ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Ανάμεσα στην έννοια της δημοκρατίας και την έννοια της πνευματικότητας υπάρχει ένα χάσμα αγεφύρωτο, που οφείλεται στην ερμηνεία που έχει γίνει στις δύο αυτές έννοιες – και όταν λέμε «ερμηνεία» εννοούμε την ερμηνεία που τους γίνεται στην καθημερινότητα του ανθρώπου και όχι την επίσημη ερμηνεία ή εκείνην των διανοουμένων (χωρίς, βέβαια, να τις αποκλείουμε). Στην μεν δημοκρατία (τη φιλελεύθερη που ίσχυσε ώς σήμερα) κυρίαρχη θέση στην αντίληψη των ανθρώπων έχει η ελευθερία ως μία απαλλαγή από δεσμεύσεις ή ευθύνες οποιουδήποτε είδους, ενώ η πνευματικότητα παραμένει κάτι περίκλειστο σε τυπικές συμπεριφορές και αντιλήψεις του παρελθόντος που αντιμάχονται τελικά όχι μόνον την παραπάνω ελευθερία αλλά και την ελευθερία γενικά. Ως συνέπειες αυτού, ο ηθικισμός και η ασυδοσία είναι τα αντίστροφα αλλά συμπληρωματικά αποτελέσματα αυτής της διαστρέβλωσης των εννοιών της ζωής μας και είμαστε πλέον αναγκασμένοι να ασχοληθούμε με αυτό το πρόβλημα. Εξάλλου, η δημοκρατία που εγκαθίδρυσε ο Σόλωνας στην αρχαία Αθήνα και αρτιώθηκε από τον Κλεισθένη αρκετά αργότερα δεν μπορεί να αναπαράγεται ορθά σε κάθε στιγμή της ιστορίας, γιατί εν τω μεταξύ γίνονται στρεβλώσεις. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν είναι ακόμη κατακτημένη πραγματικά – μόνον που πρέπει να το δούμε καθαρά και να μην έχουμε αυταπάτες γι’ αυτό. Επιπρόσθετα, η αναπαραγωγή δεν θα ήταν το ορθό, γιατί πρέπει να βαίνουμε προς το μέλλον και όχι απλά να αναπαράγουμε το παρελθόν. Επομένως, η τυπική ανακήρυξη της δημοκρατίας δεν σημαίνει πως υπάρχει αληθινά. Από αυτή τη σχέση Ελευθερίας και Πνευματικότητας λείπει η ευθύνη. Η ευθύνη αποτελεί τον συνδετικό κρίκο της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της πνευματικότητας και είναι αναγκαίο στοιχείο της λαϊκής κυριαρχίας, δηλαδή της πολιτικής βούλησης των πολιτών.  Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς ευθύνη, πνευματικότητα και ελευθερία, ούτε αληθινός και ενεργός πολίτης, ούτε πνευματικός άνθρωπος χωρίς ευθύνη απέναντι στην κοινωνία και τον κόσμο αλλά και στην ελευθερία. Η ευθύνη δεν είναι μία παθητική ανάληψη υποχρεώσεων, αλλά μία αυτοεγκαινιαζόμενη υπευθυνότητα με πλήρη ενεργότητα στην εκπλήρωση των δικαιωμάτων του ίδιου του εαυτού και των άλλων. Η αληθινή ευθύνη αντιλαμβάνεται ενότητα και ολότητα μαζί με το άτομο. Η Ελευθερία και η Πνευματικότητα φαινόντουσαν μέχρι τώρα δύο έννοιες απλές και εύκολα προσδιορίσιμες, αλλά αυτό είναι απόλυτα ψευδές. Η ίδια η ελευθερία είναι έκφραση πνευματικότητας και η πνευματικότητα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ελευθερία και ευθύνη. Όμως η ελευθερία κατάντησε μία ασυδοσία και η πνευματικότητα μία σειρά από στείρες συμπεριφορές τυποποιημένες που πρόσβαλλαν την ελευθερία αλλά και το πνεύμα εν γένει. Στο παρόν θα κάνουμε μόνον κάποιες αναφορές στην πνευματικότητα.    Η πνευματικότητα περιορίστηκε σε ορισμένους τομείς όπως η θρησκεία, η φιλοσοφία και η τέχνη, οι οποίοι διεκδικούν την αποκλειστικότητα, αλλά συνήθως δεν διαθέτει τα αναγκαία στοιχεία αληθινής κοινωνικότητας που θα αποτελούσαν δείγματα ευθύνης. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο αποκλεισμός των υπόλοιπων τομέων της ζωής εμποδίζει την επικαιροποίηση της αντίληψης για το πνεύμα. Συμπεριφορές που προσιδίαζαν σε παλαιές εποχές, ακόμη και αν τότε ήταν ενδεικτικές πνεύματος, σήμερα λειτουργώντας σε ένα τέτοιο πλαίσιο αποκλεισμού θα αποτελούσαν αντιπνευματικότητα, γιατί θα έδειχναν ψυχολογική προσκόλληση και εξάρτηση από είδωλα του παρελθόντος, που γίνονται είδωλα απλώς και μόνον επειδή πλέον δεν μπορούν να ανιχνεύσουν τις πιο πολύπλοκες ζωντανές ανάγκες του παρόντος και δεν σκοπεύουν στην εκπλήρωση υπεύθυνης κοινωνικότητας αλλά στην εκπλήρωση μιας προσωπικής επιθυμίας και ψευδαίσθησης. Μάλιστα, στις ακραίες σημερινές παγκόσμιες και τοπικές συνθήκες η ανεπάρκεια της πνευματικότητας προβάλλει πολύ έντονα και γλαφυρά. Άλλο στρεβλό χαρακτηριστικό που ονομάζεται πνευματικότητα είναι η φυγή από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η φυγή καθεαυτή δεν είναι κάτι αρνητικό, αλλά αν είναι κυρίαρχη,  αυτοσκοπός και μη αναγκαία, τότε δεν πρόκειται για πνευματικό δείγμα αλλά για ατομισμό. Τα όρια είναι δυσδιάκριτα. Η αληθινά πνευματική «φυγή» δεν είναι απόσυρση και αδιαφορία για τον κόσμο αλλά, κατά την άποψή μας, εκείνη η ματιά που δεν εγλωβίζεται μέσα στα πράγματα του κόσμου και μπορεί να διακρίνει πέρα από τον περιορισμό που επιβάλλει το παρόν. Ταυτόχρονα, κατανοεί τα συμβαίνοντα, ενδιαφέρεται ενεργά και προσπαθεί να διακριβώσει τα επόμενα κατάλληλα βήματα και όχι να επιβάλλει ένα επιθυμητό είδωλο, είτε άσχετο προς το παρόν, είτε στρεβλό. Να δώσουμε ένα παράδειγμα ορθότητας από την ρωμαϊκή ιστορία: ο Κιγκινάτος, ρωμαίος πατρίκιος, αρεσκόταν στην αγροτική ζωή του αλλά το 458 π.Χ. κλήθηκε να αναλάβει την διακυβέρνηση  του ρωμαϊκού κράτους ως δικτάτορας για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς της Ρώμης και μόλις αυτό επιτεύχθηκε (πολύ σύντομα, εντός 16 ημερών!) ξαναγύρισε στα χωράφια του – την στιγμή που άλλοι ραδιουργούν και σκοτώνουν για τους θρόνους. Η συνείδησή του κινήθηκε με συνέπεια ανάμεσα στην πράξη και την απόσυρση, κρατώντας και τα δύο στην περιοχή του πνεύματος λόγω της επιδειχθείσας ευθύνης. Ένα παράδειγμα άκαιρης επιβολής προτύπου δόθηκε στη δεκαετία του 1970 από τους Ερυθρούς Χμερ στην Καμπότζη, που προσπάθησαν να οικοδομήσουν έναν αγροτικό πολιτισμό μακριά από τις πόλεις με βίαιο τρόπο, πράγμα που κατέληξε στο να σκοτώσουν απάνθρωπα 1.700.000 ανθρώπους μέσα σε 4 χρόνια! Και δεν συζητάμε καν για το αν ήταν ορθό σαν πρότυπο αυτό που συνέλαβαν. Είναι και τα δύο ακραία παραδείγματα, το ένα παράδειγμα ορθότητας και κοινωνικότητας και το άλλο απανθρωπιάς. Αλλά το πνεύμα πάντοτε συνδέεται με τον ορθό ανθρωπισμό και την βαθιά κατανόηση των συνθηκών χωρίς προσκόλληση σε είδωλα του ιδανικού. Η πνευματικότητα όμως έχει καταλήξει να είναι η ενασχόληση με τα πράγματα του πνεύματος, όπως γίνεται κανείς «φιλόσοφος» επειδή διαβάζει φιλοσοφικά βιβλία, ενώ το πνεύμα δεν μπορεί να είναι άσχετο προς τον σκοπό των δραστηριοτήτων ή προς το πώς και πόσο επιδρά στην εξέλιξη της ανθρώπινης συνείδησης. Για παράδειγμα, μία ενσυνείδητη αντιπνευματική επιλογή δεν μπορεί να θεωρείται πνεύμα, επειδή απλώς κάποιος πέρασε από τον τομέα αυτόν και ασχολήθηκε με τις έννοιες του, ενώ τελικά τις απέρριψε. Η απόρριψη δεν είναι πάντοτε τυπική αλλά συχνότατα είναι κατ’ ουσίαν απόρριψη, όπως π.χ. μπορεί κάποιος να διακηρύσσει τη δικαιοσύνη και να διαπράττει ατιμίες, ή να απορρίπτει τη δικαιοσύνη ευθέως, ή να αποκαλεί δίκαιο το άδικο. Ως πνεύμα θεωρείται συχνά η σκέψη και η παιδεία. Όμως το πνεύμα είναι πλήρες σκοπού που είναι αδύνατον να χωρέσει ή να εκπληρωθεί με τις γνώσεις και τις τυπικές συμπεριφορές. Επίσης, η γνώση δεν εγγυάται την κατανόηση, δηλαδή την σε βάθος αντίληψη, αλλά μπορεί να αποτελεί μία επιφανειακή προσέγγιση. Από το άλλο μέρος, είναι απαράδεκτο να θεωρείται ότι η άγνοια αποτελεί θύρα για το πνεύμα. Η άγνοια δεν οδηγεί σε ελευθερία ούτε σε ευθύνη – και η πνευματικότητα χωρίς αυτά τα δύο δεν είναι νοητή. Η γνώση είναι ένα μέσον, ένα φως που ρίχνεται στα πράγματα, που όμως δεν αρκεί, για να οδηγήσει σε αληθινή κατανόηση και τελική επιλογή. Το κίνητρο παίζει σημαντικότερο ρόλο. Βέβαια, συχνά απαιτείται να επιλέξουμε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις το ορθότερο ή το λιγότερο κακό ανάμεσα σε έλλειψη γνώσης και γνώσης. Οπότε, π.χ. μια αθωότητα συνδυασμένη με άγνοια θα είναι προτιμητέα από μια απάνθρωπη γνώση. Η τυποποίηση των εννοιών θα ήταν, επομένως, εγκληματική. Εκτός τούτου, η φύση της γνώσης θα πρέπει να αναλυθεί και να διευκρινιστεί, γιατί δεν συμπίπτει κατ’ ανάγκην με τις γνώσεις. Το ζήτημα αυτό είναι τρομερά περίπλοκο και θα διευκρινίζεται στον βαθμό που η αντίληψή μας βαθαίνει, γιατί η γνώση είναι έννοια πολυσήμαντη – ομοίως και η άγνοια ως αντίθετό της. Εν κατακλείδι, η πνευματικότητα δεν είναι ένα τυπικό στοιχείο, αλλά εκείνη η λεπτή αξία που ενώνει τις μεγάλες ιδέες σε ένα όλο. Αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει για μια αληθινή δημοκρατία που ενώνει εναρμονισμένα τα μέρη της εν ελευθερία, όπου το πλήθος θα εξέφραζε τις τάσεις και αρχές της δημοκρατίας και όχι τη δύναμη των αριθμών – γιατί η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι μόνον μία τυπική διαδικασία αλλά πρωτίστως θέμα σκοποθεσίας και έκφραση ορθής σχέσης όλου και μέρους καθώς και των μερών μεταξύ τους. Η ελευθερία, από το άλλο μέρος, έχει καταντήσει ασυδοσία, επειδή ακριβώς ξεχάστηκε το πνεύμα. Αντί να είναι πνευματική έκφραση, έγινε έκφραση επιθυμίας. Η πνευματικότητα της ελευθερίας σημαίνει ότι αυτή εκφράζεται ορθά μόνον σε συνδυασμό με τις άλλες μεγάλες ιδέες της ισότητας και της αδελφότητας, πράγμα που ισχύει ομοίως και για τις άλλες δύο, γιατί αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά, θα διαπιστώσει ότι αυτές αλληλοσυμπληρώνονται αποκλείοντας την αυθαιρεσία και την αυτοαναίρεσή τους. Δεν μπορεί κανείς να επιλέγει ό,τι του αρέσει από την ενότητα αυτή, που εμείς τη χωρίσαμε αυθαίρετα σε μέρη. Επομένως, η ελευθερία και η πνευματικότητα δεν μπορούν να είναι αντικείμενα επιθυμίας ούτε να εκφράζουν προσωπική επιθυμία. Εκφράζουν και οι δύο ευαισθησία τόσο απέναντι στην καθολικότητα όσο και στην ατομικότητα, επιχειρώντας να τις εναρμονίσουν. Σε αυτό το σημείο είναι που ανακύπτει για εμάς τους ανθρώπους η μέγιστη δυσκολία στην ερμηνεία και την κατανόηση αυτών των αρχών-ιδεών. Τυποποιούμε την ισότητα και μάλιστα ενίοτε με φθόνο, ταυτίζουμε την αδελφότητα με ένα αδύναμο συναίσθημα γεμάτο αδιακρισία και την ελευθερία με την ασυδοσία και την αποξένωση. Την δε πνευματικότητα την περιχαρακώνουμε σε πολύ στενά όρια, που συχνά είναι όχι μόνον στενά αλλά και αντιπνευματικά. Η πνευματικότητα έχει άρρηκτη σχέση με τις Μεγάλες Ιδέες. Πάντοτε υπάρχουν μεγάλες ιδέες πίσω από οποιαδήποτε έκφραση της πνευματικότητας και αντίστροφα, και πάντοτε η πνευματικότητα επιχειρεί να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά των ειδώλων που φτιάχνει ο ίδιος ή το περιβάλλον του. Γι’ αυτό η πνευματικότητα δεν μπορεί να αποτελεί η ίδια είδωλο, γιατί αυτό θα αναιρούσε τον χαρακτήρα της ως απελευθερωτή. Αλλά πώς είναι δυνατόν ο σημερινός άνθρωπος να εγερθεί σαν άνθρωπος και όχι σαν καταναλωτής υποταγμένος σε φαντασιακές ανάγκες, και να επιχειρήσει την ανεύρεση διεξόδου στα τεράστια προβλήματα της εποχής του; «Είναι ηρωισμός πια, πιο μεγάλος από την ισχύ του ξίφους πάνω στον Γόρδιο Δεσμό, το να πείσεις τον εγκέφαλο της τηλεόρασης για ένα ρόλο πιο μεγάλο από αυτόν του θεατή και του καταναλωτή»[1]. [1] Γιάννης Ζήσης, «Η ιστορική κρίση του σύγχρονου κόσμου», ανέκδοτο κείμενο 2003. Ιωάννα Μουτσοπούλου Μέλος της ΜΚΟ Σόλων Μάρτιος 2017 Φωτογραφία: pixabay.com (solon.org.gr)