ΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ[Μέρος Γ΄]

Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 στην Τουρκία,

έγινε το δημοψήφισμα της 9ης Ιουλίου 1961 για την αποδοχή ενός νέου συ-

ντάγματος που είχε ως βασικό χαρακτηριστικό ότι επέτρεπε σημαντικές πολι-

τικές ελευθερίες.48 Η τουρκική αριστερά αναπτύχθηκε τότε οργανωτικά, ενώ

την ίδια εποχή αναπτύχθηκε επίσης ο πολιτικός ριζοσπαστισμός των διανο-

ουμένων και της νεολαίας. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μπεντρεντίν αξιοποιήθηκε

ιδιαίτερα σε ιδεολογικό επίπεδο στις δεκαετίες του πολιτικού ριζοσπαστισμού

του 1960 και του 1970, στην αριστερή ιστοριογραφία, τέχνη και λογοτεχνία.49

Για τον Μπεντρεντίν έγραψαν θεατρικά έργα ο Ορχάν Ασενά (1969)50 και πιο

πρόσφατα ο Μεχμέτ Ακάν (1983),51 ένα μυθιστόρημα ο Ερόλ Τόυ (1973)52 και

μια συλλογή ποιημάτων που κυκλοφόρησε το 1975 ο Χιλμί Γιαβούζ.53 Γενι-

κά, η τουρκική αριστερά υπεράσπισε την εξέγερση του Μπεντρεντίν ως μια

«λαϊκή εξέγερση».54 Είναι ενδιαφέρον να επισημανθεί ότι στο εσωτερικό της

τουρκικής αριστεράς, η εξέγερση του Μπεντρεντίν ερμηνεύθηκε ιδεολογικά

και στο πλαίσιο της διαμάχης για την ιστορική φάση στην οποία βρισκόταν η

χώρα. Σύμφωνα με τη μια άποψη εκείνης της εποχής, που εξέφραζε το Εργα-

τικό Κόμμα (TİP), οι συνθήκες στην Τουρκία ήταν ώριμες για σοσιαλιστική

επανάσταση με δημοκρατικά μέσα. Σύμφωνα με την άλλη άποψη, της Εθνικής

Δημοκρατικής Επανάστασης (Milli Demokratik Devrim) και στη συνέχεια

Επαναστατικής Νεολαίας (DevGenc), η Τουρκία ήταν μια ασιατική κοινωνία

με φεουδαλικά χαρακτηριστικά και αδύναμο προλεταριάτο: η επαναστατική

αλλαγή μπορούσε να προέλθει μόνο από έναν συνασπισμό διανοουμένων

και αξιωματικών.55 Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο, για παράδειγμα, ο

Ιλμπέρ Ορταϋλί, πολύ γνωστός σήμερα τούρκος ιστορικός, γράφοντας στο

περιοδικό «Ντεβρίμ» (Επανάσταση) το 1970 κριτική του θεατρικού έργου του

Ασενά, θεώρησε οπισθοδρομικό τον Μπεντρεντίν: προοδευτική, σύμφωνα με

μια επαναστατική θεώρηση της ιστορίας, θεώρησε αντίθετα την οθωμανική

τάξη που οδηγούσε στη φεουδαρχία και κατεύθυνε το μικρό τουρκικό μπεϊ-

λίκι στην αυτοκρατορία.56 Αντίθετα, ο Τσετίν Γιετκίν, το 1974, στο βιβλίο του

για τα τουρκικά λαϊκά κινήματα και επαναστάσεις με εθνικές και κοινωνικές

προεκτάσεις, θεώρησε ότι η υλιστική θεωρία του Μπεντρεντίν προπορευόταν

της εποχής του.57 Ενδιάμεση θέση σε σχέση με την αξιολόγηση του Μπεντρε-

ντίν εξέφρασε ο διάσημος σήμερα συγγραφέας Νεντίμ Γκιουρσέλ το 1978·

σύμφωνα με αυτόν, η εξέγερση του Μπεντρεντίν εξέφραζε τόσο τη νοσταλ-

γία για την επιστροφή στην πρωτόγονη κομμουνιστική κοινωνία όσο και τα

πρώτα σκιρτήματα του σοσιαλισμού. Ο ίδιος σύγκρινε τον Μπεντρεντίν με

τον Thomas Munzer του Πολέμου των Γερμανών Χωρικών, όπως είχε κάνει

παλαιότερα και ο Τζερράχογλου.

Με πιο μετριοπαθές πνεύμα, σε ένα μικρό φυλλάδιο στα γαλλικά του Ρε-

σίτ Σαφέτ Αταμπινέν που εκδόθηκε στη δεκαετία του 1960, ο Μπεντρεντίν

θεωρείται εκφραστής της «οικουμενικότητας» των Τούρκων, κοινωνικής, θρη-

σκευτικής, ιδεολογικής, με βάση το ανεκτικό, μέσω του μυστικισμού, τουρκι-

κό ισλάμ έναντι όλων των θρησκειών. Για τον Αταμπινέν, ο Μπεντρεντίν, τον

οποίο παραλληλίζει με τον Σπινόζα, είχε μελετήσει τις τρεις μεγάλες ντεϊστι-

κές θρησκείες και ήταν δημοκράτης και σοσιαλιστής μεταρρυθμιστής.59

Σε μια πρώτη προσέγγιση του Μπεντρεντίν από την ιδεολογική σκοπιά

της «σύνθεσης τουρκισμού και ισλάμ» (Turk İslam Sentezi), την οποία είχε

εκφράσει με μια μελέτη του στη δεκαετία του 1920 ο Μπεζμί Νουσρέτ Καϊ-

γκουσούζ, το κίνημα του Μπεντρεντίν θεωρούνταν ένα ισλαμικό δόγμα που

τροφοδούνταν από τον τουρκισμό.60 Από την άλλη, ο Ισμέτ Ζεκί Εγιούμπο-

γλου θεώρησε το 1987 τον Μπεντρεντίν «ανατολιστή».61

Από τη στιγμή όμως που ο Μπεντρεντίν αναδείχθηκε σε σύμβολο της

αριστεράς, η τουρκική δεξιά πήρε θέση στο ζήτημα της εξέγερσης του Μπε-

ντρεντίν με την πλευρά του κράτους.62 Ο Ιμπραήμ Χακκή Κόνιαλη, σε ένα

χτυπητό παράδειγμα, δημοσίευσε το 1950 ένα άρθρο με τίτλο «Ο σταλινι-

κός σεΐχης Μπεντρεντίν-ι Σιμαβή» στο οποίο, αφού αναφέρει ότι τα οστά

του Μπεντρεντίν βρίσκονταν στο Μουσείο του Τοπ-Καπί, του οθωμανικού

παλατιού, προτείνει να τα καταστρέψουν ρίχνοντάς τα σε αναμμένο φούρνο

ή στη θάλασσα.63 Σύμφωνα με τη δεξιά ιδεολογία, ο Μπεντρεντίν είχε στόχο

να γκρεμίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να οδηγήσει τη λαϊκή πίστη

στη «στάση» (fesad).64 Η δεξιά προσέγγιση αυτής της περιόδου λειτουργεί

ουσιαστικά στο πεδίο που δημιούργησε η υιοθέτηση του Μπεντρεντίν από

την αριστερά, χωρίς να προσθέτει οτιδήποτε νέο.

Τα οστά του Μπεντρεντίν είχαν διαφορετική πάντως τύχη από αυτή που

ήθελε ο Κόνιαλη. Κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, μετά τη συνθήκη της

Λωζάνης (1923), ορισμένοι μουσουλμάνοι των Σερρών έκαναν εκταφή των

οστών του Μπεντρεντίν και τα μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη,65 όπου

τα παρέδωσαν στη Διεύθυνση Μαυσωλείων και Μουσείων του Υπουργείου

Εθνικής Παιδείας. Τα οστά παρέμειναν σε ένα μικρό κιβώτιο μαζί με χώμα

από τις Σέρρες και μεταφέρθηκαν πρώτα στο Τζαμί Σουλτάν Αχμέτ, έπειτα

στο παλάτι του Τοπ-Καπί και στη συνέχεια στην αποθήκη του Τζαμιού του

Νεβσεχιρλί Νταμάτ Ιμπραΐμ Πασά. Με μια από τις πρώτες αποφάσεις, στις 23

Οκτωβρίου 1961, του νέου Υπουργικού Συμβουλίου του CHP του Ισμέτ Ινο-

νού, που είχε καταγάγει μια πύρρειο νίκη στις εκλογές της 15ης Οκτωβρίου,

τα οστά του Μπεντρεντίν θάφτηκαν στις 29 Νοεμβρίου στο νεκροταφείο του

τουρμπέ του σουλτάνου Μαχμούτ Βʹ στο Τσεμπέρλιτας, όπου μπορεί κανείς

να επισκεφτεί το απλό μνήμα του σήμερα, δυο βήματα επίσης από τον τάφο

του Ζιγιά Γκιοκάλπ.66 Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό το γεγονός ότι το πρόσω-

πο που αμφισβήτησε τόσο δυναμικά την εξουσία της οθωμανικής δυναστείας

έχει σήμερα ταφεί στο πλέον κεντρικό νεκροταφείο των οθωμανών σουλτά-

νων, πάνω στη Ντιβάν Γιολού στην Κωνσταντινούπολη…

Μόνο από τη δεκαετία του 1990, με την αυτόνομη ανάπτυξη του ισλαμι-

στικού κινήματος στην Τουρκία, επιχειρήθηκε σε διάφορα δημοσιεύματα η

ανάκτηση του Μπεντρεντίν από τα χέρια των αριστερών σε ένα νέο πλαίσιο.

Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος του άρθρου του Μουφίντ Γιουκσέλ που δημο-

σιεύτηκε το 1994: «Μια κλεμμένη προσωπικότητα: ο σεΐχης Μπεντρεντίν».67

Από τους διανοούμενους του ισλαμιστικού κινήματος στην Τουρκία τονίζεται,

επιλεκτικά βέβαια, ότι ο Μπεντρεντίν δεν ήταν υλιστής ή επαναστάτης, αλλά

σπουδαίος νομομαθής και θεολόγος και μυστικιστής του σουνιτικού ισλάμ,

για τον οποίο οι πηγές δεν επιβεβαιώνουν ότι είχε σχέση με την εξέγερση του

Μπορκλουτζέ Μουσταφά. Στην περίπτωση των ισλαμιστών, η προσπάθεια

ανάκτησης του Μπεντρεντίν εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθεια μιας

ισλαμικής ανάγνωσης της τουρκικής ιστορίας (και αναδιαμόρφωσης του πα-

ρόντος της Τουρκίας), με έμφαση σε μια «εξισλαμισμένη» οθωμανική ιστορία

από την οποία έχουν απαλειφθεί όσα στοιχεία δεν εντάσσονται στο ισλαμικό

πλαίσιο.

Από την άλλη πλευρά, ας σημειωθεί ότι οι Αλεβήδες διεκδικούν κι εκεί-

νοι σήμερα τον Μπεντρεντίν, χαρακτηρίζοντας τον ίδιο Αλεβή, αν και ήταν

προφανώς σουνίτης, και την εξέγερσή του αλεβιτική.68 Υποστηρίζουν, για πα-

ράδειγμα, ότι είχε εξαναγκαστεί να γράψει τα βιβλία του που έχουν σουνιτικό

περιεχόμενο.69

Τέλος, στο πιο πρόσφατο πλαίσιο της ανάπτυξης δεσμών μεταξύ των βαλ-

κανικών χωρών και της Τουρκίας πέρα από τις συγκρούσεις του παρελθόντος,

έχουν σημειωθεί πρωτοβουλίες, όπως η κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ για τον

Μπεντρεντίν με τίτλο «Inspirations»70 (2006), σε σκηνοθεσία Nurdan Arca,

με γυρίσματα στην Τουρκία, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Δημοκρα-

τία της Μακεδονίας, και τη συνεργασία γνωστών ιστορικών, όπως ο Cemal

Kafadar, που αποδίδουν στο σεΐχη ένα σύγχρονο μήνυμα συνύπαρξης μεταξύ

των λαών: το ντοκιμαντέρ ξεκινά με τη διαπίστωση ότι ο «Μπεντρεντίν του

Σιμαβνά υπερασπίστηκε την ισότητα μουσουλμάνων, χριστιανών, εβραίων,

όλων των ανθρώπων».

Προςμια επαναπροσέγγιση

Ως ιδεολογικό διακύβευμα, η ιστορία των εξεγέρσεων που συνδέθηκαν με τον

σεΐχη Μπεντρεντίν αποτέλεσε αντικείμενο προσεγγίσεων, οι οποίες, λόγω και

των λίγων, ανεπαρκών και αντιφατικών μεταξύ τους σχετικών πηγών, είναι

φανερό ότι τόνιζαν επιλεκτικά το ένα ή το άλλο στοιχείο. Για μια επαναπρο-

σέγγιση του Μπεντρεντίν χρειάζεται μια συνολικότερη προσέγγιση αυτής

της περιόδου της οθωμανικής ιστορίας, σε πολιτικό, οικονομικοκοινωνικό και

ιδεολογικό επίπεδο

Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν το 1416 αποτέ-

λεσαν ιδιαίτερο σταθμό κατά την πορεία συγκρότησης της Οθωμανικής Αυ-

τοκρατορίας τον 15ο αιώνα, αμφισβητώντας τις πολιτικές και κοινωνικές συμ-

μαχίες της δυναστείας μετά από μια περίοδο ενδοδυναστικών συγκρούσεων.

Η εξέγερση του Μπεντρεντίν, από αυτή τη σκοπιά, θα μπορούσε να θεωρηθεί

αποτέλεσμα συμμαχιών μεταξύ ενός διακεκριμένου ουλεμά, μιας μερίδας της

στρατιωτικής τάξης, και συγκεκριμένα όσων είχαν πάρει τιμάρια όταν ο Μπε-

ντρεντίν ήταν καζασκέρης πλάι στον Μουσά, καθώς και ορισμένων καπικου-

λήδων όπως ο Αζέπ Μπέης, οι οποίοι συνασπίστηκαν πολιτικά εναντίον της

δυναστείας των Οθωμανών, με την υποστήριξη των γειτονικών χριστιανών

και μουσουλμάνων ηγεμόνων. Το διακύβευμα είχε να κάνει με τη μορφή του

εγχειρήματος του υπό συγκρότηση πολιτικού σχηματισμού που ονομάστηκε

εν τέλει Οθωμανική Αυτοκρατορία.71 Ας επισημανθεί ότι το εγχείρημα των

Οθωμανών ήδη έναν αιώνα στηριζόταν επίσης σε παρόμοιες συμμαχίες, με τη

στρατιωτική τάξη, τους καπικουλήδες, αλλά και στην υποστήριξη γειτόνων

χριστιανών και μουσουλμάνων. Χρειαζόμαστε όμως μια αναλυτική προσέγγι-

ση της πολιτικής ιστορίας αυτών των χρόνων για να επιχειρηθεί να επιβεβαιωθεί

ή όχι μια τέτοια ερμηνεία.

Στην περιοχή της Σμύρνης τουλάχιστον, η εξέγερση του μαθητή του

Μπεντρεντίν,

Μπορκλουτζέ Μουσταφά, φαίνεται πως έλαβε κοινωνικό και

θρησκευτικό χαρακτήρα, αντλώντας υποστήριξη από την αγροτική τάξη ανε-

ξαρτήτως θρησκεύματος, με μεσολαβητές δερβίσηδες με τους οποίους είχε

συνδεθεί ο Μπεντρεντίν μέσω του σουφισμού, ίσως και χριστιανούς ιερείς και

μοναχούς. Σε αυτό το πεδίο, τα ερωτήματά μας είναι πολύ περισσότερα. Με

ποιο τρόπο οι αγρότες εκείνων των χρόνων στην περιοχή της Σμύρνης οργα-

νώνονταν στην οικονομική και κοινωνική τους ζωή σε σχέση με όσους εισέ-

πρατταν φόρους, την τοπική εξουσία, τη δυναστεία των Οθωμανών; Γνωρί-

ζουμε ότι οι δερβίσηδες, οι ιερείς και οι μοναχοί έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στην

αγροτική κοινωνία, αλλά θα θέλαμε να ξέρουμε αναλυτικότερα τα δεδομένα

στην περιοχή της Σμύρνης των αρχών του 15ου αιώνα για να επιχειρήσου-

με να ανασυνθέσουμε με συνολικό τρόπο το σκηνικό της εξέγερσης. Ας επι-

σημανθεί πάντως και σε αυτή την περίπτωση ότι οι δερβίσηδες τουλάχιστον

αποτελούσαν συμμάχους της οθωμανικής δυναστείας από τα πρώτα βήματά

της τον προηγούμενο αιώνα· την ίδια στιγμή, το εγχείρημα των Οθωμανών

είχε, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, στοιχεία προστατευτισμού απέναντι στην

αγροτική τάξη. Και εδώ είναι απαραίτητη μια αναλυτική προσέγγιση της οι-

κονομικής και κοινωνικής ιστορίας αυτών των χρόνων για να επιχειρηθεί να

επιβεβαιωθεί ή να διαψευστεί μια τέτοια ερμηνεία.

Τέλος, θα πρέπει να συζητηθεί με ποιο τρόπο οι ιδεολογικές αντιλήψεις

που εκφράστηκαν στα συγγράμματα του Μπεντρεντίν μπορούν να συνδε-

θούν ή όχι τόσο με το γενικότερο πλαίσιο της ιστορίας του ισλαμικού μυ-

στικισμού όσο και με τα διακυβεύματα των εξεγέρσεων, όπως τουλάχιστον

μεταφέρθηκαν από τις πηγές της εποχής.72

Σύμφωνα με τα παραπάνω, μπορούμε, θεωρώ, να πούμε τουλάχιστον ότι

οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν αμφισβήτησαν συ-

νολικά τις συμμαχίες της δυναστείας των Οθωμανών στο πολιτικό, στρατιω-

τικό και κοινωνικό πεδίο, οδηγώντας σε κρίση νομιμοποίησης της δυναστι-

κής εξουσίας, σε μια εποχή που η τελευταία βρισκόταν σε διαμόρφωση και

σε κρίση.73 Το γεγονός της συνολικής αμφισβήτησης της οθωμανικής δυνα-

στικής εξουσίας, σε πολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο, είναι, νομί-

ζω, μοναδικό στην οθωμανική ιστορία. Στη συνέχεια, μετά την άλωση της

Κωνσταντινούπολης και τη συγκρότηση της αυτοκρατορίας, η εξουσία της

δυναστείας των Οθωμανών στην κεφαλή του κράτους και της θρησκείας δεν

αμφισβητούνταν, στο εσωτερικό τουλάχιστον· η περίπτωση του Σαχ Ισμαήλ

και των Σαφαβηδών, που αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη απειλή για την Οθω-

μανική Αυτοκρατορία τον 16ο αιώνα, στηριζόμενοι στην «πέμπτη φάλαγγα»

των Κιζιλμπάσηδων στο εσωτερικό των οθωμανικών εδαφών, είναι διαφορε-

τική, καθώς τότε η έδρα της αμφισβήτησης βρισκόταν μακριά από το κέντρο

της εξουσίας.

Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν, αναδεικνύουν

επίσης, σύμφωνα με την προσέγγιση που υιοθετήσαμε εδώ, μια κρίση προσα-

νατολισμού για τις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που αναπτύσσονταν

στο ρευστό οθωμανικό περιβάλλον των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας

στην αυγή του 15ου αιώνα. Την ίδια στιγμή, ως ιδεολογικό διακύβευμα μέ-

χρι σήμερα στη σύγχρονη Τουρκία, η ιστορία του Μπεντρεντίν, λειτουργώ-

ντας ουσιαστικά ως παλίμψηστο, με προσεγγίσεις, οι οποίες, λόγω και των

λίγων, ανεπαρκών και αντιφατικών μεταξύ τους σχετικών πηγών, είναι φα-

νερό ότι τόνιζαν επιλεκτικά το ένα ή το άλλο στοιχείο, δηλώνει, σύμφωνα με

την ερμηνεία που προτείνω εδώ, την προσπάθεια των δυνάμεων της σύγχρο-

νης Τουρκίας που αντιπάλεψαν και αντιπαλεύουν το επιβεβλημένο «από τα

πάνω» μονοπώλιο του «εθνικού ήρωα» από τον Κεμάλ Ατατούρκ, κυρίως την

αριστερά παλαιότερα ή το πολιτικό ισλάμ σήμερα, να αναδείξουν ένα αντίπα-

λο πρότυπο. Σε αυτή την προσπάθεια, ο αποϊστορικοποιημένος Μπεντρεντίν

ανανοηματοδοτείται συνεχώς, επινοείται ξανά και ξανά ως παράδοση, απο-

κτώντας την ίδια στιγμή μια νέα ιστορία, με κοινό νήμα την αναζήτηση ενός

εναλλακτικού προγονικού προτύπου, σε μια εποχή έντονης κρίσης προσανα-

τολισμού για τη σύγχρονη τουρκική κοινωνία.

ΗΛΙΑΣ ΚΟΛΟΒΟΣ

Πανεπιστήμιο Κρήτης Τμήμα Ιστορίαςκαι ΑρχαιολογίαςΙνστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών / Ι.Τ.Ε.