ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ!...[Μέρος Β΄]

Από τήν μελέτη του ΗΛΙΑ ΚΟΛΟΒΟΥ "ΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ"

Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με το όνομα του σεΐχη Μπεντρεντίν το έτος

1416 στην Ανατολία και στα Βαλκάνια έχουν καταγραφεί ιστοριογραφικά

ως μείζονα γεγονότα της πρώιμης οθωμανικής ιστορίας. Την ίδια στιγμή, η



προσωπικότητα και η επιρροή του Μπεντρεντίν αποτέλεσαν και αποτελούν

πολύ ενδιαφέρον ιδεολογικό διακύβευμα στη σύγχρονη τουρκική ιστορία,

ιδιαίτερα στον απόηχο του σπουδαίου ποιήματος που συνέθεσε διαβάζοντας

στη φυλακή για τον σεΐχη του 15ου αιώνα ο μεγάλος τούρκος ποιητής Να-

ζίμ Χικμέτ. Στην παρούσα μελέτη επιχειρούμε συνοπτικά να παρουσιάσου-

με τα γεγονότα και την ιδεολογική τους ιστορία, καθώς το ιστοριογραφικό

ενδιαφέρον στη διεθνή και τουρκική βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα αυξημένο

τελευταία,1 εκθέτοντας συνοπτικά και ορισμένες πρώτες σκέψεις για την επα-απροσέγγιση του θέματος.

Το ιστορικό πλαίσιο
Οι εξεγέρσεις του σεΐχη Μπεντρεντίν και του μαθητή του Μπορκλουτζέ Μου-

σταφά το 1416 θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να τοποθετηθούν στο ιστορικό πλαί-

σιο των οθωμανικών ενδοδυναστικών συγκρούσεων που ακολούθησαν την

ήττα του σουλτάνου Μπεγιαζίτ Αʹ στην Άγκυρα από τον Ταμερλάνο το 1402

και ονομάστηκαν αναδρομικά «περίοδος της μεσοβασιλείας» (fetret devri).2

Επιχειρώντας μια σύντομη εκτίμηση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι συ-

γκρούσεις αυτές προκάλεσαν για μια δεκαετία κρίση νομιμοποίησης σε σχέση

με το ποιος θα ήταν ο επικεφαλής της δυναστείας, καθώς και σε σχέση με το

ποιες ήταν κάθε φορά οι πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συμμαχίες της

δυναστείας. Οι γιοι του Μπεγιαζίτ συγκρούστηκαν μεταξύ τους, για να επι-

κρατήσει τελικά ο νεότερος γιος του, ο Μεχμέτ Τσελεμπή, ο οποίος βασίλεψε

στη συνέχεια ως Μεχμέτ Αʹ (1413-1421). Αλλά οι εξεγέρσεις, όπως θα δούμε,

που συνδέθηκαν με το όνομα του σεΐχη Μπεντρεντίν το έτος 1416, ανέδειξαν

το μεγαλύτερο βάθος της κρίσης που είχε υποστεί η πολιτική εξουσία στο υπό

διαμόρφωση οθωμανικό κράτος, τόσο σε ό,τι αφορούσε τη νομιμοποίησή της,

όσο και σε σχέση με τις συμμαχίες της. Σε σχέση με τα περαιτέρω αίτιά τους,

το θέμα είναι ανοιχτό. Ο Αχμέτ Γιασάρ Οτζάκ χαρακτηρίζει την ιστορία του

σεΐχη Μπεντρεντίν «ένα άλυτο ακόμα ιστορικό πρόβλημα».3

Σύμφωνα με την ηρωική βιογραφία (menakibname) που έγραψε για τον Μπε-

ντρεντίν ο εγγονός του, ο Χαλίλ γιος του Ισμαΐλ,4 ο ήρωάς μας γεννήθηκε το

έτος 760/1358-59 στο κάστρο του Σιμαβνά (ή Σαμαβνά), το σημερινό Αμμό-

βουνο (που τράπηκε στα τουρκικά σε Σιμαβνά με βάση τη μορφή «εις Αμ-

μόβουνον») στον Άρδα.5 Ο Μπεντρεντίν υπήρξε τέκνο της συνάντησης δύο

κόσμων μέσα από την επέκταση του ισλάμ στα Βαλκάνια.6 Ο πατέρας του, ο

Ισραήλ, αναφέρεται ότι πρωταγωνίστησε στις πρώτες κατακτήσεις του Σου-

λεϊμάν, του γιου του Ορχάν, στην περιοχή της Θράκης, ως γαζής (παλαιότερα

είχε θεωρηθεί λανθασμένα ότι ο πατέρας του Μπεντρεντίν υπήρξε καδής).7

Η μητέρα του ήταν η κόρη του χριστιανού άρχοντα (ban) του κάστρου του

Αμμόβουνου, η οποία, σύμφωνα με τον δισέγγονό της, είχε προσχωρήσει στο

ισλάμ μαζί με εκατό συγγενείς της, για να παντρευτεί τον Ισραήλ (έλαβε το

όνομα Μελέκ, «Αγγελική»).8 Αν μη τι άλλο, μπορούμε να υποθέσουμε εδώ τη

συγκρότηση μιας γαμήλιας συμμαχίας μεταξύ μιας σημαίνουσας οικογένειας

της Θράκης και των νέων κυριάρχων. Ο γιος τους πάντως, σύμφωνα με την

οικογενειακή παράδοση, γεννήθηκε μέσα σε μια εκκλησία (kenise) που είχε
μετατραπεί σε κατοικία.

Την εποχή αυτή, γύρω στα 1400, πριν από την εξέλιξη της Οθωμανικής Αυ-

τοκρατορίας σε ισλαμικό κέντρο, το δίκτυο της ισλαμικής παιδείας οδηγούσε

μέσω της Μικράς Ασίας στην Αίγυπτο.9 Ο Μπεντρεντίν, που έμαθε τα πρώτα

γράμματα από το Κοράνι, μαθήματα ανάγνωσης και θρησκευτικών ταυτόχρο-

να, από τον πατέρα του, ο οποίος αναφέρεται επίσης ως σοφός (alim), σπού-

δασε καταρχάς στην Αδριανούπολη. Εκεί έμαθε να απομνημονεύει το Κοράνι

και έλαβε τα πρώτα μαθήματα νομικής και θεολογίας. Όταν ο δάσκαλός του

πέθανε, πήγε στην Προύσα. Εκεί σπούδασε στην ιερατική σχολή (medrese)

που είχε ιδρύσει ο Μουράτ Αʹ. Από εκεί πήγε στο Ικόνιο, την παλαιά σελτζου-

κική πρωτεύουσα με φημισμένους μεντρεσέδες. Από το Ικόνιο, ο Μπεντρεντίν

αποφάσισε να μεταβεί, το έτος 1382, στο κατεξοχήν κέντρο της ισλαμικής παι-

δείας, όπου συνέρρεαν νέοι από όλο τον ισλαμικό κόσμο, όπως και σήμερα, το

Κάιρο των Μαμελούκων. Στους μεντρεσέδες του Καΐρου έλαβε πανεπιστημι
ακή, θα λέγαμε, μόρφωση και απέκτησε ισχυρούς προστάτες: ο μαμελούκοςσουλτάνος Μπαρκούκ (1382-1399) τον διόρισε παιδαγωγό του γιου του.


Ένα σημαντικό γεγονός για το νέο ουλεμά Μπεντρεντίν στην Αίγυπτο

ήταν η γνωριμία στο παλάτι του Μπαρκούκ και στη συνέχεια η μαθητεία του

κοντά στον μικρασιάτη σουφιστή σεΐχη Χουσεΐν από το Αχλάτ, κοντά στη

λίμνη Βαν. Ο Χουσεΐν Αχλατί ενέταξε τον Μπεντρεντίν στο τάγμα του: σύμ-

φωνα με τον εγγονό τού Μπεντρεντίν, ο παππούς του, αφού παρακολούθη- σε μια σουφιστική τελετή με μουσική και χορό (sema), έγινε μαθητής του,


φόρεσε τον τρίχινο αμπά των δερβίσηδων, μοίρασε τα υπάρχοντά του στους

απόρους και πέταξε συμβολικά τα βιβλία του στο Νείλο· όπως ακριβώς έκανε

ο Μεβλανά όταν συνάντησε τον Σεμσεντίν Τεμπριζή, έφτασε σε έκσταση κα

 

πέταξε τα βιβλία του στη δεξαμενή του μεντρεσέ.11 Ο Χουσεΐν Αχλατί έστειλε

στη συνέχεια τον Μπεντρεντίν στην Ταυρίδα, όπου, υποτίθεται, συναντήθηκε

μάλιστα με τον Ταμερλάνο. Μετά την επιστροφή του στο Κάιρο, ο δάσκαλος

τον όρισε διάδοχό του στο τάγμα τους. Τον διαδέχθηκε για λίγο καιρό μετά

το θάνατό του, λαμβάνοντας τον τίτλο του σεΐχη, αλλά στη συνέχεια, γύρω

στα 1404-5 εγκατέλειψε τη θέση αυτή και το Κάιρο, πιθανώς επειδή οι προ-

στάτες του δεν ήταν πλέον σε θέση να τον υποστηρίζουν: ο παλαιός μαθητής

του Φαράτζ, γιος του Μπαρκούκ και σουλτάνος, αναγκάστηκε κι εκείνος να εγκαταλείψει την Αίγυπτο το 1405.12
Φεύγοντας από το Κάιρο, ο Μπεντρεντίν έκανε ένα μεγάλο ταξίδι προς
την οθωμανική μεθόριο, αναζητώντας στη διαδρομή ισχυρούς προστάτες γιανα συνεχίσει την σταδιοδρομία του ως ουλεμάς.13 Σύμφωνα με την ηρωϊκή βι-
ογραφία του, βρέθηκε πρώτα στην Ιερουσαλήμ και στο Χαλέπι. Στη συνέχεια
πήγε στο Ικόνιο, όπου άρχισε να διδάσκει σε έναν μεντρεσέ. Καθώς μάλλον
δεν πέτυχε να έχει την προστασία του καραμανίδη ηγεμόνα, μετακινήθηκε
στο εμιράτο των Γκερμιγιανιδών. Ωστόσο φαίνεται ότι ούτε εδώ υπήρχαν οι
συνθήκες για την εγκατάστασή του, γι’ αυτό και στράφηκε στην ηγεμονία της
δυναστείας του Αϊντίν· εκεί είναι πιθανό ότι μαθήτευσε κοντά του ο Μπορ-κλουτζέ Μουσταφά, ο ηγέτης της εξέγερσης του 1416 στην περιοχή αυτή.14
Εκεί δέχτηκε και την πρόσκληση του εμίρη Τζουνέητ του Αϊντίν και πήγε να

τον συναντήσει στη Σμύρνη. Υποτίθεται ότι τετρακόσιοι ή πεντακόσιοι κα-
στροφύλακες, «μεγάλοι και μικροί, άντρες και γυναίκες» τον είχαν δει στο όνειρό τους πριν τον δουν στην πραγματικότητα και γοητεύτηκαν από τη δι-
δασκαλία του. Και ο ίδιος ο Τζουνέητ έγινε μαθητής του, αν και μάλλον ούτεεδώ υπήρχαν οι συνθήκες για την εγκατάστασή του.15
Το πιο εντυπωσιακό από τα επεισόδια που αναφέρονται στην ηρωϊκή βι-
ογραφία του Μπεντρεντίν είναι η επίσκεψή του στη Χίο. Δεν μπορούμε εύ-
κολα να κατανοήσουμε τι κρύβεται πίσω από αυτή την επίσκεψη, την οποία,
σύμφωνα με τον εγγονό του, ζήτησαν οι «άπιστοι» και οι «κληρικοί και μο-
ναχοί» του νησιού από τον γενουάτη ηγεμόνα τους και επτά αραβομαθείς
μεταξύ τους πήγαν στη Σμύρνη για να τον καλέσουν. Η επίσκεψη, κατά την οποία ο Μπεντρεντίν τέλεσε μάλιστα και θεομνημία (zikr), είχε αποτέλεσμα
τον κρυφό εξισλαμισμό δύο παπάδων από τη γενουατική επίσης τότε Αίνοκαι πέντε κατοίκων του νησιού.16 Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο Μπεντρεντίν
φαίνεται εδώ πως συνεχίζει το έργο του πατέρα του στη Θράκη, της διάδοσης
του ισλάμ στους χριστιανούς, και γενικότερα το εγχείρημα το οποίο σήμερα συνδέουμε με τη δημιουργία του οθωμανικού κράτους.17

Στη συνέχεια ο Μπεντρεντίν κινήθηκε προς την Προύσα. Στη διαδρομή
συνάντησε σε ένα χωριό μια ομάδα τορλάκ, περιπλανώμενων δερβίσηδων

(«torlak» σημαίνει αδάμαστο άλογο, ζωηρός νέος), οι οποίοι έπαιζαν μουσι-

κή με τα όργανά τους και τον κατηγόρησαν ότι υπηρετούσε τους ηγεμόνες.
Αλλά και αυτοί ακόμα δέχθηκαν να γίνουν μαθητές του, τον συνόδευσαν μέ- χρι την Προύσα και εισήλθαν θριαμβευτικά στην πόλη μαζί του.18 Μέσω της

Προύσας, ο Μπεντρεντίν πέρασε στη Θράκη από την Καλλίπολη και έφτασε

στην Αδριανούπολη, στους γονείς του. Μαζί του εγκαταστάθηκαν και οι δύο

εξισλαμισμένοι παπάδες της Αίνου. Τότε, το 1411, όταν ο Μουσά Τσελεμπή

ανήλθε στην εξουσία στην Αδριανούπολη εκθρονίζοντας τον Σουλεϊμάν Τσε-

λεμπή, ο Μπεντρεντίν διορίστηκε στη θέση του καζασκέρη, στο υψηλότερο

 

τότε αξίωμα στην καριέρα ενός θεολόγου-νομομαθούς.19 Σύμφωνα με τη με-

ταγενέστερη οθωμανική ιστοριογραφία, από τη θέση αυτή μεσολαβούσε για
να παραχωρηθούν τιμάρια και προσέλαβε μάλιστα τον μαθητή του στο Αϊδίνι,
τον Μπορκλουτζέ Μουσταφά, ως κεχαγιά.

Στις ευμετάβλητες συνθήκες της εποχής της «Μεσοβασιλείας», η παραμο- νή του Μπεντρεντίν στην εξουσία ήταν βραχύβια. Όταν ο Μεχμέτ Τσελεμπήεπικράτησε του Μουσά Τσελεμπή, το 1413, εξόρισε τον Μπεντρεντίν στη Νί-

καια, παραχωρώντας του τιμητικό μισθό.20 Εκεί συνέχισε το συγγραφικό του
έργο που είχε ξεκινήσει στην Αδριανούπολη και θεωρείται ιδιαίτερα πρωτό-

τυπο κυρίως στο χώρο της ερμηνείας του ισλαμικού δικαίου. Ένα θεολογικό- νομικό έργο του διδασκόταν για αιώνες στους οθωμανικούς μεντρεσέδες.21
Με βάση τον βιογράφο του λοιπόν, ο Μπεντρεντίν υπήρξε ένας άνδρας μεισλαμική θρησκευτική παιδεία και μυστικιστική ένταξη,22 ο οποίος ανήλθε για
ένα διάστημα σε ένα υψηλότατο αξίωμα του κρατικού σχηματισμού της οθω-
μανικής δυναστείας. Στην ιστορία ωστόσο ο Μπεντρεντίν δεν πέρασε χάρη
σε αυτή την καριέρα του, που δεν έχει στα βασικά της χαρακτηριστικά κάποια
ιδιαιτερότητα, παρά το εγκώμιο που του πλέκει ο βιογράφος του και απέναντι
στο οποίο σαφώς θα πρέπει να σταθούμε κριτικά.

Οι εξεγέρσειςκαι οι αφηγήσειςτουςΤο 1416, ο σεΐχης Μπεντρεντίν και ο μαθητής του, ο Μπορκλουτζέ Μουσταφά,

ηγήθηκαν δύο σχεδόν ταυτόχρονων εξεγέρσεων, ίσως βάσει κοινού σχεδίου.

Τη στιγμή που ο Μουσταφά ξεκινούσε εξέγερση στην περιοχή της Σμύρνης,
στη χερσόνησο της Ερυθραίας, ο Μπεντρεντίν έφευγε από τη Νίκαια για να
μεταβεί με πλοίο από τη Μαύρη Θάλασσα στη Βλαχία του Μιρτσέα και να
ηγηθεί εξέγερσης στη βορειοανατολική Βουλγαρία.
Στην περιοχή της Σμύρνης, σύμφωνα με την αφήγηση του σύγχρονου Δού- κα, ο οποίος ήταν γραμματέας και διπλωμάτης των Γενουατών στη Φώκαια
και στη Μυτιλήνη, η εξέγερση του Μπορκλουτζέ Μουσταφά είχε κοινωνικό

και θρησκευτικό χαρακτήρα: «εδίδαξε τοις Τούρκοις ακτημοσύνην και πλην
των γυναικών τα λοιπά πάντα κοινά εδογμάτισεν· και τροφάς και ενδύματα

και ζεύγη και αρούρας (χωράφια) ... Πλανήσας δε τους πάντας αγροίκους εν

 

αυτώ τω δόγματι, υπούλως επραγματεύετο και την των χριστιανών φιλίαν».

{{24 Ο Μουσταφά διέδιδε στους μουσουλμάνους την ιδέα της ακτημοσύνης(ουσιαστικά

κοινοκτημοσύνης), μάλλον όπως την αντιλαμβάνονταν οι δερβίσηδες που μοιρά-

ζονταν στους τεκέδες τους τα πάντα, τροφή, ενδύματα, ζευγάρια και χωράφια, πλην

γυναικών. Η ιδέα αυτή αποτελεί μια μοναδική μαρτυρία για το πώς η αγροτική τάξη,

κατά την εποχή αυτή της κρίσης των δυναστικών εξουσιών, μπορούσε να τροφοδοτή-

σει τον δερβίσικο μυστικισμό με κοινωνικό περιεχόμενο. Ο Μουσταφά επιδίωκε την

ίδια στιγμή τη φιλία των χριστιανών (όπως ίσως παλαιότερα και ο Μπεντρεντίν κατά

την επίσκεψή του στη Χίο), τους οποίους θεωρούσε ισότιμα θεοσεβείς, μάλλον στο

πλαίσιο της συγκρητιστικής κατανόησης της θρησκευτικότητας από τους δερβίσηδες

(με κοινή βάση τη συγκινησιακή και ανθρωποκεντρική προσέγγιση του Θεού, πέρα

από τη θρησκευτική τυπολατρία). Ως παράδειγμα για τον θρησκευτικό συγκρητισμό

έχει χρησιμοποιήσει τον Μπεντρεντίν ο Σ. Βρυώνης,

Η εξέγερση του Μουσταφά προκάλεσε την άμεση επέμβαση του «αυθέντη»

του Αϊδινιού, του εξισλαμισμένου γιου του Σισμάν Αλέξανδρου. Αλλά η αντί-

σταση των εξεγερμένων ήταν ισχυρή. Παρόμοια κατάληξη είχε και η επέμβα-

ση του Αλή Μπέη, του «έπαρχου» της γειτονικής Λυδίας (Σαρουχάν). Μετά

τις αποτυχίες αυτές, ο Μεχμέτ έστειλε κατά των εξεγερμένων το γιο του, τον

Μουράτ, που ήταν τότε παιδί, με τον Μπεγιαζίτ Πασά, ο οποίος ήταν «δού-

λος του σουλτάνου» (kapukulu) από το γένος των Αλβανών, σύμφωνα με τον

Δούκα, με τα στρατεύματα της Θράκης και όσους μπόρεσαν να συγκεντρώ-

σουν από τις μικρασιατικές επαρχίες. Η επέμβασή τους οδήγησε στην ιδιαίτε-

ρα αιματηρή καταστολή της εξέγερσης.

Σε αντίθεση με τον Δούκα, η οθωμανική ιστοριογραφία του βʹ μισού του

15ου αιώνα δεν αναφέρει τίποτα για την «ακτημοσύνη» και τη «φιλία των χρι-

στιανών» και τονίζει ιδιαίτερα τον μεσσιανικό χαρακτήρα της εξέγερσης. Σύμ-

φωνα με τον Ασήκ Πασά-ζαντέ, ο Μουσταφά «ανακηρύχθηκε προφήτης».25

Σύμφωνα με τον Σουκρουλάχ, που γράφει νωρίτερα, οι σουφήδες σύντροφοί

του επέμεναν να λένε το Λα-ιλάχε-ιλλαλλάχ (Ένας είναι ο Θεός) αλλά όχι και

το Μουχαμεντέν ρασουλουλλάχ (Και ο Μωάμεθ ο προφήτης του) και θεω- ρούσαν προφήτη το σεΐχη τους.26

Η εξέγερση του Μπεντρεντίν στην περιοχή του Αγάτς Ντενιζί (Ντελί Ορ-

μάν), στη βορειοανατολική Βουλγαρία, συνέπεσε με εκείνη του μαθητή του.

Φεύγοντας από τη Νίκαια, ήρθε σε συνεννόηση με τον εμίρη της Κασταμο-

νής, ο οποίος του έδωσε ένα πλοίο για να φτάσει στη Βλαχία του Μιρτσέα.

Και οι δύο ηγεμόνες είχαν παλαιότερα υποστηρίξει τον πάτρωνα του Μπε-

ντρεντίν, τον Μουσά Τσελεμπή. Ο εγγονός και βιογράφος του Μπεντρεντίν,

ο οποίος προσπαθεί να αποκαθάρει τη μνήμη του παππού του από την κατη-

γορία του επαναστάτη, δεν δέχεται ότι ο Μπεντρεντίν σχεδίαζε εξέγερση. Για

τον βιογράφο του, ο Μπεντρεντίν ήταν απλώς θύμα: αποφάσισε να πάει στην

Αδριανούπολη, αλλά ο σουλτάνος Μεχμέτ τον υποπτεύθηκε άδικα και έστει-

λε να τον συλλάβουν 200 μεταμφιεσμένοι άνδρες. Ο ίδιος, σύμφωνα πάντοτε

με τον εγγονό του, δεν αντιστάθηκε στη σύλληψή του και στη μεταφορά του

στις Σέρρες, όπου βρισκόταν τότε ο Μεχμέτ, στον οποίο αρνήθηκε ότι εξεγέρ-

θηκε. Φυλακίστηκε σε ένα σπίτι και κατηγορήθηκε ως ψευδοπροφήτης, ενώ

του αποδόθηκαν οι εξεγέρσεις του Μουσταφά, του Τορλάκ Χου Κεμάλ και

ενός Αϊγκίλογλου. Αν και ο Μπεντρεντίν επικράτησε στη διήμερη συζήτηση

που έκανε με έναν άλλο θεολόγο και νομομαθή, τον Μολλά Χαϊντάρ Χαϊρε-

βή, νεοφερμένο από την Περσία, η απόφαση ήταν καταδικαστική, γεγονός

που ο βιογράφος του αποδίδει στον Μπεγιαζίτ Πασά και στον παιδαγωγό

του πρίγκιπα Μουράτ. Υποτίθεται, τέλος, ότι το τελευταίο βράδυ πριν από

την εκτέλεσή του ήλθαν στο όνειρό του ο Προφήτης και ο Άμπου Χανίφα και

ευλόγησαν το βιβλίο με τις «εμπνεύσεις» του (Varidat).27

Η αφήγηση των μεταγενέστερων οθωμανών ιστοριογράφων είναι δια-

φορετική και αποδίδει στην εξέγερση του Μπεντρεντίν πολιτικό χαρακτήρα.

Σύμφωνα με τον Νεσρή, ο «γιος του καδή του Σιμαβνά» είχε διακηρύξει: «Από

τώρα και στο εξής, ελάτε σε μένα και υποταχθείτε. Σε μένα δόθηκε ο θρόνος

του παντισάχ. Εγώ είμαι ο χαλίφης στον κόσμο αυτό. Όποιος επιθυμεί σαντζά-

κι (λάβαρο, επαρχία, μεγάλο τιμάριο) και σουμπασιλίκι (διοίκηση πόλης, τιμά-

ριο), ας έλθει κοντά μου. Ας έλθει όποιος θέλει οτιδήποτε. Από τώρα και στο

εξής στασιάζω (huruc sahibiyim, γίνομαι ανεξάρτητος)».28 Σύμφωνα πάντα

με την ίδια πηγή, «όσοι είχαν πάρει τιμάρια όταν ήταν καζασκέρης πλάι στο

Μουσά, όλοι στάθηκαν πλάι του. Αλλά όσοι έφτασαν πλάι του, είδαν ότι δεν

έβγαινε κάτι καλό από αυτή την υπόθεση. Εκείνος ήθελε να πάρει το μπεηλί-

κι».29 Μετά τη σύλληψή του και τη μεταφορά του στις Σέρρες, αποφασίστηκε

η εκτέλεσή του με φετβά που όριζε ότι επιτρέπεται η θανάτωσή του, αλλά

η περιουσία του απαγορεύεται να δημευθεί. «Τον οδήγησαν στο παζάρι και

τον κρέμασαν μπροστά σε ένα μαγαζί. Κάποιες μέρες μετά ήρθαν κάποιοι από

τους μαθητές του και τον έθαψαν». Ο Ασήκ Πασά-ζαντέ προσθέτει μια ερω-

ταπόκριση στην αφήγηση: «Έφυγε πιστεύοντας ή όχι; Μόνο ο Θεός ξέρει».30

Σύμφωνα με τον βιογράφο του, ο Μπεντρεντίν εκτελέστηκε στις 17 του μήνα

Σεββάλ του έτους 819 (18 Δεκεμβρίου 1416).31

Πράγματι, η καταδίκη του Μπεντρεντίν σε θάνατο έγινε με την κατηγορία

της εξέγερσης ενάντια στο νόμιμο ισλαμικό ηγεμόνα και όχι με την κατηγορία

της αίρεσης: αυτό το νόημα είχε ο φετβάς για την εκτέλεσή του, που απαγό-

ρευε τη δήμευση της περιουσίας του, εφόσον δεν είχε απαρνηθεί το ισλάμ. Με

βάση αυτές τις πηγές, η εξέγερση του Μπεντρεντίν είχε πολιτικό χαρακτήρα

και στόχο, να γίνει μονάρχης, εκθρονίζοντας την οθωμανική δυναστεία. Ο βι-

ογράφος του αναφέρει ότι ο Μπεντρεντίν είχε μάλιστα το εφόδιο της δυνα-

στικής καταγωγής: υποτίθεται ότι ο παππούς του καταγόταν από τη γενιά

ενός σελτζούκου σουλτάνου και είχε διατελέσει βεζίρης.32 Η κατασκευή μιας

τέτοιας δυναστικής καταγωγής, την οποία σε ορισμένες εκδοχές διεκδικούσε

και η οθωμανική δυναστεία,33 συνδέεται προφανώς με το πολιτικό εγχείρημα

του Μπεντρεντίν.

Επίγονοι του Μπεντρεντίν

Ο εγγονός και βιογράφος του Μπεντρεντίν, ο Χαλίλ, αφηγείται ότι μετά την

εκτέλεση του παππού του, η οικογένειά του μετακινήθηκε από τη Νίκαια στην

Αδριανούπολη. Εκεί ο Χαλίλ σπούδασε και έγινε ιμάμης. Αργότερα έγινε μα-

θητής του Ακ-σεμσεντίν, του πασίγνωστου σεΐχη του σουλτάνου Μεχμέτ Βʹ,

μαζί με τον οποίο συμμετείχαν στην κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης.34 Τα

ευαγή ιδρύματα (βακούφια) που είχε ιδρύσει ο Μπεντρεντίν αποτέλεσαν τον

πυρήνα ενός ιδιαίτερου δερβίσικου τάγματος που τον αναγνώριζε ως επώνυ-

μο άγιο και διατήρησε ζωντανή τη μυστικιστική του διδασκαλία. Στην Αδρια-

νούπολη υπήρχε ένα δερβίσικο ίδρυμα (ζαβιγιές) που έφερε το όνομά του και

το οποίο ο Μπεντρεντίν είχε ιδρύσει ως βακούφι το 1412.35 Στις Σέρρες επίσης

αναφέρεται το βακούφι του ζαβιγιέτου σεΐχη Μπεντρεντίν και το μαυσωλείο

του (τουρμπές),36 που υπήρχε μέχρι το 1938.37

 

[[37 Ο Ε. Χ. Ζεγκίνης, Ο μπεκτασισμόςστη Δ. Θράκη: συμβολήστην ιστορία τηςδιαδόσεωςτου μουσουλμανισμούστον ελλαδικόχώρο, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 144-145, αξιοποιώντας

την περιγραφή του F. Babinger, «Das Grabmal des Schejchs Bedr ed Din zu Serres», Der

Islam, 17 (1928), σ. 100-102, 121, που επισκέφτηκε τις Σέρρες μάλλον στα 1926, τοπο-

θετεί τη θέση του τουρμπέ του Μπεντρεντίν, που κατεδαφίστηκε το 1938, σε δίοδο της

οδού Βενιζέλου, στη θέση κτίσματος ιδιοκτησίας της οικογένειας Βεργή στις Σέρρες,

όπου στεγαζόταν το φαρμακείο του Αχιλλέα Λιθαρή (1988). Σύμφωνα με τον Babinger,

ο τουρμπές βρισκόταν κοντά στην αυλή του τεκέ των Καντιρήδων και στο τζαμί που

ήταν γνωστό ως Ορτά Μεζαρλίκ Τζαμισί. Πρόσφατα, ο Εντχέμ Ελντέμ δημοσίευσε μια επιτύμβια στήλη που βρίσκεται

στο νεκροταφείο των μαρτύρων του ισλάμ στο κάστρο της Ρούμελης (Ρούμελη-χισαρί),

στο Βόσπορο, την τοποθέτηση της οποίας αποδίδει στους μπεκτασήδες δερβίσηδες που

είχαν τον τεκέ τους εκεί και επιδίωκαν να δημιουργήσουν έναν ιδρυτικό μύθο γι’ αυτόν.

Η επιγραφή της στήλης, που έγινε με πρωτοβουλία των Μπεκτασήδων του Ρούμελη-

χισαρί στη διάρκεια του 19ου αιώνα, αναφέρει έναν σεΐχη Μπεντρεντίν ως θανόντα το

1451 (!), έτος κατασκευής του κάστρου της Ρούμελης από το σουλτάνο Μεχμέτ Βʹ, στο

πλαίσιο των επιχειρήσεων για την πολιορκία της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Συν-

δέει επίσης τον Μπεντρεντίν με τον σεΐχη του Πορθητή, τον περίφημο Ακ-σεμσεντίν,

ως συνοδοιπόρο του. Βλ. E. Eldem, Death in Istanbul: Death and Its Rituals in Ottoman-

Islamic Culture, Κωνσταντινούπολη 2005, σ. 156-157]

Λόγω των εξελίξεων στα τέλη του 15ου και στον 16ο αιώνα, όταν λόγω

κυρίως της ανάπτυξης των Σαφαβηδών στο Ιράν οι ιδέες και πρακτικές ορι-

σμένων δερβίσικων ταγμάτων καταδικάστηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρα-

τορία, το τάγμα του Μπεντρεντίν θεωρήθηκε ετερόδοξο και γνώρισε διώξεις.

Οι οπαδοί του αναφέρονται στους φετβάδες του μεγάλου σεΐχουλισλάμη του

16ου αιώνα Έμπου-Σούουντ ως «άπιστοι» (kafir) και κατηγορούνται για οι-

νοποσία και όργια.38 Ένας σεΐχης, ο Μπαλή Εφέντη από τη Σόφια (θ. 1553),

έγραψε μάλιστα μια εντυπωσιακή αναφορά για τη δράση ενός αιρετικούκαι

άθεου Χαλιφέ Τσελεμπή, πνευματικού απογόνου του σεΐχη Μπεντρεντίν, στο

βιλαέτι της Δοβρουτζάς και του Ντελί Ορμάν, στη βορειοανατολική δηλαδή

Βουλγαρία, όπου είχε ξεσπάσει η εξέγερση του Μπεντρεντίν, προσκαλώντας

τους σουλτάνους να συντρίψουν την αντιπολίτευση των άπιστων και των

οπαδών του σατανά. Οι οπαδοί του Χαλιφέ Τσελεμπή συγκεντρώνονταν, γυ-

ναίκες, άντρες, αδέρφια, νέοι και γέροι, έπιναν κρασί, το οποίο ο σεΐχης τους

θεωρούσε το νέκταρ του ισλαμικού παραδείσου, και έπαιζαν μουσική. Τα ουρί

του παραδείσου, τους έλεγε, είναι αυτός ο κόσμος· η ζωή μετά θάνατον, οι

ουλεμάδες, οι φόροι, όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο παρά φανταστικές ανα-

παραστάσεις· και πρόφερε το περίφημο «Ene’l-Hakk» (Εγώ είμαι ο Θεός, ο

άνθρωπος είναι Θεός). Στη συνέχεια, γράφει ο Μπαλή Εφέντη, «έσβηναν τα

κεριά», οι κούπες με το κρασί άλλαζαν χέρια στο σκοτάδι και «γκρεμιζόταν το

κάστρο του ιερού νόμου».39

Εκατό χρόνια αργότερα, ο Αζίζ Μαχμούτ Χουνταή (θ. 1628), ιδιαίτερα γνω-

στός σεΐχης του τάγματος των Τζελβετήδων, στην αναφορά του προς το σουλ-

τάνο Αχμέτ Αʹ, περιέγραψε με παρόμοιο τρόπο τους Σιμαβενήδες και επιπλέον

τους κατηγόρησε ευθέως ότι ήταν σύμμαχοι των Σαφαβηδών του Ιράν: ζήτησε

από το σουλτάνο να γίνει έρευνα και να κλείσουν οι ζαβιγιέδες τους και να

εκτελεστούν οι σεΐχηδές τους, ώστε να τρομοκρατηθούν οι οπαδοί τους.40

Χωρίς να επακταθούμε περαιτέρω σε αυτό το ζήτημα προς έρευνα, ας ση-

μειώσουμε ακόμα ότι οι Αλεβήδες των Βαλκανίων διατηρούν σήμερα στο τε-

λετουργικό τους την αναφορά στον σεΐχη Μπεντρεντίν και στην εξέγερσή

του.

Ο Μπεντρεντίν ωςιδεολογικόδιακύβευμα στη σύγχρονη Τουρκία

Η προσωπικότητα και η επιρροή του Μπεντρεντίν αποτέλεσε και αποτελεί

ιδεολογικό διακύβευμα στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Η πρώτη μονογρα-

φία για τον Μπεντρεντίν γράφτηκε στα 1924 από τον Μεχμέτ Σερεφεντίν

(Γιάλτκαγια), αραβομαθή καθηγητή τότε της Θεολογικής Σχολής του Ντα-

ρουλφουνούν, του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, και αργότερα

Υπουργό Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας, μετά από

παρότρυνση του Κιοπρουλού-ζαντέ Μεχμέτ Φουάτ.42 Το βιβλίο του αυτό διά-

βασε στη φυλακή στην Προύσα ο Ναζίμ Χικμέτ και έγραψε ως κριτική το

περίφημο Έποςτου σεΐχη Μπεντρεντίν, γιου του καδήτου Σιμαβνάπου εκ-

δόθηκε το 1936. Η προσέγγιση του Ναζίμ στον Μπεντρεντίν, στηριζόμενη

σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στην αναφορά του Δούκα στην «ακτημοσύνη»

του Μουσταφά, έχει το πλεονέκτημα ότι επιχειρεί μια θέαση της ιστορίας του

Μπεντρεντίν «από τα κάτω», επιχειρώντας να ανασυστήσει ποιητική αδεία τη

φωνή και τη δράση των εξεγερμένων. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, αποϊ-

στορικοποιεί τον Μπεντρεντίν, παρουσιάζοντάς τον, μαζί με τον Μουσταφά,

ως σοσιαλιστή οπαδό της κοινοκτημοσύνης και επαναστάτη λαϊκό ήρωα.

Ο Ναζίμ παραθέτει στην αρχή του Έπους του Μπεντρεντίν την ερμηνεία

του Μεχμέτ Σερεφεντίν για την αναφορά στη διδασκαλία της «ακτημοσύνης»

από τον Μουσταφά, «πλην γυναικών». Σύμφωνα με τον Μεχμέτ Σερεφεντίν,

η διδασκαλία αυτή προσέκρουσε στην κοινή γνώμη, εξ ου και η εξαίρεση των

γυναικών. Ο Ναζίμ σχολιάζει ειρωνικά:Στα λόγια αυτάτου καθηγητήτων Αγίων Γραφών που κάνει μαντικήπάνω

στουςαιώνεςκαι διερευνάτιςσυνειδήσειςτων λαών, ανακαλύπτω τον κτή

τορα βαθιών και πλούσιων γνώσεων. Και θυμήθηκα δυο φράσειςαπ’ τουςΜαρξ-Ένγκελς ・・Για τον αστό η γυναίκα του είναι ένα απλόμέσο παρα-

γωγής Όταν η αστικήτάξη άκουσε την κοινωνικοποίηση των μέσων παρα-

γωγής έβγαλε το συμπέρασμα πωςη κοινωνικοποίηση τούτη κατάφυσικήσυνέπεια θα έχει την αντανάκλασήτηςκαι στη γυναίκα・・. Γιατίο καθηγητήςτηςΘεολογικήςΣχολήςτου Πανεπιστημίου να μη σκέφτεται κατάτέτοιο

τρόπο πάνω στον μεσαιωνικόαγροτικόσοσιαλισμότου Μπεντρεντίν, έτσι

όπωςη αστικήτάξη σκέφτεται πάνω στον σύγχρονο εργατικόσοσιαλισμό

Και παρακάτω: Σκέφτηκα πωςήταν ανάγκη να σώσουμε τον Μπεντρεντίν

απ’ τ’ αραβουργήματα του καθηγητήτηςΘεολογικήςΣχολής απ’ την καλα-

μένια πένα του, απ’ το καλαμάρι του, απ’ την αμμοστάχτη του.43

Ο Μπεντρεντίν αποτέλεσε συμβολικό κεφάλαιο στην ιδεολογική σύγκρου-

ση αριστεράς και δεξιάς στη σύγχρονη Τουρκία. Για την αριστερά, μάλιστα,

το συμβολικό αυτό κεφάλαιο είχε ιδιαίτερη αξία σε μια κοινωνία ιδιαίτερα

συντηρητική και επιπλέον της επέτρεψε να κατασκευάσει ρίζες στο παρελ-

θόν της χώρας της.44 Η προσέγγιση του Ναζίμ μπορούμε να θεωρήσουμε ότι

εντάσσεται, σε αυτή την περίπτωση, στο πλαίσιο μιας «επινοημένης παράδο-

σης» για την αριστερά.45

Ας σημειωθεί ότι μέσω της αριστεράς ο Μπεντρεντίν πέρασε και στην Ελ-

λάδα. Η πιο γνωστή, νομίζω, αναφορά στην εξέγερσή του συνδέεται με τη

μελοποίηση από τον Θάνο Μικρούτσικο της μετάφρασης του Γιάννη Ρίτσου

στα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ, μεταξύ των οποίων και το Έπος του Σεΐχη

Μπεντρεντίν. Η μελοποίηση έγινε και εκδόθηκε σε δίσκο το Σεπτέμβριο του

1975, στα «Πολιτικά Τραγούδια», με τη Μαρία Δημητριάδη στο τραγούδι:

Έκανε ζέστη. Ο Μουσταφάο λοχαγόςτου Μπεντρεντίν κοίταζε. Κοίταζε δί

χωςφόβο ο χωρικόςο Μουσταφά δίχωςοργή κοίταζε ολόισια μπροστάτου.

Κι απόψηλάαπότα βράχια κοίταζαν του Μπεντρεντίν τα παλικάρια. Του

Μπεντρεντίν τα παλικάρια πέρα απ’ τον ορίζοντα κοιτάζανε. Άσπρα πουκά

 

 

μισα δίχωςραφές με ξέσκεπα κεφάλια, μ’ ολόγυμνα σπαθιάκαι πόδια, του

Μπεντρεντίν τα παλικάρια στον οχτρό ριχτήκανε ...

Τούρκοι χωριάτεςτου Αϊδινιού Ρωμιοίψαράδεςαπ’ τη Σάμο, να οι δέκα

χιλιάδεςσύντροφοι του Μουσταφά... 46

Στην Τουρκία επίσης, στίχοι από το Έπος του Σεΐχη Μπεντρεντίν μελοποιή-

θηκαν το 1975 από τον σοσιαλιστή και αλεβή μεγάλο τούρκο τραγουδιστή

της όπερας και της παραδοσιακής μουσικής της Ανατολίας Μεχμέτ Ρουχί Σου

και κυκλοφόρησαν στο δίσκο βινυλίου με τίτλο «Şiirler-Turkuler/Koroğlu»

(Ποιήματα-Παραδοσιακά Τραγούδια/Κιόρογλου). Το 1977, στίχοι του Ναζίμ

για τον Μπεντρεντίν μελοποιήθηκαν και από τον Ζουλφού Λιβανελί, ξανά με

βάση την παραδοσιακή μουσική της Ανατολίας, στο δίσκο βινυλίου με τίτλο

«Merhaba» (Χαίρε), με μεγάλη επιτυχία.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.......