ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ...[Μέρος Α΄]

 κι ήρθε η συνείδηση και μου κρυφομίλησε

κι ολα μου τά σφάλματα μου τά ξαναθύμησε

και μου τάπε ησυχα ηρεμα κι απλά....

ετσι ελεγε ενα παλιό τραγουδάκι...ας δουμε λοιπόν την ανάλυση του όρου "συνείδηση"...

Συνείδηση είναι η νοητική δυνατότητα ενός οργανισμού η οποία του επιτρέπει, σε προέκταση των αισθήσεών του, να γνωρίζει και να κατανοεί τον εαυτό του, το περιβάλλον του, τα συμβαίνοντα^{[σ 1]} γύρω του και μέσα του και να έχει το δυνατόν την αίσθηση της «θέσης» και της σημασίας του στον κόσμο καθώς και του αντίκτυπου των πράξεών του. Η ενσυνείδητη κατάσταση ως άμεση, ολοφάνερη, θεμελιώδης εμπειρία ζωής αποτέλεσε για τον Ρενέ Ντεκάρτ τη σταθερή αφετηρία^{[σ 2]} στο έργο του για την «ανάπλαση» της πραγματικότητας.^[1]

 Ετυμολογία

Η λέξη συνείδηση προέρχεται από το απαρέμφατο συν-ειδέναι^[2] < οίδα = γνωρίζω, (σύν+οιδα) = γνωρίζω καλώς, εξ ιδίας αντιλήψεως^[3] που αποδόθηκε και στα λατινικά ^[4]με την ακριβή εννοιολογική της σημασία, ως conscientia, που σημαίνει γνωρίζω πλήρως. Την ίδια λέξη χρησιμοποιεί πρώτος ο Γάλλος φιλόσοφος Ντεκάρτ και λίγο αργότερα ο John Locke (Τζον Λοκ) στα αγγλικά ως Conscience που μεταγενέστερα μεταβάλλεται σε Concience. Από την ίδια ρίζα παράγονται οι λέξεις Sence = αίσθηση, sense = έννοια, αλλά και Science = επιστήμη που στα ελληνικά σημαίνει «προσήλωση του νου»,^[5] από το αυτοτελές ρήμα επίσταμαι = γνωρίζω εμπείρως. Όσον αφορά την ετυμολογία της λέξης συνείδηση και ο Γ. Μπαμπινιώτης εκφράζει την άποψη ότι προέρχεται από το απαρέμφατο συν-ειδ-έναι του ρήματος σύνοιδα = γνωρίζω καλά, ξέρω ^[6].

 Χρήσεις του όρου

Ευσυνειδησία: Ο Θάνατος του Σωκράτη- Ζακ-Λουί Νταβίντ- Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (Νέα Υόρκη)

Παγκόσμια συνείδηση:
Η συνειδητοποίηση πως είμαστε
«πολίτες» στη βιόσφαιρα του πλανήτη μας,
πέρα από κράτη, θρησκείες, έθνη κλπ.

Η χρήση του όρου «συνείδηση» αντανακλά σε πολλές έννοιες:^[7]

• Θεωρείται υπό μία έννοια συνειδητός κάποιος που είναι ξύπνιος ενώ όταν κοιμάται, όχι. Στην περίπτωση του ύπνου η έννοια της μη συνειδητότητας αποδίδεται ως η μη αισθητηριακή επαφή με τον «εξωτερικό» κόσμο, ενώ στον «εσωτερικό» του κόσμο το άτομο συνεχίζει να δρα συνειδητά.
• Κάποιος θεωρείται ή θεωρεί πως δρα «ασυνείδητα» όταν δεν δίνει αναμενόμενη προσοχή σε αυτό που κάνει. Παράδειγμα είναι η οδήγηση αυτοκινήτου σε οικεία διαδρομή, όπου για κάποια χιλιόμετρα φαινόμαστε να οδηγούμε «ασυνείδητα» με την έννοια ότι οδηγούμε «μηχανικά» χωρίς να σκεφτόμαστε την ίδια την οδήγηση ή τη διαδρομή. Και πάλι η συνείδηση είναι παρούσα καθώς ακολουθούμε το δρόμο, βλέπουμε τα δέντρα, πολλή από την προσοχή μας όμως είναι πιθανόν στραμμένη σε κάποιο γεγονός που μας απασχολεί. Παρόλα αυτά υπάρχει έστω και ελάχιστη συνειδητότητα αφιερωμένη στην οδήγηση, αρκετή για να εκτελεστεί η διαδρομή.
• Η ευσυνειδησία είναι μια ακόμα χρήση του όρου που αντανακλά στην πνευματικότητα του ατόμου. Έτσι μπορεί κάποιος που βλάπτει το περιβάλλον να θεωρηθεί «ασυνείδητος», όπως και κάποιος που, για παράδειγμα, μπροστά στο οικονομικό όφελος δεν υπολογίζει τις ανθρώπινες αξίες. Προφανώς όμως οι πράξεις του τελευταίου που αφορούν τις οικονομικές του συναλλαγές είναι αρκετά συνειδητές και έτσι δε μπορεί να μιλά κανείς για απώλεια της συνείδησης στις περιπτώσεις αυτές.
• Σε πολλές αναφορές οι υπόλοιποι ζωντανοί οργανισμοί πλην των ανθρώπων, όπως τα ζώα, θεωρούνται πως δεν έχουν συνείδηση. Παρόλα αυτά τα σκυλιά ονειρεύονται και τινάζουν τα πόδια τους σαν να κυνηγούν όταν κοιμούνται, οι γάτες εμφανίζουν ύπνο REM κλπ. Αυτό που αφήνεται να εννοηθεί είναι πως τα ζώα δεν έχουν συνείδηση του εαυτού τους και είναι κάτι που δεν αποδεικνύεται εύκολα αν ισχύει ή όχι, πέρα από το ότι φαίνονται να είναι όντα ικανά να «βιώνουν». Σε πολλές περιπτώσεις τους φερόμαστε ως συνειδητά όντα, όπως για παράδειγμα όταν τα ναρκώνουμε κατά τη διάρκεια χειρουργικών επεμβάσεων. Η αποστροφή για την πράξη του μησοτηγανίσματος ψαριού ώστε να μένει ζωντανό και να αντιδρά την ώρα που το τρώμε^[8] είναι επίσης δείκτης της αίσθησης που έχουμε πως πιθανόν και τα όντα αυτά έχουν συνείδηση του εαυτού τους γνωρίζοντας πως πονούν.
• Τα παιδιά, όταν είναι πολύ μικρά λέμε πως δεν έχουν συνείδηση του εαυτού τους μπροστά σε ένα καθρέπτη^{[9][σ 3]} και καθώς μεγαλώνουν χρειάζονται να μαθαίνουν να ακολουθούν ηθικούς κώδικες συμπεριφοράς και ως τότε οι πράξεις τους δε θεωρούνται συνειδητές και δεν τους καταλογίζονται ευθύνες.

 Συνείδηση και επιστήμη

Η ικανότητα να βιώνει κανείς συνειδητά δε μετράται από την επιστήμη, δεν υπάρχει δηλαδή επιστημονική απόδειξη για την ποιότητα της συνείδησης μέσα από κάποιο πείραμα επαλήθευσης. Η επιστήμη ψάχνει την αντικειμενική αλήθεια, αυτή που είναι κοινή για όλους τους παρατηρητές (στην ουσία την αλήθεια που είναι ανεξάρτητη από τον παρατηρητή) ενώ η συνείδηση είναι υποκειμενική, άμεσα εξαρτώμενη από τον παρατηρητή (του εαυτού του) που διατείνεται πως βιώνει συνειδητά, και στηριζόμαστε στα όσα ο ίδιος υποστηρίζει.^[10]

 Η φυσική (κβαντομηχανική) προσέγγιση

Η συνείδηση κάνει την παρατήρηση να δίνει αποτέλεσμα. Αν κάποιο ον με συνείδηση δεν αναγνώσει ένα μετρούμενο μέγεθος η μέτρηση δεν έχει γίνει ποτέ. Η ίδια η πραγματικότητα υφίσταται μόνον όταν η συνείδηση έρχεται να την αποκωδικοποιήσει και ως εκείνη τη στιγμή περιγράφεται ως ένα αδιαίρετο νέφος από πιθανότητες των διαφόρων εκδοχών της.^{[σ 4]} Με την έννοια αυτή η ίδια η συνείδηση ορίζει την πραγματικότητα, ή ακόμα και τη δημιουργεί.^[11]

 Γενικότερη έννοια της συνείδησης

Ο χώρος και ο χρόνος είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο νους περιορίζεται να δημιουργήσει την εμπειρία της πραγματικότητας. - Ποτέ δε γνωρίζουμε κάτι όπως είναι. Ό,τι γνωρίζουμε είναι μόνο οι μορφές που εμφανίζονται μέσα στο νου.

Ιμμάνουελ Καντ

Ο νους βιώνει «ποιότητες» όπως αυτές γεννώνται από τον ίδιο το νου.

A.N. Whitehead

Η ύλη απορρέει από το νου, όχι ο νους από την ύλη.

Tibetan Book of the Great Liberation

Η γνώση είναι δομημένη στη συνειδητότητα.

Maharishi Mahesh Yogi

Ο θεός κοιμάται μέσα στο βράχο ονειρεύεται μέσα στο φυτό σαλεύει μέσα στο ζώο και ξυπνά μέσα στον άνθρωπο.

Ibn Al-'Arabi

Πιο γενικά, συνείδηση για ένα οργανισμό θεωρείται η αναλυτική ικανότητα της εμπειρίας. Είναι ο «χώρος» μέσα από στον οποίο αναβλύζει η ονειρώδης φαντασία, η νοημοσύνη, η πνευματικότητα κλπ. Μέσα στο χώρο αυτό σχηματίζονται «μορφές» όπως οι αντιλήψεις, οι αισθήσεις και οι σκέψεις. Η συνείδηση παρέχει το δυναμικό στο οποίο μπορεί και παράγεται η εμπειρία.^[12]

 Το «δύσκολο πρόβλημα»

Δεδομένου ότι δεν δεχόμαστε συνειδητότητα στην ύλη, τους νευρώνες ή την ηλεκτροχημική δραστηριότητα, ο David Chalmers, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Αριζόνα, διατύπωσε το εξής: ^[13]

    Πώς είναι δυνατόν κάτι τόσο άυλο όπως η συνείδηση να ξεπηδά από κάτι χωρίς συνειδητότητα, όπως η ύλη;    

Σε απάντηση του «δύσκολου ερωτήματος» γίνονται προτάσεις πως η συνείδηση μπορεί και προκύπτει από τη συνειδητότητα των ολοένα και μικρότερων αυτο-όμοιων δομών που με υψηλή οργάνωση απαρτίζουν τη συνείδηση ενός όντος. Προτείνεται και αποδεικνύεται για παράδειγμα πως ορισμένοι από τους νευρώνες του εγκεφάλου, μενονωμένα, παρουσιάζουν εμφανώς συνειδητότητα καθώς η δράση τους έχει μακροσκοπικό αντίκτυπο, αν και όχι συνείδηση στην πλήρη της έκταση. Στο συνδετικό κρίκο λείπει ακόμη το πώς τα άτομα που απαρτίζουν το νευρώνα συνδέονται ώστε να εμφανίζει αυτός συνειδητότητα, πώς μεταφέρεται η συνειδητότητα στα άτομα από τις πιο μικρές κλίμακες κλπ.^{[14] [15] [16]}

 Η ανωμαλία στο τωρινό επιστημονικό μοντέλο

Ο Πήτερ Ράσελ αναφέρει τη συνείδηση ως «ανωμαλία» που προκύπτει στο μοντέλο των βασικών παραδοχών που στηρίζουν την επιστήμη καθώς κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει την ύπαρξή της και ταυτόχρονα κανείς δε μπορεί να την εξηγήσει. Ως αποτέλεσμα η επιστήμη απλώς την αγνοεί ή και προσπαθεί να την εξηγήσει, με διάφορες ανεπιτυχείς προσεγγίσεις, βασισμένη στο τωρινό μοντέλο. Η βασική παραδοχή του τωρινού μοντέλου που προκαλεί την ανωμαλία είναι πως η ύλη δεν φέρει συνειδητότητα.^[17]
Ο Ράσελ υποστηρίζει πως η συνειδητότητα είναι η θεμελιώδης ιδιότητα που σχηματίζει τα πάντα, πιο θεμελιώδης και από το χώρο, το χρόνο ή την ύλη:^[18]

1. Η συνειδητότητα εμφανίζεται παντού και σε όλες τις κλίμακες, όπως σε ζωντανούς οργανισμούς χωρίς νευρικό σύστημα όπως οι μέδουσες^{[σ 5]} και ως την κλίμακα των δομικών στοιχείων της ύλης, ακόμα και στο φως που οδεύει διαλέγοντας πάντα την πιο σύντομη, χρονικά, διαδρομή. Η έννοια της συνειδητότητας στις όλο και πιο μικρές κλίμακες ξεφεύγει από τη συνείδηση που εμφανίζει ο άνθρωπος και απλοποιείται αλλά δε μηδενίζεται. Υποστηρίζει δηλαδή πως η ανθρώπινη συνείδηση δεν εμφανίστηκε, ξαφνικά, ταυτόχρονα με τον ανθρώπινο νου, αλλά εξελίχθηκε μαζί με την πολυπλοκότητα του «μυαλού» που αντιλαμβάνεται το φυσικό κόσμο, και συνεχώς εμπλουτίζεται με εμπειρίες και αναπαράγει όλο και πιο σύνθετες μορφές ώστε να τον κατανοεί, όπως και να κατανοεί και τον «εαυτό» που τη φέρει.^[19]
2. Τα πάντα παίρνουν μορφή αποκλειστικά στη συνείδηση και μόνο μέσα σε αυτήν γίνονται αντιληπτά. Οτιδήποτε μπορούμε να καταλάβουμε είναι προβολές μέσα στο νου και ό,τι γνωρίζουμε είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας στο νου μας. Η εμπειρία του περιβάλλοντος ή του εαυτού προκύπτει στη συνείδηση ως μια μορφή που εμφανίζεται μέσα σε αυτήν (in-forming), μέσα από μια επεξεργασία που λαμβάνει χώρα στο νου και παράγει την πληροφορία (in-formation).^{[σ 6][20]}

 Φυσιολογικές Διακυμάνσεις

Το επίπεδο συνειδήσεως του φυσιολογικού ατόμου διακυμαίνεται αναγκαστικά για λόγους βιολογικής ομοιοστάσεως από την πλήρη εγρήγορση, μέχρι τον βαθύ ύπνο. Ανάμεσα στις δύο αυτές καταστάσεις, τοποθετούνται άλλες δύο -επίσης φυσιολογικές- καταστάσεις συνειδήσεως, η ονειροπόληση και η υπναγωγική κατάσταση.

 Ονειροπόληση

Η ονειροπόληση είναι η κατάσταση της συνειδήσεως κατά την οποία το άτομο κυριαρχείται από σκέψεις που, όπως και στα όνειρα, είναι χωρίς λογική και δεν καθορίζονται από τα τρέχοντα δεδομένα της αντικειμενικής πραγματικότητας και εξαρτώνται κυρίως από τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου. Βασικό χαρακτηριστικό της φυσιολογικής ονειροπολήσεως είναι ότι δεν καταργεί την συνείδηση του έξω κόσμου, αλλ' απλώς την μειώνει. Ο γνωστός ψυχίατρος και ερευνητκής Καρλ Γιουνγκ θεωρούσε ότι στη συνείδηση εγρήγορσης διατηρούνται στοιχεία της ονειρικής κατάστασης. Αυτό σημαίνει ότι ταυτόχρονα με την κατάσταση της εγρήγορσης, χωρίς να έχουμε πλήρη αντίληψη του γεγονότος, συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε υπό τη μορφή παράλληλης ονειροπόλησης και φαντασιώσεων, οι οποίες δεν είναι παρά όνειρα τα οποία "βλέπουμε" στον ξύπνιο μας. Συνειδητά και ασυνείδητα στοιχεία (Υποσυνείδητο)

" Όποιος θέλει να γνωρίσει την ανθρώπινη ψυχή, να αποχαιρετήσει τις μελέτες του και να περιπλανηθεί στον κόσμο με ανοικτή καρδιά. Στη φρίκη των φυλακών, στα ψυχιατρικά άσυλα και τα νοσοκομεία, στις σκοτεινές ταβέρνες των προαστίων, στα πορνεία και τα χαρτοπαικτικά καταγώγια, στα κοσμικά σαλόνια, στο χρηματιστήριο, στις σοσιαλιστικές συγκεντρώσεις, στις εκκλησίες, μέσα από την αγάπη και το μίσος, την εμπειρία των παθών κάθε μορφής στο δικό του σώμα, θα δρέψει πλουσιότερες σοδειές γνώσης από αυτές που μπορούν να του προσφέρουν τα βιβλία και θα γνωρίσει πώς να συμπεριφέρεται ως γιατρός στον ασθενή, με αληθινή γνώση της ανθρώπινης ψυχής».

Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ CW 10.177.

Ως υποσυνείδητο ορίζεται το σύνολο των ψυχικών στοιχείων που υπάρχουν στα άκρα της συνείδησης, δηλαδή στην περιφέρεια τους, και είναι αμυδρότατα και μόλις αντιληπτά.^[21] Σύμφωνα με ορισμένους σύγχρονους ψυχολόγους και ψυχαναλυτές, αποτελεί εκτεταμένο πεδίο της καθαυτό συνείδησης, διαφέρει δε από από το ασυνείδητο στο ότι είναι ισχυρό, χωρίς όμως να γίνει συνειδητό, να ενεργεί και να επιδρά στη συνειδητή ζωή. ^[22] Διατηρεί στενούς δεσμούς με την προσωπικότητα του ατόμου (μνήμη, συναίσθημα, φυσική και ψυχική ζωή). Συχνά οι εκδηλώσεις του είναι πιο βίαιες από τις συνειδητές, γιατί είναι πάντα παρόν στη καθημερινή ζωή (όνειρα, αναμνήσεις) και μπορεί να την ταράζει μέχρι του σημείου να δημιουργεί παθολογικές καταστάσεις. ^[23] Ο Φρόυντ ήταν ο πρώτος -και για πολλούς το σημαντικότερο- που διατύπωσε επιστημονικές απόψεις σχετικά με τις ψυχικές λειτουργίες. Το όνειρο διαφυλάσσει τον ύπνο και είναι η «βασιλική οδός» που οδηγεί από το Ασυνείδητο στο Συνειδητό.^[24]
Ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ δέχεται το μηχανισμό της καταπίεσης και ξεχωρίζει το «ατομικό ασυνείδητο», το οποίο ανάλογα με τις περιστάσεις έρχεται στην επιφάνεια ή κρύβεται και είναι διαφορετικό σε κάθε άτομο γιατί είναι αποτέλεσμα των συσσωρευμένων ατομικών εμπειριών του, από το «συλλογικό ασυνείδητο», το οποίο δεν αποκαλύπτεται ποτέ. Δεν απέρριψε την ερμηνευτική των ονείρων του Φρόυντ και υιοθήτησε την θεωρία του περί ενστίκτων που βασίστηκε στη μελέτη του Κάρολου Δαρβίνου. Η διαπίστωση αυτή οδήγησε τον Γιουνγκ στη ανάπτυξη της περίφημης θεωρίας των αρχετύπων^{[σ 7]} (δηλ. εικόνες, τύπους κ.α.) που δημιουργήθηκαν από τις επαναληπτικές, όμοιες εμπειρίες της ανθρωπότητας μέσα από χιλιετηρίδες ζωής, όπως (η ανατολή και η δύση του του ήλιου, η εξεύρεση τροφής ή συντρόφου, η αποφυγή κινδύνου κ.α.) ^[25] Τα «αρχέτυπα» επηρεάζουν το άτομο γιατί εμπεριέχονται και στο ατομικό ασυνείδητο και παρουσιάζονται ως φαντασιώσεις, νευρώσεις και υστερίες.^[26]

 Η συνείδηση ως προέκταση του εσωτερικού μας κόσμου

Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη. Λάδι σε καμβά, 100 εκ. x 157 εκ. Εθνική Πινακοθήκη, Νικηφόρος Λύτρας (1865)

    Το δίλημμα της υπακοής στo φυσικό δίκαιο (άγραφοι νόμοι) ή στο θετικό δίκαιο, όπου η συνείδηση ^[27]παίζει πρωταρχικό ρόλο στη συμπεριφορά του ατόμου αποτυπώθηκε δραματικά από το Σοφοκλή στην Αντιγόνη.    

Στον κινηματογράφο 1989 η αποστολή (The Mission) η ένοχη συνείδηση και η έμπρακτη μετάνοια του εμπόρου δούλων Μεντόζα γίνεται πιο οδυνηρή από τη μουσική όμποε που κατατρύχει τον Ένιο Μορικόνε (Ennio Morricone). Με φιλοσοφικούς και ψυχολογικούς όρους η συνείδηση προσδιορίζεται από την ροπή, την διαίσθηση και την ικανότητα του ατόμου να διαχωρίσει το σωστό από το λάθος. Η Ηθική,^{[σ 8]} η δεοντολογία,^{[σ 9]} ο ψυχισμός,^{[σ 10]} η πνευματικότητα, οι θρησκευτικές αντιλήψεις^{[σ 11]} ή κοσμοθεωρίες ακόμα και η υποκειμενικότητα κάθε ατόμου προσδιορίζουν και το εύρος της ανάλογης συμπεριφοράς.^[28] Στο βαθμό στο οποίο η συνείδηση συνταυτίζεται με την ηθική κρίση, πριν από μια ενέργεια, έχει προκαλέσει συζητήσεις σε μεγάλο μέρος της ιστορίας της Δυτικής φιλοσοφίας.^[29]

 Η «συνείδηση» ως εσωτερική φωνή

Βίνσεντ βαν Γκογκ: «Στο κατώφλι της αιωνιότητας»

Η μεταφορά της συνείδησης, ως εσωτερική φωνή ή εσωτερικό φως,^[30]έχει παρακινήσει πολλές αξιόλογες πράξεις για το κοινό καλό και αποτέλεσε αντικείμενο πολλών εξεχόντων παραδειγμάτων στη λογοτεχνία, στη μουσική, στο θέατρο και στο κινηματογράφο.

" «...δημοσία δέ ου τολμώ αναβαίνων εις το πλήθος το υμέτερον συμβουλεύειν τη πόλει. τούτου δέ αίτιόν εστιν ό (το οποίο) υμείς εμού πολλάκις ακηκόατε πολλαχού λέγοντος, ότι μοι θείον τι και δαιμόνιον γίγνεται φωνή, ό και εν τη γραφή επικωμωδών (έγραψε και στην καταγελλία του διακωμωδώντας το) ο Μέλητος εγράψατο » ^[31]

Και συνεχίζει ο Σωκράτης:«Σε μένα λοιπόν αυτό άρχισε να υπάρχει από τότε που ήμουνα παιδί, είναι μια φωνή που ακούω, η οποία, όποτε την ακούω, πάντοτε με αποτρέπει από κάτι που πρόκειται να κάνω, και ποτέ δεν με προτρέπει σε τίποτε. Αυτή είναι που με εμποδίζει ν΄ασχοληθώ με την πολιτική. Και μου φαίνεται, ότι κάνει πάρα πολύ καλά που με εμποδίζει γιατί θα είχα αφανιστεί και ούτε εσάς θα είχα ωφελήσει σε τίποτα ούτε τον εαυτό μου.»

" « δεινός γάρ έλεγχος η συνείδησις δρασμώ (φυγή ως δοτική οργάνου) της εαυτού σωτηρίας πραγματεύεσθαι.» ^[32]

Μετά δυο χιλιετίες περίπου ο Ιμμάνουελ Καντ διατυπώνει την περίφημη φράση του: ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο νόμος της ηθικής μέσα μου.^[33]

 Η «συνείδηση» στη λογοτεχνία, την τέχνη και τον κινηματογράφο

O Λέων Τολστόι με τα εγγόνια του (1909)

Ο Λέων Τολστόι ειδικότερα στο έργο του «Πατήρ Σέργιος» μας δίδει παραστατικά και ανάγλυφα την άμεση επενέργεια της τύψης^{[σ 12]} ως αποτέλεσμα της ενοχής, αλλά και ως τιμωρία που μας επιβάλλει η «συνείδηση».
-Κοίταξε γύρω του. Το βλέμμα του έπεσε στο καντήλι. Έβαλε το δάχτυλό του πάνω από τη φλόγα κι έσμιξε τα φρύδια του, έτοιμος να υποφέρει. Για μια στιγμή είχε την εντύπωση πως δεν νοιώθει πόνο. Τώρα έρχομαι, πρόφερε αυτός. Κι ανοίγοντας την πόρτα του, πέρασε από μπροστά της χωρίς να την κοιτάξει, άνοιξε την πόρτα που έβγαζε στο πρόδωμα, εκεί που έκοβε τα ξύλα. Βρήκε ψηλαφητά το κούτσουρο που έκοβε απάνω του τα ξύλα. Το τσεκούρι ήταν ακουμπισμένο πάνω στον τοίχο... Τώρα, τώρα, ξανάπε παίρνοντας το τσεκούρι με το δεξί του χέρι. Κι ακούμπησε τον δείχτη του αριστερού του χεριού πάνω στο κούτσουρο. Σήκωσε αμέσως το τσεκούρι ψηλά και το κατέβασε χτυπώντας λίγο παρακάτω από τη δεύτερη άρθρωση. Τύλιξε αμέσως το ακρωτηριασμένο του δάχτυλο με την άκρη του ράσου του και το ακούμπησε σφιχτά πάνω στο μερί του. Ξαναμπήκε τότε στην σπηλιά και σταματώντας απέναντι στην γυναίκα, χαμήλωσε τα μάτια του. Εκείνη πρόσεξε το χλωμό του πρόσωπο, το αριστερό του μάγουλο που έτρεμε, και ξαφνικά ένοιωσε ντροπή.^{[σ 13]} Σηκώθηκε απότομα και, άρπαξε τη γούνα της, την έριξε απάνω της και τυλίχτηκε. Ξάφνου άκουσε κάτι σταλαγματιές που πέφτανε στο πάτωμα. Πρόσεξε καλύτερα κι είδε το αίμα να τρέχει από το χέρι, νάχει μουσκέψει το ράσο και να σταλάζει στο πάτωμα. Πιο χλωμή κι από τον ίδιο, γύρισε κοντά του και θέλησε να του μιλήσει. Αυτός όμως μπήκε αργά και ήρεμα στο καμαράκι, κλείνοντας την πόρτα από πίσω του.

concience: Judas, Ελαιογραφία του Nikolai Ge

    Συγχωρέστέ με, είπε. Πως μπορώ να εξιλεωθώ για την αμαρτία μου! (...) Η γυναίκα άρχισε να κλαίει με λυγμούς και βγήκε από το κελί. Μπήκε στην τρόικα και μέχρι το σπίτι δεν πρόφερε λέξη. Το περιστατικό με την Μακόβνικα, την ωραία χήρα που στοιχημάτισε χάριν παιδιάς (αδιαφορία, ψυχρότητα, χλευασμός) με το δικηγόρο της συντροφιάς, διαδόθηκε γρήγορα παντού (η νυχτερινή της επίσκεψη, η αλλαγή που έγινε απότομα μέσα της και το κλείσιμο της σε μοναστήρι).^[34]    

Στην σκηνή του τρένου, στην κινηματογραφική μεταφορά από τον Άγγλο σκηνοθέτη David Lean 1965, όπου ο Αντίπωφ (Στρέλνικωφ) ως μέλος του επαναστατικού δικαστηρίου ^[35] ανακρίνει τον παλιό του γνώριμο Δόκτωρα Ζιβάγκο είναι ένα αξιοπρόσεκτο παράδειγμα ηθικής κρίσης και αυτοσυνειδησίας που καταλήγει στον αυτοπυροβολισμό. ^[36]

[Επεξεργασία] Αξιόλογες φράσεις για τη «συνείδηση»

• Μια ένοχη συνείδηση δεν χρειάζεται κατήγορο-Ελληνική παροιμία
• Μια καθαρή συνείδηση είναι σαν ένα τείχος από ορείχαλκο - Λατινική παροιμία
• Η εσωτερική φωνή που μας προειδοποιεί, ότι κάποιος μας ψάχνει - Αγγλική παροιμία
• Η εσωτερική φωνή που κρίνει τη συμπεριφορά μας
• Ένα αίσθημα της ντροπής, όταν κάνεις κάτι ανήθικο
• Υπερεθισμός της συνείδησης, όπως και το γρύλισμα ενός σκύλου σ΄ ένα κόκαλο
• Θεραπείας τρόπον αναζητεί και απαλλαγή των υποκνιζόντων^[37] αυτού την συνείδησιν. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς 3.5.4

Υποσημειώσεις

1. ↑ έχοντας αίσθηση του χρόνου, όχι μόνο για το παρελθόν και το παρόν αλλά και για το άμεσο μέλλον, σχεδιάζοντας με φαντασία και κρίση την επόμενη κίνηση
2. ↑ (λατ.cogito ergo sum = σκέφτομαι, άρα υπάρχω)
3. ↑ όταν χρωματίζουμε το μάγουλό τους με μπογιά δεν καταλαβαίνουν πως τα ίδια φέρουν το σημάδι ώστε να τείνουν το χέρι τους προς το μάγουλό τους να το περιεργαστούν
4. ↑ Ο ίδιος ο νους δημιουργεί πολλαπλές πιθανότητες μέσα στο υποσυνείδητο. Αυτές οι επαλληλίες πιθανοτήτων υπάρχουν μέσα στο υποσυνείδητο. Τις αντιλαμβανόμαστε συνειδητά όταν οι πιθανότητες καταρρέουν στη μία περίπτωση ή την άλλη μέσω της παρατήρησης.
5. ↑ Το επιχείρημα είναι πως πιο εύκολα τραβάς το καλώδιο του υπολογιστή να σβήσει, παρά πετάς μια μέδουσα πάνω στη φωτιά.
6. ↑ Παράδειγμα μορφοποίησης είναι το μπλε χρώμα που αντιλαμβανόμαστε. Δεν υπάρχει μπλε χρώμα, υπάρχει φως με συγκεκριμένο μήκος κύματος που διεγείρει τους φωτοευαίσθητους, σε αυτή την περιοχή των ηλεκτρομαγνητικών συχνοτήτων, υποδοχείς του ματιού και εγείρονται ακολουθίες ηλεκτρικών παλμών που ταξιδεύουν στον εγκέφαλο, ο οποίος επεξεργάζεται τα ηλεκτρικής φύσης δεδομένα και δίνει την αίσθηση του μπλε χρώματος. Τα ηλεκτρόνια που ταξιδεύουν στα οπτικά νεύρα δεν έχουν χρώμα μπλε, το μπλε είναι μια ανακατασκευή που συμβαίνει στον εγκέφαλο και όχι η «πραγματικότητα εκεί έξω».
7. ↑ Ο ορος αρχέτυπον συναντάται με ιδιαίτερη έμφαση στις θεωρίες περί ιδεών του Πλάτωνα: Παρμενίδης, Τίμαιος, Πολιτεία, «Υπόμνημα» του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου, αλλά και του Πλωτίνου
8. ↑ Εμίλ Ντιρκάιμ (Durkheim) The elementary forms of religious life (1912). Ο Ντιρκάμ πίστευε, ότι η κοινωνική ζωή θα ήταν αδύνατη χωρίς τις κοινές αξίες και ηθικές πεποιθήσεις που αποτελούν από κοινού τη «συλλογική συνείδηση»
9. ↑ Βενέδικτος ντε Σπινόζα, Ηθική σε πέντε βιβλία, Μέρος 2 «Για τη φύση και τη προέλευση του νου» - πρόταση 9
10. ↑ Σίγκμουντ Φρόυντ, Το Σχέδιο επιστημονικής ψυχολογίας (1896)
11. ↑ Αναστάσιος Αρβανιτάκης, Σέβας και Φόβος των Θεών, Θεσσαλονίκη 1984. Εφόσον τα θρησκευτικά συναισθήματα εξαρτώνται από τις βασικές αντιλήψεις για το θείο που έχει μια εποχή, ένα κοινωνικό στρώμα, μια ξεχωριστή προσωπικότητα καθώς και από τον βαθμό συγκατάθεσης και προσήλωσης στα θρησκευτικά δόγματα, είναι φανερό ότι τα συναισθήματα αυτά δεν είναι ακριβώς τα ίδια για όλες της εποχές και για όλους τους ανθρώπους της ίδιας εποχής.
12. ↑ Δυσάρεστη ψυχική κατάσταση που δημιουργεί το συναίσθημα της ενοχής-Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1998
13. ↑ Αναστάσιος Αρβανιτάκης, ΑΙΔΩΣ Η φύση και η σημασία του σεβασμού και της ντροπής στην ηθική ζωή των αρχαίων Ελλήνων, «Ανάτυπον από τον VII τόμ.Τεύχ. ΙΙ της Επιστημονικής Επετηρίδας της ΑΒΣΘ-σελίδες 404», Θεσσαλονίκη πηγή βικιπαιδεία