ότι έγραφαν τους χρησμούς τους πάνω σε καθρέφτες με ανθρώπινο αίμα και δίδαξαν επίσης στον Πυθαγόρα να ασκεί την μαντική κρατώντας ένα καθρέφτη στραμμένο προς το φεγγάρι. Στη Ρώμη, στον πολιτισμό που έβριθε από ενθουσιώδεις μάντεις, αναδύθηκε μια ειδική τάξη ατόμων, που διάβαζαν τους καθρέφτες και ονομαζόταν Specularii.
Στη Δύση οι μαγικοί καθρέφτες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς από τον Μεσαίωνα μέχρι και τον Δέκατο ένατο αιώνα.Τους χρησιμοποιούσε κάθε κοινωνική τάξη, αλλά ιδιαίτερα οι μάγισσες, οι μαύροι μάγοι και κάθε επιδέξιος άνδρας ή γυναίκα.
Οι καθρέφτες χρησιμοποιούνταν συχνότερα ως μαντικά εργαλεία στη Δύση παρά στην Ανατολή. Σε μερικές περιοχές της Ινδίας, η προετοιμασία για μαντεία με καθρέφτη περιλαμβάνει τελετές με νηστεία, προσευχή και αρωματισμό των καθρεφτών. Επίσης στο Θιβέτ οι καθρέφτες χρησιμοποιούνταν για την τρα, τρόπο μαντείας που γίνεται μέσω ανάγνωσης σημείων και οραμάτων.
Αποτελεί την αντανάκλαση της υπερφυσικής και θείας νόησης την υπέρτατη νόηση που αντανακλάται στον ήλιο στη σελήνη και στα άστρα. Είναι ένα όργανο ικανό να συσσωρεύσει ή να αποφορτίσει, κατά βούληση του χειριστή, την όποια επιρροή του δώσουμε. Αποτελεί έναν ψυχικό πομπό / δέκτη και από την στιγμή που θα φορτιστεί δεν χρειάζεται άλλη συμπαράσταση από κανένα για να δώσει μερικά εκπληκτικά αποτελέσματα.
Η αντανάκλαση στον καθρέφτη είναι ο εκδηλωμένος και ο υλικός κόσμος, καθώς και η γνώση του ανθρώπου για τον εαυτό του. Ο καθρέφτης είναι και ηλιακό και σεληνιακό σύμβολο έχει μαγικές ιδιότητες και αποτελεί την πύλη για το ανάστροφο βασίλειο. Κρεμασμένος με τη λεία επιφάνεια προς τα κάτω σε ναό ή τάφο αποτελεί έναν "άξονα φωτός", το δρόμο της ανόδου της ψυχής.
"Ο καλύτερος απ' όλους τους μαγικούς καθρέφτες είναι η ψυχή και θα έπρεπε πάντα να διατηρείται καθαρή και να προστατεύεται από τη σκόνη, το θόλωμα και τη σκουριά, ώστε να μην θαμπώσει και να παραμείνει απόλυτα διαυγής ικανή να αντανακλάσει το φως του θεϊκού πνεύματος με όλη του τη γνησιότητα
Ενας καθρέφτης μέσα στο κεφάλι μας
Γιατί η χαρά, η λύπη ή η πλήξη που «βλέπουμε» στα πρόσωπα των άλλων είναι μεταδοτικές και επηρεάζουν βαθύτατα τη διάθεσή μας; Γιατί το χασμουρητό, το γέλιο ή το κλάμα είναι τόσο κολλητικά;
Προφανώς, η ικανότητά μας να «συν-αισθανόμαστε» και να «βιώνουμε» (σχεδόν σωματικά) αλλότρια αισθήματα και συγκινήσεις αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση κάθε ανθρώπινης διαπροσωπικής σχέσης και συνεπώς ολόκληρης της κοινωνικής μας ζωής. Ομως από ποιους νευροβιολογικούς μηχανισμούς εξαρτάται αυτή η φαινομενικά παράδοξη ικανότητά μας για ενσυναίσθηση; Οπως και για κάθε άλλη νοητική μας ικανότητα, η εξήγησή της θα πρέπει, πρωτίστως, να αναζητηθεί στα περίπλοκα νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου μας. Ναι, αλλά πού ακριβώς; Τα πιο ευγενή μας αισθήματα -η συμπόνια, ο αλτρουισμός, ακόμη και ο έρωτας- εξαρτώνται από την πιο θεμελιώδη νοητική μας ικανότητα της ενσυναίσθησης. Και όπως είδαμε στο τελευταίο μας άρθρο (Βλ. «Ε» 29-01-11), οι σύγχρονες επιστήμες του νου χρησιμοποιούν τον όρο «ενσυναίσθηση» για να περιγράψουν τη μη λεκτική ικανότητα των ανθρώπων (αλλά και των πιο εξελιγμένων ζώων) να αντιλαμβάνονται σε πρώτο πρόσωπο τα συναισθήματα άλλων προσώπων.
Αν μάλιστα, όπως επιβεβαιώνεται από τις πιο πρόσφατες έρευνες αυτού του φαινομένου, η ικανότητα για ενσυναίσθηση αποτελεί μια από τις βασικές προϋποθέσεις τόσο της προσωπικής όσο και της κοινωνικής μας ζωής, τότε προφανώς θα πρέπει να βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στην αρχιτεκτονική του εγκεφάλου μας.
Από καιρό ήταν γνωστό στους νευρολόγους ότι ασθενείς οι οποίοι είχαν υποστεί -μετά από ασθένεια ή τραυματισμό- κάποια βλάβη στον μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου τους εκδήλωναν μια περίεργη δυσλειτουργία: ενώ ήταν απολύτως ικανοί να κατανοούν το σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων που άκουγαν, δεν ήταν πλέον σε θέση να αναγνωρίσουν το συναισθηματικό περιεχόμενο ή τις ψυχικές «αποχρώσεις» τους. Αλλοι πάλι ασθενείς με βλάβη σε διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα έχαναν την ικανότητα όχι να κατανοούν αλλά να εκφράζουν τα συναισθήματά τους.
Βασιζόμενη στη μελέτη τέτοιων κλινικών περιπτώσεων, η επιφανής Αμερικανίδα νευρολόγος Leslie Brothers πρότεινε το 1979 μια πρώτη νευρολογική εξήγηση της ενσυναίσθησης. Συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι στις εκδηλώσεις ενσυναίσθησης εμπλέκονται κυρίως το μεταιχμιακό σύστημα και η αμυγδαλή, δύο εγκεφαλικές δομές που ήταν ήδη γνωστό ότι παίζουν καθοριστικό ρόλο στη γέννηση και την επεξεργασία των συναισθημάτων. Σύντομα όμως έμελλε να γίνει σαφές ότι τα πράγματα ήταν πολύ πιο σύνθετα: αυτή η παραδοσιακή εντοπιστική προσέγγιση της ενσυναίσθησης σε κάποια μακροσκοπικά «κέντρα» του εγκεφάλου αποδείχτηκε όχι μόνο ανεπαρκής αλλά και ιδιαίτερα παραπλανητική.
Ωστόσο, αποφασιστικής σημασίας για την αποκάλυψη των νευρωνικών υποδομών και των εγκεφαλικών κυκλωμάτων της ενσυναίσθησης ήταν μια τυχαία παρατήρηση που έκαναν στο εργαστήριό τους κάποιοι άγνωστοι, τότε, Ιταλοί ερευνητές που εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι Giacomo Rizzolati, Vittorio Gallese και Leonardo Fogassi διαπίστωσαν ότι οι πίθηκοι μακάκοι διέθεταν ένα άγνωστο μέχρι τότε είδος νευρικών κυττάρων, κάποιους ειδικούς νευρώνες που τους επέτρεπαν να καταγράφουν και να αναγνωρίζουν τις κινήσεις ή τους ήχους των ατόμων που βρίσκονταν γύρω τους.
Τοποθετώντας μικροηλεκτρόδια στον εγκεφαλικό φλοιό των πιθήκων, οι ερευνητές αυτοί μελετούσαν πώς αντιδρούσαν οι πίθηκοι σε διάφορα κινητικά ερεθίσματα, π.χ. όταν έπιαναν μια ρώγα σταφύλι ή μια μπανάνα για να τη φάνε. Ενα πρωί, μπαίνοντας στο εργαστήριο, ο Leonardo Fogassi πήρε ασυναίσθητα μια ρώγα σταφύλι και την έβαλε στο στόμα του. Τότε συνέβη κάτι πολύ περίεργο: την ίδια στιγμή ενεργοποιήθηκαν κάποιοι νευρώνες στον προκινητικό φλοιό του πιθήκου που τον κοιτούσε να τρώει το σταφύλι! Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος του πιθήκου αντέδρασε σαν να είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος αυτήν την κίνηση. Από αυτήν την αρχικά τυχαία παρατήρηση τα επόμενα χρόνια ο Giacomo Rizzolati και η ομάδα του θα οικοδομήσουν την επαναστατική θεωρία τους για τους νευρώνες-κάτοπτρα (mirror-neurons).
Η νευροβιολογία της ενσυναίσθησης
Σήμερα θεωρείται επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι στον εγκεφαλικό φλοιό των περισσότερων ανώτερων θηλαστικών (του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου!) υπάρχει μια ειδική ομάδα νευρώνων, η οποία ενεργοποιείται όποτε ανιχνεύεται από τους νευρώνες αυτούς κάποια κινητική ή άλλη σωματική μεταβολή είτε στο ίδιο το ζώο είτε σε κάποιον οργανισμό που βρίσκεται κοντά του.
Πράγματι, οι νευρώνες-κάτοπτρα ενεργοποιούνται όχι μόνο όταν ο οργανισμός εκτελεί ο ίδιος κάποια πράξη, αλλά και όταν απλώς βλέπει κάποιον άλλο οργανισμό να εκτελεί αυτή την πράξη. Για παράδειγμα, οι νευρώνες-κάτοπτρα ενεργοποιούνται πάντοτε όταν ο πίθηκος μακάκος τρώει μια μπανάνα, αλλά και όποτε βλέπει κάποιον άλλο πίθηκο ή έναν άνθρωπο να τρώει μια μπανάνα.
Συνεπώς, οι νευρώνες-κάτοπτρα θα πρέπει να παίζουν αποφασιστικό ρόλο όχι μόνο στην εκμάθηση νέων κινήσεων αλλά και στην αναπαραγωγή μέσω μίμησης πιο σύνθετων προτύπων συμπεριφοράς. Πολύ συνοπτικά, όπως επιβεβαιώθηκε από διάφορες έρευνες, αυτή η ομάδα «κοινωνικών» νευρώνων βρίσκεται πίσω από όλες σχεδόν τις εντυπωσιακές επικοινωνιακές, μαθησιακές και κοινωνικές ικανότητες των ανώτερων θηλαστικών και ενδεχομένως αποτελεί το βιολογικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη των ανώτερων νοητικών-συναισθηματικών ικανοτήτων του είδους μας.
Οσο για την τολμηρή υπόθεση ότι εκτός από τους πιθήκους και εμείς οι άνθρωποι διαθέτουμε ένα ανάλογο, αν και πολύ πιο πολύπλοκο, σύστημα από νευρώνες-κάτοπτρα, θεωρήθηκε εξαρχής από τους ειδικούς μια εικασία όχι απλώς εύλογη αλλά και απολύτως δικαιολογημένη. Μια επιστημονική εικασία που όχι μόνο επιβεβαιώνεται από όλα τα διαθέσιμα πειραματικά δεδομένα, αλλά και, επιπλέον, διαθέτει απρόσμενη εξηγητική δύναμη!
Ισως γι' αυτό ορισμένοι διαπρεπείς ερευνητές του εγκεφάλου θεωρούν ότι η ανακάλυψη των νευρώνων-κατόπτρων αποτέλεσε μια μεγάλη τομή στις αντιλήψεις μας σχετικά με τη λειτουργία του νου. Ετσι, για παράδειγμα, ένας μεγάλος νευροεπιστήμονας όπως ο V.R. Ramachandran θα δηλώσει απερίφραστα το 2000 ότι «οι νευρώνες-κάτοπτρα θα αποδειχτούν για την ψυχολογία ό,τι ήταν η ανακάλυψη του DNA για τη βιολογία: το πλαίσιο εντός του οποίου μπορούμε να εξηγήσουμε μια σειρά από νοητικές ικανότητες που μέχρι σήμερα παρέμεναν μυστηριώδεις και μη προσπελάσιμες πειραματικά».
=====
Ο καθρέπτης ως μαγικό σύμβολο
Ο μαγικός καθρέφτης χρησιμοποιήθηκε σαν βασικό αποκρυφιστικό όργανο απ' όλους κυριολεκτικά τους πολιτισμούς από τις αρχές του κόσμου τούτου. Βρίσκουμε αναφορές γι' αυτόν στα παραμύθια και τους θρύλους, και αυτές οι επιφανειακά ανόητες ιστορίες συχνά βασίζονται στην πραγματικότητα. "Καθρέφτη-καθρεφτάκι μου, που κρέμεσαι στον τοίχο...", είναι φράση γνωστή σε όλους μας, αλλά πόσοι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι ο καθρέφτης που αναφέρεται εδώ είναι ένα κατάλοιπο του προσεχτικά προετοιμασμένου καθρέφτη, του μαγικού καθρέφτη, που περιγράφεται στις διάφορες παραλλαγές του μύθου;
Μπορούμε να βρούμε παλιότερες αναφορές για τους μαγικούς καθρέφτες σε παλιές περγαμηνές και μαγικά χειρόγραφα σε διηγήσεις και παραμύθια πολλών λαών, ακόμα και σε γραπτά κείμενα χρονικογράφων του Βυζαντίου και Αράβων συγγραφέων του Μεσαίωνα.
Στην Αρχαία Ελλάδα Τον συναντάμε σαν σύμβολο της Αφροδίτης. Όπου η θεά του έρωτα συχνά παριστάνεται με έναν καθρέφτη στο χέρι. Που ο συσχετισμός δεν προέρχεται από την φιλαρέσκεια της θεάς, αλλά από το γεγονός ότι ο καθρέφτης απεικονίζει πολλές απόψεις του έρωτα: π.χ τη σημασία να διατηρείς μια ευχάριστη εμφάνιση κ' ένα προσωπικό αίσθημα αυτοσεβασμού. Εξάλλου, οι πιο αρχαίοι καθρέφτες ήταν φτιαγμένοι από γυαλιστερό χαλκό, το μέταλλο της Αφροδίτης, και γι' αυτό είναι δεμένοι μαζί της ακόμα πιο στενά.Τον Καθρέφτη τον συναντάμε επίσης στο πολύ γνωστό και στην Ελλάδα παραμύθι για την Ωραία και το τέρας, το νέο κορίτσι που βρίσκεται αναγκαστικά κοντά στον τερατικά μεταμορφωμένο ήρωα ως μνηστή του πληροφορείται μέσα από έναν μαγικό καθρέφτη πως ο πατέρας της είναι άρρωστος και παίρνει από το τέρας την άδεια να πάει να τον δει. Σύμφωνα με μια παραλλαγή "όπως πήγαινε (..), Βλέποντας σ' έναν καθρέφτη είδε τον πατέρα της που ήτανε άρρωστος στο κρεβάτι" Η μαγική αυτή λειτουργία του καθρέφτη υπονοείται π.χ και στο επόμενο δίστιχο: Αν ήταν η θάλασσα γυαλί και το γυαλί καθρέφτης Θα θώρου το πουλάκι μου σε τι κρεβάτι πέφτει".
Η παρουσία μαγικών καθρεφτών έχει ευρύτατη διάδοση στα παραμύθια και σε συναφείς διηγήσεις Π.χ στην Γαλλική και στην Αγγλική μορφή της μυθιστορίας για τους επτά σοφούς γίνεται λόγος για έναν τεράστιο καθρέφτη με τον οποίο οι Ρωμαίοι παρακολουθούσαν ότι γινόταν εναντίον τους.
Ο καθρέφτης ως μαντικό εργαλείο
Η πίστη σε μαγικούς καθρέφτες ήταν πολύ διαδεδομένη στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα. Π.χ., στα γνωστά Gesta Romanorum διαβάζουμε για την ιστορία ενός ιππότη που πήγε στην Παλαιστίνη και όταν, επιστρέφοντας, πέρασε από τη Ρώμη συνάντησε έναν αστρολόγο που του αποκάλυψε, χρησιμοποιώντας έναν καθρέφτη ,την απιστία της γυναίκας του κατά την απουσία του. Η πίστη αυτή στα μαγικά κάτοπτρα επικράτησε και επί αιώνες αργότερα. Π.χ., έλεγαν για την Αικατερίνη των Μεδίκων πως είχε έναν καθρέφτη με τον οποίο έβλεπε ό,τι γινόταν στην Γαλλία και στις γειτονικές χώρες.
Την αιτία της πίστης αυτής θα μπορούσαμε να την αναζητήσουμε στην ιδιότητα του καθρέφτη (όπως και της ήρεμης επιφάνειας του νερού) να αντανακλά τη μορφή του καθρεφτιζόμενου αντικειμένου και προσώπου. Αυτή η προβολή του προσώπου έξω από τον εαυτό του προκαλεί εντύπωση στην αρχαϊκή σκέψη, που φαντάζεται ότι στο είδωλο αυτό και στο άλλο εγώ βρίσκεται σωματοποιημένο αυτό που χάνεται με τον θάνατο ή την απουσία. Γι' αυτό άλλωστε ασκήθηκε η κατοπτρομαντεία, κατά την οποία πιστεύεται ότι μπορεί κανείς να καλέσει και να δει τη ψυχή ενός πεθαμένου ή απόντος προσώπου.
Στην πίστη αυτή βασίζεται γράφει ο Frazer μιλώντας για "τους κινδύνους της ψυχής". το γεγονός ότι σε πάρα πολλούς τόπους αποφεύγουν να δουν το είδωλο τους στο νερό ή στον καθρέφτη, από φόβο μήπως η δύναμη τους φύγει από τους ίδιους και πάει στο είδωλο τους." Ισως εδώ έχει την αφετηρία της η ιστορία για τον όμορφο Νάρκισσο, που χάθηκε και πέθανε γιατί είδε την εικόνα του να αντανακλάται στο νερό.
Μπορούμε ακόμα να εξηγήσουμε τώρα το πολύ διαδεδομένο έθιμο να σκεπάζουν τους καθρέφτες ή να τους γυρίζουν προς την μεριά του τοίχου, μόλις κάποιος πεθάνει στο σπίτι. Φοβούνται, μήπως αρπάξει την ψυχή, που προβάλλεται έξω από το σώμα με την αντανάκλαση της στον καθρέφτη, η σκιά του πεθαμένου, ο οποίος, σύμφωνα με κοινή πίστη, περιφέρεται στο σπίτι (...). Οπωσδήποτε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φανερώνεται η εντυπωσιακά μεγάλη "απορροφητική "δύναμη του καθρέφτη.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι πίστευαν ότι οι καθρέφτες ήλθαν από την Περσία, όπου τους χρησιμοποιούσαν οι μάγοι για το μαντικό τους έργο. Οι Ρωμαίοι, οι Ελληνες και οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν καθρέφτες φτιαγμένους από χαλκό ή ασήμι, όπως οι Κινέζοι και οι Ινδοί. Οι αρχαίες μάγισσες της Θεσσαλίας λέγεται ότι έγραφαν τους χρησμούς τους πάνω σε καθρέφτες με ανθρώπινο αίμα και δίδαξαν επίσης στον Πυθαγόρα να ασκεί την μαντική κρατώντας ένα καθρέφτη στραμμένο προς το φεγγάρι. Στη Ρώμη, στον πολιτισμό που έβριθε από ενθουσιώδεις μάντεις, αναδύθηκε μια ειδική τάξη ατόμων, που διάβαζαν τους καθρέφτες και ονομαζόταν Specularii.Στη Δύση οι μαγικοί καθρέφτες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς από τον Μεσαίωνα μέχρι και τον Δέκατο ένατο αιώνα.Τους χρησιμοποιούσε κάθε κοινωνική τάξη, αλλά ιδιαίτερα οι μάγισσες, οι μαύροι μάγοι και κάθε επιδέξιος άνδρας ή γυναίκα.
Οι καθρέφτες χρησιμοποιούνταν συχνότερα ως μαντικά εργαλεία στη Δύση παρά στην Ανατολή. Σε μερικές περιοχές της Ινδίας, η προετοιμασία για μαντεία με καθρέφτη περιλαμβάνει τελετές με νηστεία, προσευχή και αρωματισμό των καθρεφτών. Επίσης στο Θιβέτ οι καθρέφτες χρησιμοποιούνταν για την τρα, τρόπο μαντείας που γίνεται μέσω ανάγνωσης σημείων και οραμάτων.
Αποτελεί την αντανάκλαση της υπερφυσικής και θείας νόησης την υπέρτατη νόηση που αντανακλάται στον ήλιο στη σελήνη και στα άστρα. Είναι ένα όργανο ικανό να συσσωρεύσει ή να αποφορτίσει, κατά βούληση του χειριστή, την όποια επιρροή του δώσουμε. Αποτελεί έναν ψυχικό πομπό / δέκτη και από την στιγμή που θα φορτιστεί δεν χρειάζεται άλλη συμπαράσταση από κανένα για να δώσει μερικά εκπληκτικά αποτελέσματα.
Η αντανάκλαση στον καθρέφτη είναι ο εκδηλωμένος και ο υλικός κόσμος, καθώς και η γνώση του ανθρώπου για τον εαυτό του. Ο καθρέφτης είναι και ηλιακό και σεληνιακό σύμβολο έχει μαγικές ιδιότητες και αποτελεί την πύλη για το ανάστροφο βασίλειο. Κρεμασμένος με τη λεία επιφάνεια προς τα κάτω σε ναό ή τάφο αποτελεί έναν "άξονα φωτός", το δρόμο της ανόδου της ψυχής.
"Ο καλύτερος απ' όλους τους μαγικούς καθρέφτες είναι η ψυχή και θα έπρεπε πάντα να διατηρείται καθαρή και να προστατεύεται από τη σκόνη, το θόλωμα και τη σκουριά, ώστε να μην θαμπώσει και να παραμείνει απόλυτα διαυγής ικανή να αντανακλάσει το φως του θεϊκού πνεύματος με όλη του τη γνησιότητα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου