Στοιχειώδεις αστρονομικές γνώσεις
ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΦΑΙΡΑ
ΑΝ ΜΙΑ ΟΜΟΡΦΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑΤΙΚΗ ΝΥΧΤΑ στρέψουμε το βλέμμα μας στον ουρανό, θα έχουμε την εντύπωση ότι όλα τ' αστέρια βρίσκονται τοποθετημένα στην εσωτερική επιφάνεια μιας τεράστιας σφαίρας, της ουράνιας σφαίρας, που έχει ως κέντρο της τη Γη. Λόγω της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονα της με κατεύθυνση από τη δύση προς την ανατολή, η ουράνια σφαίρα φαίνεται να περιστρέφεται με αντίθετη κατεύθυνση, από την ανατολή προς τη δύση, γύρω από έναν άξονα περιστροφής που είναι προέκταση του άξονα περιστροφής της Γης. Ο άξονας αυτός τέμνει την ουράνια σφαίρα σε δύο σημεία, τον βόρειο ουράνιο πόλο (Π) και τον νότιο ουράνιο πόλο (Π'). Ο άξονας ΠΠ' ονομάζεται άξονας του κόσμου.
Κάθε επίπεδο που διέρχεται από το κέντρο της ουράνιας σφαίρας την τέμνει κατά ένα μέγιστο κύκλο. Ομοίως υπάρχει μόνο ένας μέγιστος κύκλος που διέρχεται από δύο τυχαία σημεία Σ και Σ' της ουράνιας σφαίρας. Το τόξο του μέγιστου κύκλου που ενώνει τα δύο σημεία Σ και Σ' ονομάζεται γωνιώδης απόσταση τους. Η γωνιώδης απόσταση δεν αποτελεί μέτρο της πραγματικής απόστασης δύο άστρων, αλλά της απόστασης των προβολών τους πάνω στην ουράνια σφαίρα, κατά μήκος των διευθύνσεων των οπτικών ακτινών τους. Οπτική ακτίνα ενός άστρου ονομάζουμε την ακτίνα της ουράνιας σφαίρας που συνδέει το μάτι του παρατηρητή με το άστρο.
ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΥ
Γήινες γεωγραφικές συντεταγμένες
ΕΠΕΙΔΗ Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ενός άστρου πάνω στην ουράνια σφαίρα αποτελεί απλή λογική προέκταση της μεθόδου καθορισμού της θέσης ενός σημείου πάνω στη γήινη σφαίρα, θα ήταν αρκετά ενδιαφέρον να υπενθυμίσουμε κάποια στοιχεία προσδιορισμού των γήινων γεωγραφικών συντεταγμένων. Η Γη περιστρέφεται κατά την κατεύθυνση δύσης - ανατολής, γύρω από ένα φανταστικό άξονα που την τέμνει σε δύο σημεία, τον βόρειο (Β.Π) και τον νότιο (Ν.Π) γεωγραφικό πόλο.
Ο μέγιστος κύκλος που το επίπεδο του τέμνει κάθετα τον άξονα της Γης ονομάζεται γήινος ισημερινός και χωρίζει τη Γη σε δύο ημισφαίρια, το βόρειο και το νότιο. Κάθε επίπεδο παράλληλο προς το επίπεδο του ισημερινού τέμνει τη γήινη σφαίρα κατά κύκλους μικρότερους, αλλά παράλληλους προς τον ισημερινό. Πάνω στην επιφάνεια της Γης μπορούμε να χαράξουμε άπειρους παράλληλους προς τον ισημερινό κύκλους.
Ονομάζουμε γεωγραφικό μεσημβρινό κάθε μέγιστο κύκλο της γήινης σφαίρας που περνάει από τον βόρειο και νότιο γεωγραφικό πόλο. Είναι φανερό ότι υπάρχουν άπειροι γεωγραφικοί μεσημβρινοί, διαφορετικοί μεταξύ τους, που μπορούν να χαραχτούν στην επιφάνεια της γήινης σφαίρας. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι από κάθε σημείο της γήινης σφαίρας διέρχεται μόνο ένας παράλληλος προς τον ισημερινό κύκλος και ένας μόνο γεωγραφικός μεσημβρινός.Έτσι, κάθε σημείο της γήινης σφαίρας ορίζεται ως η τομή ενός παράλληλου προς τον ισημερινό κύκλου και κάποιου συγκεκριμένου μεσημβρινού. Επειδή όμως οι δύο προηγούμενοι γήινοι κύκλοι δεν έχουν ένα αλλά δύο σημεία τομής, δημιουργήθηκε η ανάγκη βαθμολόγησης των κύκλων του ισημερινού και των μεσημβρινών, καθώς και ο καθορισμός ως πρώτου κάποιου μεσημβρινού. Ως πρώτος μεσημβρινός ορίστηκε, μετά από διεθνή συμφωνία, ο μεσημβρινός που διέρχεται από το Παλαιό Αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς. Το σημείο τομής του πρώτου αυτού μεσημβρινού με τον ισημερινό αποτελεί την αρχή της βαθμολόγησης του κύκλου του ισημερινού, κατά τη διεύθυνση την αντίθετη της κίνησης των δεικτών του ρολογιού.
Καλύπτοντας λοιπόν την επιφάνεια της Γης με ένα φανταστικό δίκτυο παράλληλων κύκλων και μεσημβρινών, που τέμνονται μεταξύ τους, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση οποιουδήποτε σημείου στην επιφάνεια της, προσδιορίζοντας ακριβώς τον παράλληλο κύκλο και τον μεσημβρινό που βρίσκεται το σημείο, από τις αποστάσεις τους από τον ισημερινό και τον πρώτο μεσημβρινό αντίστοιχα.Έστω ότι έχουμε έναν τόπο Τ στην επιφάνεια της Γης και θέλουμε να προσδιορίσουμε τις γεωγραφικές συντεταγμένες του. Φέρνουμε αρχικά τον γεωγραφικό μεσημβρινό ΒΤΤοΝ, που διέρχεται από τον τόπο αυτό. Η δίεδρη γωνία που σχηματίζεται από τον μεσημβρινό του τόπου και τον μεσημβρινό του Γκρήνουιτς ΒGG0Ν ορίζει το γεωγραφικό μήκος λ του τόπου και μετριέται πάνω στον ισημερινό, λ = GοΤο με αρχή το σημείο Gο, από 0° έως 180° (ή από 0 έως 12 ώρες), δυτικά (+), ή ανατολικά (-) του Γκρήνουιτς. Όλοι οι τόποι που βρίσκονται στον ίδιο μεσημβρινό έχουν το ίδιο γεωγραφικό μήκος λ. Η γωνία που σχηματίζει η διεύθυνση της κατακόρυφης του τόπου ΚΤ με τον γήινο ισημερινό ονομάζεται γεωγραφικό πλάτος φ του τόπου και μετριέται πάνω στον μεσημβρινό του τόπου από 0° (στον ισημερινό) μέχρι +90° στον βόρειο πόλο, και από 0° μέχρι -90° στον νότιο πόλο. Για να προσδιορίσουμε λοιπόν τη θέση κάποιου σημείου πάνω στην ουράνια σφαίρα, θα πρέπει αρχικά να ορίσουμε ένα σύστημα δύο τεμνομένων μέγιστων ουράνιων κύκλων, που θα δημιουργήσουν στην επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας το δίκτυο των κύκλων των οποίων οι τομές θα προσδιορίσουν τη θέση των σημείων της ουράνιας σφαίρας. Ανάλογα με το αρχικό σύστημα τεμνομένων megistvn ουράνιων κύκλων που επιλέγουμε, μπορούμε να ορίσουμε διάφορα συστήματα συντεταγμένων, τα οποία περιγράφουμε στη συνέχεια.
Αν η επιφάνεια της Γης ήταν επίπεδη, η ανατολή ή η δύση του Ήλιου θα συνέβαιναν ταυτόχρονα σε όλη την επιφάνεια της. Επειδή όμως η Γη είναι σφαιρική, η ανατολή ή η δύση του Ήλιου συμβαίνουν με τέσσερα λεπτά διαφορά για κάθε μοίρα γεωγραφικού πλάτους. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την κανονική κυρτότητα της Γης στην κατεύθυνση ανατολή -δύση.Εάν ακολουθήσουμε την κατεύθυνση ενός μεσημβρινού προς τον νότο, θα βλέπουμε διαδοχικά να ανατέλλουν από τον ορίζοντα νέα αστέρια συνεχώς. Κάθε 111 Κm τα άστρα υψώνονται από τον ορίζοντα κατά μία μοίρα. Αυτό σημαίνει ότι η επιφάνεια της Γης έχει κανονική κυρτότητα από βορρά προς νότο.Μέσω των συστημάτων συντεταγμένων υπολογίζουμε τη θέση της προβολής των άστρων πάνω στη δισδιάστατη κοίλη εσωτερική επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας, και όχι τη θέση τους μέσα στον τρισδιάστατο χώρο.Ως εκ τούτου, αρκεί ο ορισμός δύο σφαιρικών συντεταγμένων για τον προσδιορισμό της προβολής της θέσης ενός άστρου πάνω στον ουράνιο θόλο.Ως εκ τούτου, αρκεί ο ορισμός δύο σφαιρικών συντεταγμένων για τον προσδιορισμό της προβολής της θέσης ενός άστρου πάνω στον ουράνιο θόλο.
Σύστημα Οριζόντιων Συντεταγμένων Σ (Α, υ)
ΩΣ ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΗ ΕΝΟΣ ΤΟΠΟΥ πάνω στη γήινη σφαίρα ορίζουμε τη διεύθυνση του νήματος της στάθμης στον τόπο αυτό. Η κατακόρυφη ενός τόπου, προ-εκτεινόμενη, τέμνει την ουράνια σφαίρα σε δύο σημεία, το Ζενίθ (Ζ) και το Ναδίρ (Να).
Ονομάζουμε ορίζοντα ενός τόπου τον μέγιστο κύκλο της ουράνιας σφαίρ ας που τέμνει κάθετα την κατακόρυφη του τόπου αυτού. Ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που ορίζεται από την κατακόρυφη του τόπου, διέρχεται δηλαδή από το Ζενίθ και το Ναδίρ, ονομάζεται κατακόρυφος κύκλος. Ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας, που ορίζεται από την κατακόρυφη του τόπου και τον άξονα του κόσμου ΠΠ', ονομάζεται ουράνιος μεσημβρινός. Τέμνει τον ορίζοντα σε δύο σημεία, τον βορρά (Β) και τον νότο (Ν), και ταυτίζεται με τον κατακόρυφο του νότου. Η γραμμή βορρά - νότου (ΒΝ) ονομάζεται μεσημβρινή γραμμή, και η κάθετος διάμετρος (ΑΔ) προς αυτήν, που ορίζει τα σημεία ανατολής (Α) και δύσης (Δ), ονομάζεται άξονας τον μεσημβρινού.
Η ανατολή βρίσκεται πάντοτε στα δεξιά του παρατηρητή, όταν αυτός είναι στραμμένος προς τον βορρά. Το σύστημα των οριζόντιων συντεταγμένων έχει ως μέγιστους κύκλους αναφοράς τον ορίζοντα και τον κατακόρυφο τον νότου του τόπου. Πάνω στον ορίζοντα, αρχή μέτρησης του έχουμε ορίσει το σημείο του νότου (Ν).
Εάν θέλουμε να βρούμε τις οριζόντιες συντεταγμένες ενός άστρου Σ πάνω στην ουράνια σφαίρα, φέρουμε αρχικά τον κατακόρυφο κύκλο του άστρου ΖΣΝα. Ο μέγιστος αυτός κύκλος τέμνει τον ορίζοντα σε ένα σημείο Σο. Το τόξο ΝΣο ονομάζεται αζιμούθιο, Λ, του αστεριού και ορίζεται ως η αντίστοιχη επίπεδη της δίεδρης γωνίας που σχηματίζεται από το επίπεδο του κατακόρυφου του νότου και του κατακόρυφου κύκλου του αστεριού. Η μέτρηση του αζιμούθιου γίνεται πάνω στον ορίζοντα, από 0° έως 360°, κατά την ανάδρομη φορά (φορά των δεικτών του ρολογιού), με αρχή μέτρησης το σημείο του νότου Ν. Το αζιμούθιο στη Ναυτιλία, στη Σπηλαιολογία και στην Ορειβασία ορίζεται με αρχή τον βορρά, θεωρώντας ότι αζιμούθιο είναι η γωνία πορείας σε σχέση με τον βορρά. Το τόξο ΣοΣ είναι η δεύτερη συντεταγμένη που υπολογίζουμε και ονομάζεται ύψος του αστεριού, υ. Ως ύψος ενός άστρου ορίζεται η γωνιώδης απόσταση του από τον ορίζοντα του τόπου. Μετριέται πάνω στον κατακόρυφο κύκλο του άστρου από 0° μέχρι +90° από τον ορίζοντα προς το Ζενίθ, Ζ, ή από 0° έως -90° από τον ορίζοντα προς το Ναδίρ, Να, του τόπου. Η συμπληρωματική του ύψους γωνία ζ = 90°-υ ονομάζεται ζενιθία απόσταση του άστρου και μετριέται πάνω στον κατακόρυφο του άστρου από 0° έως 180° προς το Ναδίρ, με αρχή μέτρησης το Ζενίθ. Το αζιμούθιο (Α) και το ύψος (υ) κάθε άστρου Σ(Α,υ) αποτελούν τις οριζόντιες συντεταγμένες του. Το σύστημα των οριζόντιων συντεταγμένων είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε άμεσα και το οποίο αποτελεί το φυσικό σύστημα παρατηρήσεων.
Ημερήσια φαινόμενη περιστροφή της ουράνιας σφαίρας
Λόγω της φαινόμενης ημερήσιας περιστροφής της ουράνιας σφαίρας, όλα τα άστρα φαίνονται να κινούνται διαγράφοντας κύκλους Σ1αΣ2δ παράλληλους προς τον ουράνιο ισημερινό ΙΑ΄Δ. Οι κυκλικές αυτές φαινόμενες τροχιές των άστρων πάνω στην ουράνια σφαίρα ονομάζονται κύκλοι αποκλίσεως. Κινούμενο το άστρο Σ πάνω στον κύκλο αποκλίσεως του κατά τη διεύθυνση του βέλους, συναντά τον ορίζοντα στα σημεία α και δ.
Στο σημείο α το άστρο εμφανίζεται πάνω από τον ορίζοντα του τόπου, δηλαδή ανατέλλει, ενώ στο σημείο δ τείνει να χαθεί από τον ορίζοντα του τόπου, δηλαδή δύει. Στα σημεία Σ1 και Σ2 της τροχιάς του, τα πιο κοντινά προς το Ζενίθ και το Ναδίρ του τόπου, το αστέρι μεσουρανεί άνω ή μεσουρανεί κάτω αντίστοιχα.
Σύστημα Ισημερινών
Συντεταγμένων Σ (Η, δ)
ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΥΤΟ ΒΑΣΙΚΟΙ ΜΕΓΙΣΤΟΙ ΟΥΡΑΝΙΟΙ κύκλοι είναι ο ουράνιος ισημερινός ΙΣοΙ΄ και ο ουράνιος μεσημβρινός ΠΖΠ'Να που συμπίπτει με τον ωριαίο του νότου ΠΝΠ'. Ο ουράνιος ισημερινός είναι ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που, αποτελώντας προέκταση του γήινου ισημερινού, τέμνει κάθετα τον άξονα του κόσμου ΠΠ'. Ο ουράνιος μεσημβρινός ΠΖΠ'Να είναι ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που ορίζεται από την κατακόρυφη ΖΝα και τον άξονα του κόσμου ΠΠ', είναι δε κάθετος στον ορίζοντα του τόπου και στον ουράνιο ισημερινό.
Ωριαίο κύκλο ενός άστρου ή ενός σημείου της ουράνιας σφαίρας ονομάζουμε τον μέγιστο κύκλο της, που ορίζεται από τον άξονα του κόσμου ΠΠ' και το αστέρι Σ ή το συγκεκριμένο σημείο της. Οι ισημερινές συντεταγμένες του άστρου Σ είναι η ωριαία γωνία Η = ΙΣΟ και η απόκλιση δ = ΣοΣ. Όπως ακριβώς στις οριζόντιες συντεταγμένες, η ωριαία γωνία Η του άστρου είναι η δίεδρη γωνία που ορίζεται από το επίπεδο του ωριαίου του νότου (ή του ουράνιου μεσημβρινού) και του ωριαίου κύκλου του άστρου ΠΣΠ'. Μετριέται πάνω στον ουράνιο ισημερινό με αρχή το σημείο Ι από 0° έως 360° κατά την ανάδρομη φορά.Η απόκλιση δ = ΣοΣ του αστεριού είναι η γωνιώδης απόσταση του από τον ουράνιο ισημερινό. Μετριέται πάνω στον ωριαίο κύκλο του άστρου ΠΣΠ' από 0° έως +90 μοίρες από τον ισημερινό προς τον βόρειο πόλο Π, και από 0° έως -90° προς τον νότιο πόλο Π' της ουράνιας σφαίρας. Η συμπληρωματική της απόκλισης γωνία Ρ = 90°-δ ονομάζεται πολική απόσταση του άστρου και μετριέται πάνω στον ωριαίο κύκλο του άστρου, με αρχή τον βόρειο ουράνιο πόλο προς τον νότιο πόλο από 0° έως 180°. Το σύστημα αυτό χρησιμοποιείται στις παρατηρήσεις με τηλεσκόπιο και στη μελέτη της κίνησης των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τον μεσημβρινό του παρατηρητή.
Εκλειπτική
ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΦΑΙΡΑ Ο ΗΛΙΟΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ να διαγράφει κατά τη διάρκεια ενός έτους έναν μέγιστο κύκλο που ονομάζεται εκλειπτική, από το γεγονός ότι οι εκλείψεις της Σελήνης συμβαίνουν κατά τις περιόδους που η τροχιά της τέμνει τον μέγιστο αυτόν κύκλο. Τη ζώνη που εκτείνεται 8 μοίρες εκατέρωθεν της εκλειπτικής την ονομάζουμε ζωδιακή ζώνη, εφόσον μέσα στα όρια της βρίσκονται όλοι οι ζωδιακοί αστερισμοί• επίσης εντός αυτής κινούνται όλοι σχεδόν οι πλανήτες και η Σελήνη.
Τη ζωδιακή ζώνη τη χωρίζουμε σε 12 ίσα μέρη (δωδεκατημόρια) τα οποία η αστρολογία ονομάζει οίκους. Λόγω όμως του φαινομένου της μετάπτωσης του άξονα της Γης και των ισημερινών σημείων (σελ. 86), οι οίκοι μετατοπίζονται συνεχώς σε σχέση με τους ζωδιακούς αστερισμούς.
Ο Ήλιος κατά τη διάρκεια της ετήσιας πορείας του πάνω στην ουράνια σφαίρα φαίνεται να διέρχεται διαδοχικά από όλους τους οίκους που κατέχονται από τους ζωδιακούς αστερισμούς. Εκτός αυτού φαίνεται να μετακινείται, πάνω στην ουράνια σφαίρα, κατά μία περίπου μοίρα προς την ανατολή. Έτσι, αν μία ημέρα ο Ήλιος μεσουρανεί ταυτόχρονα με ένα άλλο αστέρι,
στην επόμενη μεσουράνηση του άστρου ο Ήλιος θα βρίσκεται μία μοίρα ανατολικότερα. Αν λοιπόν, σήμερα, ο Ήλιος βρίσκεται στην περιοχή ενός συγκεκριμένου ζωδιακού αστερισμού, μετά από ένα μήνα θα προβάλλεται στην περιοχή κάποιου άλλου, που θα απέχει από τον πρώτο 30 περίπου μοίρες ανατολικότερα.
Ακολουθώντας αυτή την πορεία σήμερα ο Ήλιος μπαίνει στην περιοχή του ζωδιακού αστερισμού του Κριού στα τέλη Απριλίου και ανά μήνα περίπου συναντά τους υπόλοιπους. Όπως αναφέραμε, λόγω του φαινομένου της μετάπτωσης του άξονα της Γης (σελ. 86) οι θέσεις των δωδεκατημορίων μετατοπίζονται συνεχώς. Έτσι, την εποχή του Ιππάρχου (2ος π.Χ. αιώνας) ο αστερισμός του Κριού βρισκόταν στο πρώτο δωδεκατημόριο (0 - 30 μοίρες) του ζωδιακού κύκλου, ενώ σήμερα βρίσκεται στο τελευταίο (330 - 360 μοίρες). Παρατηρούμε, λοιπόν, μια μετατόπιση 30° ανατολικότερα, έτσι ώστε τη θέση που κατείχε επί Ιππάρχου ο Κριός σήμερα την καταλαμβάνει ο αστερισμός των Ιχθύων.
Η εκλειπτική σχηματίζει με τον ουράνιο ισημερινό γωνία ίση με ε = 23° 27', που λέγεται λόξωση της εκλειπτικής. Εάν δεν υπήρχε η κλίση αυτή και ο άξονας της Γης ήταν κάθετος στην εκλειπτική, τότε το κάθε γήινο ημισφαίριο θα δεχόταν κάθε ημέρα την ίδια ποσότητα ηλιακής ακτινοβολίας, και έτσι όλες οι μέρες και οι νύχτες θα ήταν ίσες μεταξύ τους, γεγονός που σήμερα συμβαίνει μόνο στις περιοχές του ισημερινού. Ενώ λοιπόν ο διαχωρισμός μέρας και νύχτας οφείλεται στην περιστροφική κίνηση της Γης γύρω από τον άξονα της, η ανισότητα της μέρας και της νύχτας οφείλεται στη θέση του επιπέδου της τροχιάς της Γης γύρω από τον Ήλιο. Γι' αυτό το καλοκαίρι οι μέρες είναι αρκετά μεγαλύτερες από τις νύχτες, ενώ το αντίθετο συμβαίνει τον χειμώνα. Στις πολικές περιοχές οι μέρες το καλοκαίρι γίνονται τόσο μεγάλες, που διαρκούν έξι μήνες. Έξι μήνες επίσης διαρκούν οι νύχτες του χειμώνα.
Ο ισημερινός και η εκλειπτική τέμνονται σε δύο αντιδιαμετρικά σημεία, τα γ και γ', που ονομάζονται ισημερινό σημεία. Το σημείο γ ονομάζεται εαρινό ισημερινό σημείο ή αναβιβάζων σύνδεσμος, διότι από αυτό περνάει ο Ήλιος στις 21 Μαρτίου, ανεβαίνοντας από το νότιο ημισφαίριο στο βόρειο, οριοθετώντας έτσι την έναρξη της εποχής της άνοιξης. Το σημείο γ' αντίθετα ονομάζεται φθινοπωρινό ισημερινό σημείο ή καταβιβάζων σύνδεσμος. Από το σημείο αυτό περνάει ο Ήλιος στις 22 Σεπτεμβρίου κατεβαίνοντας από το βόρειο στο νότιο ημισφαίριο. Όταν ο Ήλιος βρίσκεται στο γ', αρχίζει το φθινόπωρο. Κατά τις δύο αυτές ημερομηνίες (21 Μαρτίου και 22 Σεπτεμβρίου) έχουμε τις λεγόμενες ισημερίες. Τις ημέρες αυτές οι ακτίνες του Ήλιου είναι κάθετες στον ισημερινό και σε ολόκληρη τη Γη η διάρκεια της νύχτας είναι ίση με τη διάρκεια της μέρας. Μεταξύ των δύο αυτών ημερομηνιών στο βόρειο ημισφαίριο επικρατούν οι εποχές της άνοιξης και του καλοκαιριού, κατά τις οποίες οι μέρες είναι μεγαλύτερες από τις νύχτες. Το αντίθετο συμβαίνει στο νότιο ημισφαίριο.
Τη διάμετρο γγ' της εκλειπτικής και της ουράνιας σφαίρας την ονομάζουμε γραμμή των ισημεριών ή ισημερινή γραμμή. Η διάμετρος ΕΕ' της εκλειπτικής που είναι κάθετη στη γραμμή των ισημεριών ονομάζεται γραμμή των τροπών ή γραμμή των ηλιοστασίων. Από τις 21 Μαρτίου, η μέρα προοδευτικά μεγαλώνει μέχρι τις 21 Ιουνίου. Τότε ο Ήλιος περνάει από το Ε και έχουμε τη μεγαλύτερη μέρα. Από το σημείο Ε' ο Ήλιος περνάει στις 22 Δεκεμβρίου και τότε παρατηρείται η μεγαλύτερη νύχτα. Τα αντίθετα ακριβώς συμβαίνουν στο νότιο ημισφαίριο της Γης. Στα σημεία Ε και Ε' η τροχιά του Ήλιου «τρέπεται», αλλάζει δηλαδή πορεία κατευθυνόμενη προς το άλλο ημισφαίριο. Για τον λόγο αυτό τα σημεία Ε και Ε' λέγονται θερινή και χειμερινή τροπή αντίστοιχα. Πολλές φορές όμως ονομάζουμε τα σημεία Ε και Ε' ηλιοστάσια, διότι στα σημεία αυτά ο Ήλιος φαίνεται σαν να στέκεται. Το Ε ονομάζεται θερινό ηλιοστάσιο και η απόκλιση του Ήλιου όταν περνάει από αυτό είναι + ε = + 23° 27. Το Ε' ονομάζεται χειμερινό ηλιοστάσιο και παρουσιάζει απόκλιση - ε = - 23° 27. Όταν ο Ήλιος βρίσκεται στα σημεία Ε και Ε' αρχίζει αντίστοιχα το καλοκαίρι και ο χειμώνας.
Σύστημα ουρανογραφικών συντεταγμένων Σ (α, δ)
ΟΙ ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ είναι ένα σύστημα παρόμοιο με το σύστημα ισημερινών συντεταγμένων. Στο σύστημα αυτό βασικοί κύκλοι είναι ο ουράνιος ισημερινός και ο ωριαίος κύκλος του γ, δηλαδή ο μέγιστος κύκλος ΠγΠ' που περνάει από τους πόλους της ουράνιας σφαίρας και το εαρινό σημείο γ. Ειδικά ο ωριαίος κύκλος ΠγΠ'γ', που περνάει από τα ισημερινό σημεία, ονομάζεται κόλουρος των ισημεριών. Οι ουρανογραφικές συντεταγμένες ενός άστρου είναι η ορθή αναφορά α = γΣο και η απόκλιση δ = ΣοΣ. Η ορθή αναφορά α ενός άστρου είναι ουσιαστικά η δίεδρη γωνία που ορίζεται από τον ωριαίο κύκλο του γ και τον ωριαίο κύκλο του άστρου. Μετριέται πάνω στον ισημερινό με αρχή το γ, κατά την ορθή φορά (αντίθετη της κίνησης των δεικτών του ρολογιού), από 0° έως 360° ή συνηθέστερα από 0 έως 24 ώρες. Η απόκλιση δ του άστρου έχει ήδη ορισθεί στις ισημερινές συντεταγμένες. Το σύστημα των ουρανογραφικών συντεταγμένων Σ (α,δ) είναι γενικά ανεξάρτητο από τον τόπο καιτον χρόνο παρατήρησης των άστρων και χρησιμοποιείται για τη σύνταξη αστρικών καταλόγων και χαρτών.
Σύστημα εκλειπτικών συντεταγμένων Σ (λ,β)
ΚΥΚΛΟ ΠΛΑΤΟΥΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΥ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ τον μέγιστο κύκλο της ουράνιας σφαίρας που διέρχεται από το άστρο και από τους πόλους Ρ και Ρ' της εκλειπτικής. Στο σύστημα εκλειπτικών συντεταγμένων ως βασικοί μέγιστοι κύκλοι ορίζονται η εκλειπτική ΕγΕ'γ' και ο κύκλος πλάτους ΡγΡ' του σημείου γ. Ως εκλειπτικές συντεταγμένες ορίζουμε:
Το εκλειπτικό μήκος λ = γΣο, τη δίεδρη δηλαδή γωνία που ορίζεται από τον κύκλο πλάτους του γ και τον κύκλο πλάτους του άστρου. Μετριέται πάνω στην εκλειπτική με αρχή το σημείο γ, κατά την ορθή φορά, από 0° έως 360°.
Το εκλειπτικό πλάτος β = ΣοΣ, τη γωνιώδη δηλαδή απόσταση του άστρου από την εκλειπτική. Μετριέται πάνω στον κύκλο πλάτους του άστρου από 0° έως +90°, από την εκλειπτική προς τον βόρειο πόλο της εκλειπτικής Ρ, και από 0° έως -90°, από την εκλειπτική προς τον νότιο πόλο Ρ' της εκλειπτικής.
Το σύστημα των εκλειπτικών συντεταγμένων χρησιμοποιείται κυρίως στην Ουράνια Μηχανική.
ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΩΝ
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑ συντεταγμένων σε άλλο γίνεται με την εφαρμογή των τύπων της σφαιρικής τριγωνομετρίας σε αστρονομικά τρίγωνα θέσεως. Δύο από τους κυριότερους τύπους της σφαιρικής τριγωνομετρίας, που μπορούν να εφαρμοστούν στην επίλυση των προβλημάτων της σφαιρικής Αστρονομίας για ένα σφαιρικό τρίγωνο με γωνίες Α,Β,Γ και αντίστοιχες πλευρές α,β,γ, είναι:
1. Τύποι του ημίτονου:
ημΑ/ημα = ημΒ/ημβ = ημΓ/ημγ και
2. Τύπος του συνημίτονου:
συνα = συνβ•συνγ+ημβ•ημγ•συνΑ κ.ο.κ.
Για το τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ του άστρου Σ γνωρίζουμε ότι η γωνία ΣΠΖ = Η και η ΠΖΣ = 180°-Α. Επίσης για τις πλευρές
του έχουμε:
ΠΣ = Ρ = 90ο-δ,ΠΖ = 90°-φ και ΖΣ = 90°-υ
Η γωνία ΖΣΠ = S λέγεται παραλλακτιχή γωνία του άστρου. Εφαρμόζοντας τους τύπους ημίτονου και συνημίτονου στο τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ έχουμε: ημ(180°-Α)/ημ(90°-δ) = ημΗ/ημΖ = ημS/ημ(90°-φ) => ημΑ/συνδ = ημΗ/ημΖ = ημS/συνφ επίσης:
συνζ=συνΡσυν(90°-φ) + ημΡημ(90°-φ)συνΗ => συνζ=συν(90°-δ)ημφ + ημ(90°-δ)συνφσυνΗ =>
συνζ=ημδημφ + συνδσυνφσυνΗ
Έτσι, από τα γνωστά, υπολογίζουμε και τα άγνωστα στοιχεία για το τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ του άστρου Σ.
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΧΡΟΝΟ ΧΡΟΝΟ
ΕΚΔ. ΔΙΑΥΛΟΣ
Σ.ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ - Μ.ΔΑΝΕΖΗ
http://grmath4.phpnet.us/astronomia/stixiodastronognosis/stixiodastronognosis.htm
ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΦΑΙΡΑ
ΑΝ ΜΙΑ ΟΜΟΡΦΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑΤΙΚΗ ΝΥΧΤΑ στρέψουμε το βλέμμα μας στον ουρανό, θα έχουμε την εντύπωση ότι όλα τ' αστέρια βρίσκονται τοποθετημένα στην εσωτερική επιφάνεια μιας τεράστιας σφαίρας, της ουράνιας σφαίρας, που έχει ως κέντρο της τη Γη. Λόγω της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονα της με κατεύθυνση από τη δύση προς την ανατολή, η ουράνια σφαίρα φαίνεται να περιστρέφεται με αντίθετη κατεύθυνση, από την ανατολή προς τη δύση, γύρω από έναν άξονα περιστροφής που είναι προέκταση του άξονα περιστροφής της Γης. Ο άξονας αυτός τέμνει την ουράνια σφαίρα σε δύο σημεία, τον βόρειο ουράνιο πόλο (Π) και τον νότιο ουράνιο πόλο (Π'). Ο άξονας ΠΠ' ονομάζεται άξονας του κόσμου.
Κάθε επίπεδο που διέρχεται από το κέντρο της ουράνιας σφαίρας την τέμνει κατά ένα μέγιστο κύκλο. Ομοίως υπάρχει μόνο ένας μέγιστος κύκλος που διέρχεται από δύο τυχαία σημεία Σ και Σ' της ουράνιας σφαίρας. Το τόξο του μέγιστου κύκλου που ενώνει τα δύο σημεία Σ και Σ' ονομάζεται γωνιώδης απόσταση τους. Η γωνιώδης απόσταση δεν αποτελεί μέτρο της πραγματικής απόστασης δύο άστρων, αλλά της απόστασης των προβολών τους πάνω στην ουράνια σφαίρα, κατά μήκος των διευθύνσεων των οπτικών ακτινών τους. Οπτική ακτίνα ενός άστρου ονομάζουμε την ακτίνα της ουράνιας σφαίρας που συνδέει το μάτι του παρατηρητή με το άστρο.
ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΥ
Γήινες γεωγραφικές συντεταγμένες
ΕΠΕΙΔΗ Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ενός άστρου πάνω στην ουράνια σφαίρα αποτελεί απλή λογική προέκταση της μεθόδου καθορισμού της θέσης ενός σημείου πάνω στη γήινη σφαίρα, θα ήταν αρκετά ενδιαφέρον να υπενθυμίσουμε κάποια στοιχεία προσδιορισμού των γήινων γεωγραφικών συντεταγμένων. Η Γη περιστρέφεται κατά την κατεύθυνση δύσης - ανατολής, γύρω από ένα φανταστικό άξονα που την τέμνει σε δύο σημεία, τον βόρειο (Β.Π) και τον νότιο (Ν.Π) γεωγραφικό πόλο.
Ο μέγιστος κύκλος που το επίπεδο του τέμνει κάθετα τον άξονα της Γης ονομάζεται γήινος ισημερινός και χωρίζει τη Γη σε δύο ημισφαίρια, το βόρειο και το νότιο. Κάθε επίπεδο παράλληλο προς το επίπεδο του ισημερινού τέμνει τη γήινη σφαίρα κατά κύκλους μικρότερους, αλλά παράλληλους προς τον ισημερινό. Πάνω στην επιφάνεια της Γης μπορούμε να χαράξουμε άπειρους παράλληλους προς τον ισημερινό κύκλους.
Ονομάζουμε γεωγραφικό μεσημβρινό κάθε μέγιστο κύκλο της γήινης σφαίρας που περνάει από τον βόρειο και νότιο γεωγραφικό πόλο. Είναι φανερό ότι υπάρχουν άπειροι γεωγραφικοί μεσημβρινοί, διαφορετικοί μεταξύ τους, που μπορούν να χαραχτούν στην επιφάνεια της γήινης σφαίρας. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι από κάθε σημείο της γήινης σφαίρας διέρχεται μόνο ένας παράλληλος προς τον ισημερινό κύκλος και ένας μόνο γεωγραφικός μεσημβρινός.Έτσι, κάθε σημείο της γήινης σφαίρας ορίζεται ως η τομή ενός παράλληλου προς τον ισημερινό κύκλου και κάποιου συγκεκριμένου μεσημβρινού. Επειδή όμως οι δύο προηγούμενοι γήινοι κύκλοι δεν έχουν ένα αλλά δύο σημεία τομής, δημιουργήθηκε η ανάγκη βαθμολόγησης των κύκλων του ισημερινού και των μεσημβρινών, καθώς και ο καθορισμός ως πρώτου κάποιου μεσημβρινού. Ως πρώτος μεσημβρινός ορίστηκε, μετά από διεθνή συμφωνία, ο μεσημβρινός που διέρχεται από το Παλαιό Αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς. Το σημείο τομής του πρώτου αυτού μεσημβρινού με τον ισημερινό αποτελεί την αρχή της βαθμολόγησης του κύκλου του ισημερινού, κατά τη διεύθυνση την αντίθετη της κίνησης των δεικτών του ρολογιού.
Καλύπτοντας λοιπόν την επιφάνεια της Γης με ένα φανταστικό δίκτυο παράλληλων κύκλων και μεσημβρινών, που τέμνονται μεταξύ τους, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση οποιουδήποτε σημείου στην επιφάνεια της, προσδιορίζοντας ακριβώς τον παράλληλο κύκλο και τον μεσημβρινό που βρίσκεται το σημείο, από τις αποστάσεις τους από τον ισημερινό και τον πρώτο μεσημβρινό αντίστοιχα.Έστω ότι έχουμε έναν τόπο Τ στην επιφάνεια της Γης και θέλουμε να προσδιορίσουμε τις γεωγραφικές συντεταγμένες του. Φέρνουμε αρχικά τον γεωγραφικό μεσημβρινό ΒΤΤοΝ, που διέρχεται από τον τόπο αυτό. Η δίεδρη γωνία που σχηματίζεται από τον μεσημβρινό του τόπου και τον μεσημβρινό του Γκρήνουιτς ΒGG0Ν ορίζει το γεωγραφικό μήκος λ του τόπου και μετριέται πάνω στον ισημερινό, λ = GοΤο με αρχή το σημείο Gο, από 0° έως 180° (ή από 0 έως 12 ώρες), δυτικά (+), ή ανατολικά (-) του Γκρήνουιτς. Όλοι οι τόποι που βρίσκονται στον ίδιο μεσημβρινό έχουν το ίδιο γεωγραφικό μήκος λ. Η γωνία που σχηματίζει η διεύθυνση της κατακόρυφης του τόπου ΚΤ με τον γήινο ισημερινό ονομάζεται γεωγραφικό πλάτος φ του τόπου και μετριέται πάνω στον μεσημβρινό του τόπου από 0° (στον ισημερινό) μέχρι +90° στον βόρειο πόλο, και από 0° μέχρι -90° στον νότιο πόλο. Για να προσδιορίσουμε λοιπόν τη θέση κάποιου σημείου πάνω στην ουράνια σφαίρα, θα πρέπει αρχικά να ορίσουμε ένα σύστημα δύο τεμνομένων μέγιστων ουράνιων κύκλων, που θα δημιουργήσουν στην επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας το δίκτυο των κύκλων των οποίων οι τομές θα προσδιορίσουν τη θέση των σημείων της ουράνιας σφαίρας. Ανάλογα με το αρχικό σύστημα τεμνομένων megistvn ουράνιων κύκλων που επιλέγουμε, μπορούμε να ορίσουμε διάφορα συστήματα συντεταγμένων, τα οποία περιγράφουμε στη συνέχεια.
Αν η επιφάνεια της Γης ήταν επίπεδη, η ανατολή ή η δύση του Ήλιου θα συνέβαιναν ταυτόχρονα σε όλη την επιφάνεια της. Επειδή όμως η Γη είναι σφαιρική, η ανατολή ή η δύση του Ήλιου συμβαίνουν με τέσσερα λεπτά διαφορά για κάθε μοίρα γεωγραφικού πλάτους. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την κανονική κυρτότητα της Γης στην κατεύθυνση ανατολή -δύση.Εάν ακολουθήσουμε την κατεύθυνση ενός μεσημβρινού προς τον νότο, θα βλέπουμε διαδοχικά να ανατέλλουν από τον ορίζοντα νέα αστέρια συνεχώς. Κάθε 111 Κm τα άστρα υψώνονται από τον ορίζοντα κατά μία μοίρα. Αυτό σημαίνει ότι η επιφάνεια της Γης έχει κανονική κυρτότητα από βορρά προς νότο.Μέσω των συστημάτων συντεταγμένων υπολογίζουμε τη θέση της προβολής των άστρων πάνω στη δισδιάστατη κοίλη εσωτερική επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας, και όχι τη θέση τους μέσα στον τρισδιάστατο χώρο.Ως εκ τούτου, αρκεί ο ορισμός δύο σφαιρικών συντεταγμένων για τον προσδιορισμό της προβολής της θέσης ενός άστρου πάνω στον ουράνιο θόλο.Ως εκ τούτου, αρκεί ο ορισμός δύο σφαιρικών συντεταγμένων για τον προσδιορισμό της προβολής της θέσης ενός άστρου πάνω στον ουράνιο θόλο.
Σύστημα Οριζόντιων Συντεταγμένων Σ (Α, υ)
ΩΣ ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΗ ΕΝΟΣ ΤΟΠΟΥ πάνω στη γήινη σφαίρα ορίζουμε τη διεύθυνση του νήματος της στάθμης στον τόπο αυτό. Η κατακόρυφη ενός τόπου, προ-εκτεινόμενη, τέμνει την ουράνια σφαίρα σε δύο σημεία, το Ζενίθ (Ζ) και το Ναδίρ (Να).
Ονομάζουμε ορίζοντα ενός τόπου τον μέγιστο κύκλο της ουράνιας σφαίρ ας που τέμνει κάθετα την κατακόρυφη του τόπου αυτού. Ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που ορίζεται από την κατακόρυφη του τόπου, διέρχεται δηλαδή από το Ζενίθ και το Ναδίρ, ονομάζεται κατακόρυφος κύκλος. Ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας, που ορίζεται από την κατακόρυφη του τόπου και τον άξονα του κόσμου ΠΠ', ονομάζεται ουράνιος μεσημβρινός. Τέμνει τον ορίζοντα σε δύο σημεία, τον βορρά (Β) και τον νότο (Ν), και ταυτίζεται με τον κατακόρυφο του νότου. Η γραμμή βορρά - νότου (ΒΝ) ονομάζεται μεσημβρινή γραμμή, και η κάθετος διάμετρος (ΑΔ) προς αυτήν, που ορίζει τα σημεία ανατολής (Α) και δύσης (Δ), ονομάζεται άξονας τον μεσημβρινού.
Η ανατολή βρίσκεται πάντοτε στα δεξιά του παρατηρητή, όταν αυτός είναι στραμμένος προς τον βορρά. Το σύστημα των οριζόντιων συντεταγμένων έχει ως μέγιστους κύκλους αναφοράς τον ορίζοντα και τον κατακόρυφο τον νότου του τόπου. Πάνω στον ορίζοντα, αρχή μέτρησης του έχουμε ορίσει το σημείο του νότου (Ν).
Εάν θέλουμε να βρούμε τις οριζόντιες συντεταγμένες ενός άστρου Σ πάνω στην ουράνια σφαίρα, φέρουμε αρχικά τον κατακόρυφο κύκλο του άστρου ΖΣΝα. Ο μέγιστος αυτός κύκλος τέμνει τον ορίζοντα σε ένα σημείο Σο. Το τόξο ΝΣο ονομάζεται αζιμούθιο, Λ, του αστεριού και ορίζεται ως η αντίστοιχη επίπεδη της δίεδρης γωνίας που σχηματίζεται από το επίπεδο του κατακόρυφου του νότου και του κατακόρυφου κύκλου του αστεριού. Η μέτρηση του αζιμούθιου γίνεται πάνω στον ορίζοντα, από 0° έως 360°, κατά την ανάδρομη φορά (φορά των δεικτών του ρολογιού), με αρχή μέτρησης το σημείο του νότου Ν. Το αζιμούθιο στη Ναυτιλία, στη Σπηλαιολογία και στην Ορειβασία ορίζεται με αρχή τον βορρά, θεωρώντας ότι αζιμούθιο είναι η γωνία πορείας σε σχέση με τον βορρά. Το τόξο ΣοΣ είναι η δεύτερη συντεταγμένη που υπολογίζουμε και ονομάζεται ύψος του αστεριού, υ. Ως ύψος ενός άστρου ορίζεται η γωνιώδης απόσταση του από τον ορίζοντα του τόπου. Μετριέται πάνω στον κατακόρυφο κύκλο του άστρου από 0° μέχρι +90° από τον ορίζοντα προς το Ζενίθ, Ζ, ή από 0° έως -90° από τον ορίζοντα προς το Ναδίρ, Να, του τόπου. Η συμπληρωματική του ύψους γωνία ζ = 90°-υ ονομάζεται ζενιθία απόσταση του άστρου και μετριέται πάνω στον κατακόρυφο του άστρου από 0° έως 180° προς το Ναδίρ, με αρχή μέτρησης το Ζενίθ. Το αζιμούθιο (Α) και το ύψος (υ) κάθε άστρου Σ(Α,υ) αποτελούν τις οριζόντιες συντεταγμένες του. Το σύστημα των οριζόντιων συντεταγμένων είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε άμεσα και το οποίο αποτελεί το φυσικό σύστημα παρατηρήσεων.
Ημερήσια φαινόμενη περιστροφή της ουράνιας σφαίρας
Λόγω της φαινόμενης ημερήσιας περιστροφής της ουράνιας σφαίρας, όλα τα άστρα φαίνονται να κινούνται διαγράφοντας κύκλους Σ1αΣ2δ παράλληλους προς τον ουράνιο ισημερινό ΙΑ΄Δ. Οι κυκλικές αυτές φαινόμενες τροχιές των άστρων πάνω στην ουράνια σφαίρα ονομάζονται κύκλοι αποκλίσεως. Κινούμενο το άστρο Σ πάνω στον κύκλο αποκλίσεως του κατά τη διεύθυνση του βέλους, συναντά τον ορίζοντα στα σημεία α και δ.
Στο σημείο α το άστρο εμφανίζεται πάνω από τον ορίζοντα του τόπου, δηλαδή ανατέλλει, ενώ στο σημείο δ τείνει να χαθεί από τον ορίζοντα του τόπου, δηλαδή δύει. Στα σημεία Σ1 και Σ2 της τροχιάς του, τα πιο κοντινά προς το Ζενίθ και το Ναδίρ του τόπου, το αστέρι μεσουρανεί άνω ή μεσουρανεί κάτω αντίστοιχα.
Σύστημα Ισημερινών
Συντεταγμένων Σ (Η, δ)
ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΥΤΟ ΒΑΣΙΚΟΙ ΜΕΓΙΣΤΟΙ ΟΥΡΑΝΙΟΙ κύκλοι είναι ο ουράνιος ισημερινός ΙΣοΙ΄ και ο ουράνιος μεσημβρινός ΠΖΠ'Να που συμπίπτει με τον ωριαίο του νότου ΠΝΠ'. Ο ουράνιος ισημερινός είναι ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που, αποτελώντας προέκταση του γήινου ισημερινού, τέμνει κάθετα τον άξονα του κόσμου ΠΠ'. Ο ουράνιος μεσημβρινός ΠΖΠ'Να είναι ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που ορίζεται από την κατακόρυφη ΖΝα και τον άξονα του κόσμου ΠΠ', είναι δε κάθετος στον ορίζοντα του τόπου και στον ουράνιο ισημερινό.
Ωριαίο κύκλο ενός άστρου ή ενός σημείου της ουράνιας σφαίρας ονομάζουμε τον μέγιστο κύκλο της, που ορίζεται από τον άξονα του κόσμου ΠΠ' και το αστέρι Σ ή το συγκεκριμένο σημείο της. Οι ισημερινές συντεταγμένες του άστρου Σ είναι η ωριαία γωνία Η = ΙΣΟ και η απόκλιση δ = ΣοΣ. Όπως ακριβώς στις οριζόντιες συντεταγμένες, η ωριαία γωνία Η του άστρου είναι η δίεδρη γωνία που ορίζεται από το επίπεδο του ωριαίου του νότου (ή του ουράνιου μεσημβρινού) και του ωριαίου κύκλου του άστρου ΠΣΠ'. Μετριέται πάνω στον ουράνιο ισημερινό με αρχή το σημείο Ι από 0° έως 360° κατά την ανάδρομη φορά.Η απόκλιση δ = ΣοΣ του αστεριού είναι η γωνιώδης απόσταση του από τον ουράνιο ισημερινό. Μετριέται πάνω στον ωριαίο κύκλο του άστρου ΠΣΠ' από 0° έως +90 μοίρες από τον ισημερινό προς τον βόρειο πόλο Π, και από 0° έως -90° προς τον νότιο πόλο Π' της ουράνιας σφαίρας. Η συμπληρωματική της απόκλισης γωνία Ρ = 90°-δ ονομάζεται πολική απόσταση του άστρου και μετριέται πάνω στον ωριαίο κύκλο του άστρου, με αρχή τον βόρειο ουράνιο πόλο προς τον νότιο πόλο από 0° έως 180°. Το σύστημα αυτό χρησιμοποιείται στις παρατηρήσεις με τηλεσκόπιο και στη μελέτη της κίνησης των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τον μεσημβρινό του παρατηρητή.
Εκλειπτική
ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΦΑΙΡΑ Ο ΗΛΙΟΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ να διαγράφει κατά τη διάρκεια ενός έτους έναν μέγιστο κύκλο που ονομάζεται εκλειπτική, από το γεγονός ότι οι εκλείψεις της Σελήνης συμβαίνουν κατά τις περιόδους που η τροχιά της τέμνει τον μέγιστο αυτόν κύκλο. Τη ζώνη που εκτείνεται 8 μοίρες εκατέρωθεν της εκλειπτικής την ονομάζουμε ζωδιακή ζώνη, εφόσον μέσα στα όρια της βρίσκονται όλοι οι ζωδιακοί αστερισμοί• επίσης εντός αυτής κινούνται όλοι σχεδόν οι πλανήτες και η Σελήνη.
Τη ζωδιακή ζώνη τη χωρίζουμε σε 12 ίσα μέρη (δωδεκατημόρια) τα οποία η αστρολογία ονομάζει οίκους. Λόγω όμως του φαινομένου της μετάπτωσης του άξονα της Γης και των ισημερινών σημείων (σελ. 86), οι οίκοι μετατοπίζονται συνεχώς σε σχέση με τους ζωδιακούς αστερισμούς.
Ο Ήλιος κατά τη διάρκεια της ετήσιας πορείας του πάνω στην ουράνια σφαίρα φαίνεται να διέρχεται διαδοχικά από όλους τους οίκους που κατέχονται από τους ζωδιακούς αστερισμούς. Εκτός αυτού φαίνεται να μετακινείται, πάνω στην ουράνια σφαίρα, κατά μία περίπου μοίρα προς την ανατολή. Έτσι, αν μία ημέρα ο Ήλιος μεσουρανεί ταυτόχρονα με ένα άλλο αστέρι,
στην επόμενη μεσουράνηση του άστρου ο Ήλιος θα βρίσκεται μία μοίρα ανατολικότερα. Αν λοιπόν, σήμερα, ο Ήλιος βρίσκεται στην περιοχή ενός συγκεκριμένου ζωδιακού αστερισμού, μετά από ένα μήνα θα προβάλλεται στην περιοχή κάποιου άλλου, που θα απέχει από τον πρώτο 30 περίπου μοίρες ανατολικότερα.
Ακολουθώντας αυτή την πορεία σήμερα ο Ήλιος μπαίνει στην περιοχή του ζωδιακού αστερισμού του Κριού στα τέλη Απριλίου και ανά μήνα περίπου συναντά τους υπόλοιπους. Όπως αναφέραμε, λόγω του φαινομένου της μετάπτωσης του άξονα της Γης (σελ. 86) οι θέσεις των δωδεκατημορίων μετατοπίζονται συνεχώς. Έτσι, την εποχή του Ιππάρχου (2ος π.Χ. αιώνας) ο αστερισμός του Κριού βρισκόταν στο πρώτο δωδεκατημόριο (0 - 30 μοίρες) του ζωδιακού κύκλου, ενώ σήμερα βρίσκεται στο τελευταίο (330 - 360 μοίρες). Παρατηρούμε, λοιπόν, μια μετατόπιση 30° ανατολικότερα, έτσι ώστε τη θέση που κατείχε επί Ιππάρχου ο Κριός σήμερα την καταλαμβάνει ο αστερισμός των Ιχθύων.
Η εκλειπτική σχηματίζει με τον ουράνιο ισημερινό γωνία ίση με ε = 23° 27', που λέγεται λόξωση της εκλειπτικής. Εάν δεν υπήρχε η κλίση αυτή και ο άξονας της Γης ήταν κάθετος στην εκλειπτική, τότε το κάθε γήινο ημισφαίριο θα δεχόταν κάθε ημέρα την ίδια ποσότητα ηλιακής ακτινοβολίας, και έτσι όλες οι μέρες και οι νύχτες θα ήταν ίσες μεταξύ τους, γεγονός που σήμερα συμβαίνει μόνο στις περιοχές του ισημερινού. Ενώ λοιπόν ο διαχωρισμός μέρας και νύχτας οφείλεται στην περιστροφική κίνηση της Γης γύρω από τον άξονα της, η ανισότητα της μέρας και της νύχτας οφείλεται στη θέση του επιπέδου της τροχιάς της Γης γύρω από τον Ήλιο. Γι' αυτό το καλοκαίρι οι μέρες είναι αρκετά μεγαλύτερες από τις νύχτες, ενώ το αντίθετο συμβαίνει τον χειμώνα. Στις πολικές περιοχές οι μέρες το καλοκαίρι γίνονται τόσο μεγάλες, που διαρκούν έξι μήνες. Έξι μήνες επίσης διαρκούν οι νύχτες του χειμώνα.
Ο ισημερινός και η εκλειπτική τέμνονται σε δύο αντιδιαμετρικά σημεία, τα γ και γ', που ονομάζονται ισημερινό σημεία. Το σημείο γ ονομάζεται εαρινό ισημερινό σημείο ή αναβιβάζων σύνδεσμος, διότι από αυτό περνάει ο Ήλιος στις 21 Μαρτίου, ανεβαίνοντας από το νότιο ημισφαίριο στο βόρειο, οριοθετώντας έτσι την έναρξη της εποχής της άνοιξης. Το σημείο γ' αντίθετα ονομάζεται φθινοπωρινό ισημερινό σημείο ή καταβιβάζων σύνδεσμος. Από το σημείο αυτό περνάει ο Ήλιος στις 22 Σεπτεμβρίου κατεβαίνοντας από το βόρειο στο νότιο ημισφαίριο. Όταν ο Ήλιος βρίσκεται στο γ', αρχίζει το φθινόπωρο. Κατά τις δύο αυτές ημερομηνίες (21 Μαρτίου και 22 Σεπτεμβρίου) έχουμε τις λεγόμενες ισημερίες. Τις ημέρες αυτές οι ακτίνες του Ήλιου είναι κάθετες στον ισημερινό και σε ολόκληρη τη Γη η διάρκεια της νύχτας είναι ίση με τη διάρκεια της μέρας. Μεταξύ των δύο αυτών ημερομηνιών στο βόρειο ημισφαίριο επικρατούν οι εποχές της άνοιξης και του καλοκαιριού, κατά τις οποίες οι μέρες είναι μεγαλύτερες από τις νύχτες. Το αντίθετο συμβαίνει στο νότιο ημισφαίριο.
Τη διάμετρο γγ' της εκλειπτικής και της ουράνιας σφαίρας την ονομάζουμε γραμμή των ισημεριών ή ισημερινή γραμμή. Η διάμετρος ΕΕ' της εκλειπτικής που είναι κάθετη στη γραμμή των ισημεριών ονομάζεται γραμμή των τροπών ή γραμμή των ηλιοστασίων. Από τις 21 Μαρτίου, η μέρα προοδευτικά μεγαλώνει μέχρι τις 21 Ιουνίου. Τότε ο Ήλιος περνάει από το Ε και έχουμε τη μεγαλύτερη μέρα. Από το σημείο Ε' ο Ήλιος περνάει στις 22 Δεκεμβρίου και τότε παρατηρείται η μεγαλύτερη νύχτα. Τα αντίθετα ακριβώς συμβαίνουν στο νότιο ημισφαίριο της Γης. Στα σημεία Ε και Ε' η τροχιά του Ήλιου «τρέπεται», αλλάζει δηλαδή πορεία κατευθυνόμενη προς το άλλο ημισφαίριο. Για τον λόγο αυτό τα σημεία Ε και Ε' λέγονται θερινή και χειμερινή τροπή αντίστοιχα. Πολλές φορές όμως ονομάζουμε τα σημεία Ε και Ε' ηλιοστάσια, διότι στα σημεία αυτά ο Ήλιος φαίνεται σαν να στέκεται. Το Ε ονομάζεται θερινό ηλιοστάσιο και η απόκλιση του Ήλιου όταν περνάει από αυτό είναι + ε = + 23° 27. Το Ε' ονομάζεται χειμερινό ηλιοστάσιο και παρουσιάζει απόκλιση - ε = - 23° 27. Όταν ο Ήλιος βρίσκεται στα σημεία Ε και Ε' αρχίζει αντίστοιχα το καλοκαίρι και ο χειμώνας.
Σύστημα ουρανογραφικών συντεταγμένων Σ (α, δ)
ΟΙ ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ είναι ένα σύστημα παρόμοιο με το σύστημα ισημερινών συντεταγμένων. Στο σύστημα αυτό βασικοί κύκλοι είναι ο ουράνιος ισημερινός και ο ωριαίος κύκλος του γ, δηλαδή ο μέγιστος κύκλος ΠγΠ' που περνάει από τους πόλους της ουράνιας σφαίρας και το εαρινό σημείο γ. Ειδικά ο ωριαίος κύκλος ΠγΠ'γ', που περνάει από τα ισημερινό σημεία, ονομάζεται κόλουρος των ισημεριών. Οι ουρανογραφικές συντεταγμένες ενός άστρου είναι η ορθή αναφορά α = γΣο και η απόκλιση δ = ΣοΣ. Η ορθή αναφορά α ενός άστρου είναι ουσιαστικά η δίεδρη γωνία που ορίζεται από τον ωριαίο κύκλο του γ και τον ωριαίο κύκλο του άστρου. Μετριέται πάνω στον ισημερινό με αρχή το γ, κατά την ορθή φορά (αντίθετη της κίνησης των δεικτών του ρολογιού), από 0° έως 360° ή συνηθέστερα από 0 έως 24 ώρες. Η απόκλιση δ του άστρου έχει ήδη ορισθεί στις ισημερινές συντεταγμένες. Το σύστημα των ουρανογραφικών συντεταγμένων Σ (α,δ) είναι γενικά ανεξάρτητο από τον τόπο καιτον χρόνο παρατήρησης των άστρων και χρησιμοποιείται για τη σύνταξη αστρικών καταλόγων και χαρτών.
Σύστημα εκλειπτικών συντεταγμένων Σ (λ,β)
ΚΥΚΛΟ ΠΛΑΤΟΥΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΥ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ τον μέγιστο κύκλο της ουράνιας σφαίρας που διέρχεται από το άστρο και από τους πόλους Ρ και Ρ' της εκλειπτικής. Στο σύστημα εκλειπτικών συντεταγμένων ως βασικοί μέγιστοι κύκλοι ορίζονται η εκλειπτική ΕγΕ'γ' και ο κύκλος πλάτους ΡγΡ' του σημείου γ. Ως εκλειπτικές συντεταγμένες ορίζουμε:
Το εκλειπτικό μήκος λ = γΣο, τη δίεδρη δηλαδή γωνία που ορίζεται από τον κύκλο πλάτους του γ και τον κύκλο πλάτους του άστρου. Μετριέται πάνω στην εκλειπτική με αρχή το σημείο γ, κατά την ορθή φορά, από 0° έως 360°.
Το εκλειπτικό πλάτος β = ΣοΣ, τη γωνιώδη δηλαδή απόσταση του άστρου από την εκλειπτική. Μετριέται πάνω στον κύκλο πλάτους του άστρου από 0° έως +90°, από την εκλειπτική προς τον βόρειο πόλο της εκλειπτικής Ρ, και από 0° έως -90°, από την εκλειπτική προς τον νότιο πόλο Ρ' της εκλειπτικής.
Το σύστημα των εκλειπτικών συντεταγμένων χρησιμοποιείται κυρίως στην Ουράνια Μηχανική.
ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΩΝ
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑ συντεταγμένων σε άλλο γίνεται με την εφαρμογή των τύπων της σφαιρικής τριγωνομετρίας σε αστρονομικά τρίγωνα θέσεως. Δύο από τους κυριότερους τύπους της σφαιρικής τριγωνομετρίας, που μπορούν να εφαρμοστούν στην επίλυση των προβλημάτων της σφαιρικής Αστρονομίας για ένα σφαιρικό τρίγωνο με γωνίες Α,Β,Γ και αντίστοιχες πλευρές α,β,γ, είναι:
1. Τύποι του ημίτονου:
ημΑ/ημα = ημΒ/ημβ = ημΓ/ημγ και
2. Τύπος του συνημίτονου:
συνα = συνβ•συνγ+ημβ•ημγ•συνΑ κ.ο.κ.
Για το τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ του άστρου Σ γνωρίζουμε ότι η γωνία ΣΠΖ = Η και η ΠΖΣ = 180°-Α. Επίσης για τις πλευρές
του έχουμε:
ΠΣ = Ρ = 90ο-δ,ΠΖ = 90°-φ και ΖΣ = 90°-υ
Η γωνία ΖΣΠ = S λέγεται παραλλακτιχή γωνία του άστρου. Εφαρμόζοντας τους τύπους ημίτονου και συνημίτονου στο τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ έχουμε: ημ(180°-Α)/ημ(90°-δ) = ημΗ/ημΖ = ημS/ημ(90°-φ) => ημΑ/συνδ = ημΗ/ημΖ = ημS/συνφ επίσης:
συνζ=συνΡσυν(90°-φ) + ημΡημ(90°-φ)συνΗ => συνζ=συν(90°-δ)ημφ + ημ(90°-δ)συνφσυνΗ =>
συνζ=ημδημφ + συνδσυνφσυνΗ
Έτσι, από τα γνωστά, υπολογίζουμε και τα άγνωστα στοιχεία για το τρίγωνο θέσεως ΠΖΣ του άστρου Σ.
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΧΡΟΝΟ ΧΡΟΝΟ
ΕΚΔ. ΔΙΑΥΛΟΣ
Σ.ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ - Μ.ΔΑΝΕΖΗ
http://grmath4.phpnet.us/astronomia/stixiodastronognosis/stixiodastronognosis.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου