ΚΥΠΡΙΔΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ....[Μέρος Δ΄]

Η ΜΕΓΑΛΗ ΘΕΑ ΚΑΙ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ

Γράφει ο Βάσος Καραγιώργης
Από την αρχαιότητα η Κύπρος είναι γνωστή ως το νησί της Αφροδίτης,
ο τόπος όπου γεννήθηκε και λατρεύτηκε η θεά. Ο Όμηρος την αναφέρει
ως Κύπριδα αλλά και ως Αφροδίτη,

1 και γνώριζε ότι στην Πάφο υπήρχε

ναός της θεάς.

2 Αυτό μας φέρνει πίσω στον 8ο - 7ο αι. π.Χ., μια εποχή

κατά την οποία δεν υπήρχαν ακόμη μαρτυρίες σχετικά με τη λατρεία της
θεάς στον Ελλαδικό χώρο.

Το όνομα της Αφροδίτης δεν εμφανίζεται

στις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής της Κνωσού και της Πύλου (13ος
αι. π.Χ.) που αναφέρουν άλλες θεές -την Ήρα, την Αθηνά και την Άρτεμη-

ούτε στις πινακίδες της Θήβας, που αναφέρουν τη Δήμητρα και την

Κόρη.

5 Η Αφροδίτη στο μύθο και στο έπος σχετίζεται κυρίως με την

Κύπρο

 

Πολλές θεωρίες έχουν προταθεί, ήδη από τα τέλη του 19ου αι., σχετικά
με τη γένεση και την ταυτότητα της θεάς.

6 Μερικοί υποστήριζαν την Ινδοευρωπαϊκή

προέλευση της κι άλλοι θεωρούσαν ότι κατάγεται από τη
Μεγάλη Θεά του Αιγαίου. Υπήρχε ακόμη η θεωρία ότι το λίκνο της Θεάς
ήταν η Μινωϊκή Κρήτη και ότι στην Κύπρο μεταφέρθηκε από τους
Μυκηναίους αποίκους. Η επικρατέστερη όμως θεωρία ήταν αυτή που
συσχέτιζε τη θεά με την Ανατολή από όπου και μεταφέρθηκε στην Ελλάδα
μέσω της Κύπρου.
Το πρόβλημα της γένεσης της θεάς Αφροδίτης εξακολουθεί να υφίσταται,
παρόλο που πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις ευνοούν την
Κύπρο ως τόπο από όπου προήλθε η λατρεία της θεάς. Στην παρούσα
μελέτη θα συσχετίσουμε τη θεά με τη θρησκεία της Κύπρου κατά τη
Χαλκολιθική περίοδο και θα προτείνουμε το μετασχηματισμό της σε μια
μεταγενέστερη περίοδο σε κυπριακή θεά της γονιμότητας με έντονες
ανατολικές επιδράσεις. Θα ερευνήσουμε την πιθανή κυπριακή προέλευση
των πλούσιων μυθολογικών μαρτυριών που την περιβάλλουν και θα
αναφέρουμε μερικά επιπρόσθετα στοιχεία που στηρίζουν την κυπριακή
προέλευση της θεάς.
Για την προέλευση της θεάς στα προϊστορικά χρόνια δεν υπάρχουν
βεβαίως γραπτές μαρτυρίες και όλες οι πληροφορίες προέρχονται κυρίως
από μυθολογικές παραδόσεις που διασώθηκαν στα κείμενα των αρχαίων
συγγραφέων

8 και προβάλλουν την ανατολική προέλευση της. Μια άλλη

πηγή είναι το αρχαίο κυπριακό εικονογραφικό υλικό

9 που καλύπτει

μια περίοδο 3500 χρόνων περίπου και περιλαμβάνει ειδώλια, παρα-

στάσεις πάνω σε αγγεία, γλυπτά και τέλος μερικές επιγραφικές μαρτυρίες,

από τις οποίες οι αρχαιότερες ανάγονται στον 6ο αι. π.Χ.

Αν και ο μύθος κρύβει μέσα του σημαντικά στοιχεία, δεν είναι πάντοτε
εύκολη η ερμηνεία του. Ασφαλώς θα υπάρχει λόγος που οι μυθολογικές
μαρτυρίες τοποθετούν τη γέννηση της Αφροδίτης στην Πάφο, και
συγκεκριμένα στην τοποθεσία που είναι γνωστή ως "Πέτρα του Ρωμιού",
στη νοτιοδυτική ακτή του νησιού. Για πρώτη φορά απαντούμε το μύθο
για τη γέννηση της Αφροδίτης στη

Θεογονία του Ησίοδου, τον 8ο αι.

π.Χ., που αναφέρεται στη δημιουργία του κόσμου.

11 Σύμφωνα με τον

Ησίοδο, στην αρχή υπήρχε το Χάος, ύστερα δημιουργήθηκε η Γη και ο
Ουρανός που γέννησαν τρομερούς γιους. Ένας από αυτούς ήταν ο Κρόνος,
που ακρωτηρίασε τον πατέρα του για να θέσει τέρμα στη δημιουργία
τεράτων. Σύμφωνα πάντα με τον Ησίοδο, ο Κρόνος απέκοψε τα γεννητικά
όργανα του πατέρα του που έπεσαν στην θάλασσα και για πολύ
καιρό παρασείρονταν από τα κύματα του ωκεανού. Γύρω τους δημιουργήθηκε
άσπρος αφρός από τον οποίο φύτρωσε μια κόρη, που πήγε
πρώτα στα Κύθηρα και από εκεί εμφανίστηκε στη θαλασσοφίλητη Κύπρο
ως σεβαστή και πανώρια θεά. Κάτω από τα πόδια της και γύρω της
φύτρωνε χορτάρι. Οι θεοί και οι άνθρωποι την ονόμασαν Αφροδίτη.
Μόλις γεννήθηκε τη συνόδευσαν ο Έρωτας και ο Πόθος... και πορεύθηκε
για να συναντήσει τους άλλους θεούς.
Ο παράξενος αυτός μύθος υποδηλοί ίσως ότι ο Ησίοδος δανείστηκε
στοιχεία από μια σύγχρονη του ανατολική θεογονία. Υπάρχει μια Χετ-
ταϊκή θεογονία του 14ου - 12ου αι. π.Χ. με Χουρριτικά και Βαβυλωνιακά
πρότυπα, που περιγράφει τον αγώνα για επικράτηση ανάμεσα σε διάφορες
γενεές θεών, που περιλαμβάνουν και τονακρωτηριασμό ενός
θεού, και καταλήγει στην επικράτηση του θεού Κουμαρπή.

12 Ο Ησίοδος

όμως εισάγει ένα νέο στοιχείο, τη γέννηση της Αφροδίτης από τη θάλασ

σα και την προσγείωση της στην Κύπρο. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, η γέννηση

της Αφροδίτης έθεσε τέρμα στην αναρχία και τη γέννηση τεράτων
από τη Γη και τον Ουρανό και εγκαινίασε μια άλλη ανεξάρτητη δημιουργία
που σχετίζεται με τον Πόθο και την Ηδονή. Γεννήθηκαν ομαλά
όντα που μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν μεταξύ τους. Έτσι, ο Ησίοδος
εισάγει το στοιχείο της γονιμότητας σε συσχετισμό με μια θεότητα.
Η δύναμη της να γονιμοποιεί συμβολίζεται και με το γεγονός ότι μόλις
πάτησε στη γη φύτρωσε χορτάρι κάτω από τα πόδια της.
Η παρεμβολή δύο νέων γεωγραφικών περιοχών, των Κυθήρων και της
Κύπρου, ίσως να οφείλεται στην εισαγωγή νέων στοιχείων

13 στην ανατολική

κοσμογονία, που αποδίδεται πιθανόν στη διακίνηση των Φοινίκων
στην Ανατολική και την Κεντρική Μεσόγειο και τη διάδοση της λατρείας
της δικής τους θεάς. Πρέπει να σημειωθεί πως δύο ή τρείς αιώνες
αργότερα ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στα δύο αυτά μέρη, στην Κύπρο και
τα Κύθηρα, υπήρχε λατρεία της Αφροδίτης

14 που προήλθε από τη

λατρεία της Αφροδίτης Ουρανίας στην Ασκαλώνα της Παλαιστίνης.
Είναι πολύ φυσικό παραδόσεις και μύθοι για την ίδρυση του ναού της
Αφροδίτης να κυκλοφορούσαν ευρύτερα.
Ο Όμηρος δεν μνημονεύει το μύθο της γέννησης της Αφροδίτης από τη
θάλασσα. Την παρουσιάζει ως θυγατέρα του Δία και της Διώνης

και

προστάτιδα των Τρώων, των εχθρών των Ελλήνων που είχαν προστάτιδα
τους την Αθηνά. Θα έλεγε κανείς πως δεν τη θεωρούσε θεά των Ελλήνων
εξ ου και την αποκαλεί Κύπριδα.

16 Στην Οδύσσεια τη συνδέει με την

Πάφο, όπου είχε "ναό και μυρωμένο βωμό".

17 Διερωτάται κανείς: Γιατί

η λατρεία της Αφροδίτης συνδέεται τόσο στενά με την Πάφο; Για να
βρούμε κάποια απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει να πάμε πίσω
στην 3η χιλιετηρίδα π.Χ.
Πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν ότι η νοτιοδυτική
περιοχή της Κύπρου, όπου βρίσκεται η Πάφος, ήταν κατά τη Χαλκολι-
θική περίοδο

18 και κυρίως κατά την 3η χιλιετηρίδα, η κοιτίδα μιας

λατρείας της γονιμότητας. Προηγουμένως, κατά τη Νεολιθική περίοδο,
από την 7η ως την 5η χιλιετηρίδα
πΧ.,

19 λιγοστά λίθινα ειδώλια επιτόπιας

κατασκευής έχουν ένδειξη
του φύλου

(Ein. 1). Περί τα τέλη

της Νεολιθικής περιόδου (γύρω
στις αρχές της 4ης χιλιετηρίδας
π.Χ.) άρχισαν να εμφανίζονται
παραστάσεις πέτρινων φαλλών,
που υποδηλούν κάποια λατρεία της
ανδρικής γονιμότητας.

20 Οι παραστάσεις

γυναικείων μορφών εμφανίζονται
αργότερα, με λίθινα ειδώλια
που δείχνουν σχηματικά με
βαθειά εγχάρακτη γραμμή το θηλυκό
αιδοίο.

21 Η αναγνώριση της

βασικής συμβολής της γυναικείας
στις γυναίκες εξέχουσα θέση. Ανακάλυψαν
ότι για να υπερνικήσουν την ανθρώπινη θνησιμότητα είχαν ανάγκη
έντονης γεννητικότητας, με τον ίδιο τρόπο που χρειάζονταν την
ευφορία των αγρών και των ζώων για την προμήθεια τροφής. Για να επιτύχουν
την εκπλήρωση αυτών των αναγκών έπρεπε να αναζητήσουν
την εύνοια των γονιμοποιών δυνάμεων της φύσης διαμέσου διαφόρων

.

μαγικο-θρησκευτικών τελετών. Η ανάπτυξη αυτής της νέας θρησκευτικής
εκδήλωσης στην Κύπρο παρουσιάζεται κυρίως στην περιοχή της Πάφου,
μεταξύ του 3500 και του 2500 π.Χ.
Πολυάριθμα πέτρινα ειδώλια που χρονολογούνται γύρω στο 3000
π.Χ. έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή της Πάφου.

22 Ένα σχετικά μεγάλο

ειδώλιο παριστάνει μια σχηματοποιημένη γυναίκα

Ο

μακρύς κυλινδρικός λαιμός και το στρογγυλό της κεφάλι έχουν φαλλικό
σχήμα. Στο εμπρόσθιο μέρος του σώματος, το στήθος και η ηβική χώρα
παριστάνονται με δύο εγχάρακτα τρίγωνα και μια κάθετη γραμμή ανάμεσα
τους. Η φουσκωμένη της κοιλιά υποδηλώνει ότι είναι έγκυος. Η
παράσταση αυτή, που συνδυάζει το γυναικείο σώμα και τον φαλλικό
λαιμό, συμβολίζει τη γονιμότητα, με σημαντικότερο στοιχείο το γυναικείο.
Ένα άλλο ειδώλιο παριστάνει μια καθιστή γυναικεία μορφή με
κυρτά γόνατα. Τέτοιες μεγάλες παραστάσεις χρησίμευσαν ως πρότυπα
για μικρότερα ειδώλια από μαλακό εγχώριο λίθο (πικρόλιθο). Το ύψος
τους ποικίλλει από 4 σε 15 εκ. Τα ειδώλια αυτά,

24 που βρίσκονται κυρίως

στους τάφους, παρουσιάζουν κυρίως καθιστές μορφές με κυρτά γόνατα,
διαφόρων τύπων. Μερικά δεν έχουν καμιά ένδειξη φύλου, αλλά
όμως έχουν ανάγλυφα στήθη. Μερικά φορούν εγχάρακτο δικτυωτό ένδυμα
πάνω στους ώμους. Ειδικά ένα από αυτά φαίνεται να κάνει μια
συγκεκριμένη τελετουργική χειρονομία. Μερικά παριστάνουν δύο μορφές,
με την κυρία μορφή να κρατά μια άλλη στα μπράτσα της, ενώ άλλες στηρίζουν
μια μικρότερη μορφή στο κεφάλι τους.
Ένα σχετικά μεγάλο ειδώλιο

25 δεν παρουσιάζει καμιά άλλη λεπτομέρεια

στο σώμα, παρά ένα περιδέραιο με περίαπτο που μοιάζει με τη
μορφή του ίδιου του ειδωλίου

(ELK. 3). Τα πολύ μικρά ειδώλια αποτελούσαν

πιθανόν περίαπτα περιδεραίων και τα φορούσαν σαν φυλακτά.
Τα άφθονα ειδώλια μοναδικής ωραιότητας που αναφέραμε πιο πάνω
αντανακλούν ένα πολύπλοκο συμβολισμό που δεν είναι εύκολο να
προσδιορίσουμε, αλλά είναι βέβαιο ότι συνδέεται με τη γονιμότητα. Η
ευρύτερα αποδεκτή ερμηνεία είναι ότι τα ειδώλια αυτά παριστάνουν
γυναίκες την ώρα του τοκετού.

26 Ως επιβεβαίωση αυτής της ερμηνείας

αναφέρουμε ένα πήλινο ειδώλιο

27 που παριστάνει γυναίκα που κάθεται

πάνω σε θρανίο την ώρα του τοκετού, τη στιγμή που το κεφάλι και

 

μπράτσα του βρέφους εμφανίζονται
ζωγραφισμένα ανάμεσα στα σκέλη της.
Γύρω από το λαιμό της φορά περιδέραιο
με περίαπτο φυλακτό, παρόμοιο με τα
μικρά ειδώλια που προαναφέραμε. Υπάρχουν
και άλλα θραυσμένα ειδώλια του
ίδιου τύπου, που παριστάνουν γυναίκες
την ώρα του τοκετού. Γνωρίζουμε παρόμοιες
παραστάσεις στην αρχαιότερη εικονογραφία
της Κεντρικής Ευρώπης, της
Ανατολίας και της Εγγύς Ανατολής,
όπως για παράδειγμα την ανάγλυφη
παράσταση θεάς πάνω σε τοίχο του ιερού
στο

Çatal Hüyük της Ανατολίας. Το

κυπριακό ειδώλιο που παριστάνει γυναίκα
την ώρα του τοκετού βρέθηκε μέσα
σε πήλινο ομοίωμα, προφανώς ιερού, που
ίσως σχετίζεται με τελετή για τον τοκετό,
όπως οι τελετές σε "καλύβες τοκετού",
που τις γνωρίζουμε από εθνογραφικές αναφορές. Κείμενα από τη Μεσοποταμία
αναφέρονται σε μια Θεά-Μητέρα με το όνομα "Κυρία Καλύβα
Τοκετού".

28 Γενικά μπορούμε να πούμε πως το

και ίσως ανανέωση της ζωής ή αν πράγματι παριστάνουν τη Μεγάλη Θεά.

Αν τοποθετήσουμε την κυπριακή θρησκεία στα ευρύτερα πλαίσια της θρη­

σκείας της Ανατολίας και της Εγγύς Ανατολής, μπορούμε να υποθέσουμε

ότι υπήρχε μια πραγματική λατρεία της Μεγάλης Θεάς, με τη διαφορά ότι

στην Κύπρο εμφανίζεται τρείς χιλιετίες αργότερα, ίσως ανεξάρτητα

από την επίδραση των γειτονικών πολιτισμών. Είναι πράγματι αξιο­

θαύμαστο ότι η λατρεία αυτή ευδοκίμησε κυρίως στην περιοχή της

Πάφου, ακριβώς εκεί όπου οι αρχαίοι Έλληνες τοποθέτησαν αργότερα τη

λατρεία της Αφροδίτης. Ο Edgar Peltenburg που ανέσκαψε αυτές τις Χαλ-

κολιθικές θέσεις αναφέρει: "παρόλο που υπάρχει χρονολογική απόστα­

ση από το τελευταίο γυναικείο ειδώλιο (της Χαλκολιθικής περιόδου) ως

την εμφάνιση του Ναού της Αφροδίτης στην Παλαιόπαφο, η θέση της

λατρείας της Παφίας θεάς δεν είναι ίσως μια ιστορική σύμπτωση αλλά

μάλλον η αναβίωση παλαιότερων παραδόσεων που υπήρχαν στην περιο­

χή".30 Είναι γνωστό πως οι ιεροί χώροι λατρείας διατηρούνται για

μεγάλο χρονικό διάστημα. Η λατρεία της Αφροδίτης πιθανολογείται

ότι αναβίωσε χίλια περίπου χρόνια αργότερα, όπως θα δούμε παρακάτω.

Ο Χαλκολιθικός πολιτισμός της δυτικής Κύπρου παρήκμασε γύρω στο

2500 π.Χ. Ταυτόχρονα, ένας νέος πολιτισμός, προφανώς εισαγμένος

από την Ανατολία, εμφανίστηκε στο βόρειο τμήμα του νησιού και βαθ­

μιαία εξαπλώθηκε προς το κέντρο.31 Χαρακτηρίζεται από νέες θρη­

σκευτικές πεποιθήσεις που καταδεικνύουν μια ουσιαστική αλλαγή στην

κυπριακή θρησκεία.32 Μια έκφραση του νέου πολιτισμού είναι η εμφά­

νιση πλούσιων ζωομορφικών ανάγλυφων παραστάσεων33 κερασφόρων

ζώων, φιδιών ή πτηνών. Εμφανίζονται επίσης πήλινα ομοιώματα ιερών.

Έχουν ψηλούς τοίχους, με ανάγλυφους πεσσούς που στηρίζουν κεφάλια

βοδιών. Σε γενικές γραμμές, η νέα θρησκεία της Πρώιμης Χαλκοκρατίας

  της βόρειας και κεντρικής Κύπρου, που χρονολογείται γύρω στο 2000

π.Χ., φαίνεται πως βασιζόταν στις δυνάμεις της ζωής, του θανάτου

και της γονιμότητας, με σύμβολα τα κερασφόρα ζώα και τους όφεις. Σκη­

νές απο την καθημερινή ζωή34 εμφανίζονται ανάγλυφες πάνω στον ώμο

μεγάλων αγγείων και γύρω από τα χείλη λεκανών. Παριστάνουν οικια­

κές ασχολίες, καθώς και ζευγάρια ανδρών και γυναικών σε περίπτυξη

, γυναίκες την ώρα του τοκετού και γυναίκες που κρατούν βρέφη

) και άλλες σκηνές που σχετίζονται με την ανθρώπινη γονι

γονιμότητα.

Φαίνεται πως ο ρόλος των γυναικών - μητέρων αναβαθμίζεται. Αυτό πα-

ρουσιάζεται πάνω σε μία πυξίδα, με

παράσταση ζευγαριού.35 Η γυναίκα

που κρατά στην αγκαλιά της βρέφος

φαίνεται πολύ μεγαλύτερη από την

παράσταση του ανδρός.

Φαίνεται πως ανάμεσα στις ζωομορφικές θρησκευτικές παραστάσεις

που συμβολίζουν τις δυνάμεις της ζωής και του θανάτου αναπτύχθηκε η

μορφή της γυναίκας-μητέρας που συμβολίζει τη γονιμότητα. Η γυναίκα

δεν συνδέεται μόνο με τη μητρότητα. Ως ζωοδότρια πιστεύεται ότι έχει

τη δύναμη να ξαναδίνει πνοή στο νεκρό. Αυτός είναι ο λόγος που πολ­

λά σανιδόσχημα ειδώλια,36 που πιθανόν παριστάνουν γυναικεία μορφή

με τελετουργικό ένδυμα, έχουν βρεθεί σε τάφους (Εικ. 7-8). Τα ειδώλια

αυτά έχουν ψηλό τετράπλευρο λαιμό και κεφάλι με διάτρητα αυτιά για

σκουλαρίκια. Το σώμα τους είναι επίπεδο, τετράπλευρο, χωρίς καμιά

ένδειξη φύλου, εκτός από μερικά όπου υποδηλώνεται το στήθος ή κρα­

τούν βρέφος. Φέρουν πλούσιο εγχάρακτο διάκοσμο και λεπτομερή ένδει­

ξη των χαρακτηριστικών του προσώπου, της κόμης, των ενδυμάτων

και των κοσμημάτων, καθώς και επιπρόσθετα σκουλαρίκια από χαλκό

και πηλό που δεν διασώθηκαν.

Μερικά από τα ειδώλια είναι δικέφαλα. Παριστάνουν κατά πάσα

πιθανότητα μια θεά ή τις ιέρειες της. Φαίνεται πως μιμούνται μεγάλου

μεγέθους αγάλματα (ξόανα) από ξύλο ή πέτρα που τα στόλιζαν με πραγ­

ματικά ενδύματα και κοσμήματα κατά τη διάρκεια τελετών. Αν πράγματι

τα ειδώλια αυτά παρίσταναν τη θεότητα και τις ιέρειες της, τότε η

κυπριακή θρησκεία κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ήταν ήδη αρκε­

τά εξελιγμένη. Η θεότητα αυτή θα ήταν παρόμοια με την ανατολική

θεά της γονιμότητας, της ζωής και της αναγέννησης.

Πρόσφατα, η R.M.Washbourne ταύτισε τα ειδώλια αυτά με παρα­

στάσεις της θεάς της Μεσοποταμίας Inanna - Ishtar,37 ιδίως γιατί φορούν

διαδήματα, σκουλαρίκια και περιδέραια, τα οποία είχαν τελετουργική

αξία και σχετίζονταν με τη θεά της γονιμότητας και την προστάτιδα της

ζωής ενάντια στο θάνατο. Αυτό θα δικαιολογούσε κατά κάποιον τρόπο

και την ταφική τους χρήση.

Παρ' όλη την πειστικότητα της θεωρίας της Washbourne για την

ταύτιση των ειδωλίων αυτών με την Inanna-Ishtar, εντούτοις υπάρχει μια

δυσκολία στην αποδοχή της: δεν υπάρχουν αρχαιολογικές μαρτυρίες για

σχέσεις ανάμεσα στην Κύπρο και τη Μεσοποταμία κατά την πρώιμη δεύ­

τερη χιλιετηρίδα π.Χ. Τα πλησιέστερα προς τα κυπριακά ειδώλια είναι

μερικά σανιδόσχημα δικέφαλα ειδώλια από την Ανατολία, αλλά οι γνώ­

σεις μας για τη θρησκεία της Ανατολίας κατά την περίοδο αυτή είναι

πολύ περιορισμένες. Όποια κι αν ήταν η προέλευση αυτής της λατρείας,

είναι βέβαιο ότι αναπτύχθηκε στη βόρεια και κεντρική περιοχή του

νησιού κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατια και δεν είχε καμιά σχέση με τη

λατρεία που αναπτύχθηκε προηγουμένως στην περιοχή της Πάφου.

Το ζωόμορφο στοιχείο στην εικονογραφία που εμφανίζεται στα αρχι­

κά στάδια της λατρείας σταδιακά εξαφανίζεται. Αυτό που διατηρείται και

δεν θα ξεχασθεί για πολλούς αιώνες είναι η παράσταση της μητέρας, της

κονροτρόφον. Η λατρεία της θεάς της γονιμότητας αναπτύχθηκε σε

πολλά μέρη του νησιού. Ίσως από τη λατρεία στην κεντρική περιοχή του

νησιού, από την Πρώιμη κιόλας Εποχή του Χαλκού, πηγάζει η λατρεία

στους Γόλγους κατά τους ιστορικούς χρόνους. Σύμφωνα με τον Παυ­

σανία38 η θεά της Κύπρου λατρευόταν στους Γόλγους πολύ πριν τη

λατρεία της στην Πάφο.

Κατά τη Μέση Χαλκοκρατια, από το 1850 περίπου ως το 1600 π.Χ.,

ο πολιτισμός της προηγούμενης περιόδου έχασε τη ζωτικότητα του.

Στο ανατολικό μέρος του νησιού αναπτύχθηκαν νέοι οικισμοί και από τα

λιμάνια της ανατολικής ακτής άρχισε να εξάγεται χαλκός στο πλαίσιο

των εμπορικών σχέσεων που

αναπτύχθηκαν με τη συροπα-

λαιστινιακή ακτή. Ήταν φυσι­

κό και επόμενο ο κυπριακός

πολιτισμός να επηρεασθεί

απο τους πολιτισμούς της Εγ­

γύς Ανατολής. Οι μόνες πα­

ραστάσεις που διασώθηκαν

από την εικονογραφία της

λατρείας της προηγούμενης

περιόδου είναι αυτές που σχε­

τίζονται με τη γυναικεία μορ-

,

στα γόνατα της, καθώς και οι παραστάσεις βρέφους στο λίκνο, όλες σχε­

τικές με τη γονιμότητα. Διασώθηκαν λιγοστές άτεχνες τέτοιες παρα­

στάσεις,39 που δείχνουν όμως ένα νέο στοιχείο στη μορφή τους: το

στοιχείο του γυμνού, παρμένο ίσως από την Ανατολή, με έμφαση στα γεν­

νητικά όργανα (ELK. 9). Τα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται

ολόγλυφα, και συνεπώς πιο ρεαλιστικά. Τα ειδώλια δεν φορούν ενδύματα

και τα γεννητικά όργανα αποδίδονται έντονα αλλά άτεχνα. Έχουν διά­

τρητα στήθη, ομφαλό και εγχάρακτο αιδοίο. Παρόλο που οι γυναίκες

παριστάνονται γυμνές, φορούν περιδέραιο γύρω από το λαιμό, σκου­

λαρίκια στα διάτρητα αυτιά, ενώ μερικές έχουν κάλυμμα στη κεφαλή. Τα

μπράτσα βρίσκονται κατά μήκος του σώματος, κάποτε όμως τα χέρια

αγγίζουν το σώμα κάτω από τα στήθη και τα ίδια τα στήθη. Με την πάρο­

δο του χρόνου αρχίζουν να μιμούνται γυμνά ανατολικά πρότυπα, με

ατρακτοειδή σώματα, μπράτσα κατά μήκος του σώματος ή χέρια στο στή­

θος, μεγάλα διάτρητα αυτιά, σκουλαρίκια και περιδέραια. Η επίδραση της

Ανατολής είναι πρόδηλη, με τη χρήση λατρευτικών ειδωλίων που σχε­

τίζονται με τη γονιμότητα.

Οι επιδράσεις από την Ανατολή γίνονται έντονες κατά την Ύστερη

Χαλκοκρατία, από το 1600 π.Χ. και ύστερα, όταν οι εμπορικές συναλ­

λαγές με τη Συρο-Παλαιστίνη πολλαπλασιάζονται και κάτοικοι της

περιοχής αυτής εγκαθίστανται πιθανόν στην Κύπρο. Ύστερα από μια

περίοδο κατά την οποία σπάνιζε το λατρευτικό εικονογραφικό υλικό,

υπάρχει τώρα μεγάλη αφθονία. Εκατοντάδες πήλινα ειδώλια, φτιαγμένα

από φαιόχρωμο πηλό εμφανίζονται τώρα σε τάφους σε ολόκληρο το

νησί,40 από τα τέλη του 15ου ως τον 13ο αιώνα π.Χ. Διατηρούν τα

χαρακτηριστικά των ειδωλίων της Μέσης Χαλκοκρατίας, με τα διάτρητα

αυτιά, αλλά με ακόμα εντονότερη την απόδοση των γεννητικών οργάνων

(ELK. 10). Τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι μια παράξενη κεφαλή με

.

μεγάλα στρογγυλά μά­

τια, κυρτή μύτη και με­

γάλα διάτρητα αυτιά

που διατηρούν ακόμη

σε μερικές περιπτώσεις

σκουλαρίκια, πήλινα ή

χάλκινα. Έχουν εξο-

γκομένους γοφούς, με

την ηβική χώρα σε σχή­

μα μεγάλου τριγώνου.

Το αιδοίο αποδίδεται με

μια βαθιά τομή. Μολο­

νότι οι γυναίκες που

παριστάνουν είναι γυ­

μνές, φορούν περιδέραια γύρω από το λαιμό. Μιμούνται τα ανατολικά

πρότυπα, με τα χέρια κάτω και ανάμεσα στα στήθη. Πολλά παριστάνουν

γυναίκα που κρατά βρέφος στην αγκαλιά ή στα γόνατα της. Αντιγράφουν

προφανώς Συριακά πρότυπα που με τη σειρά τους εμπνεύσθηκαν από τα

ειδώλια της Μεσοποταμίας, με τα ίδια χαρακτηριστικά του προσώπου και

του κορμού. Αναμφίβολα σχετίζονται με τη γονιμότητα και παριστάνουν

ίσως μια στερεότυπη εκλαϊκευμένη μορφή της θεάς της γονιμότητας,

όπως παριστάνεται στις ανατολικές θρησκείες, σαν φυλακτά για τη γονι­

μότητα, την αφθονία και την προστασία εναντίον του θανάτου. Έτσι, η

λατρεία της θεάς της γονιμότητας συνεχίζεται στην Κύπρο, ενισχυμένη

τώρα με στοιχεία από την Ανατολή. Ταυτόχρονα όμως, μαζί με τους

ανατολικούς τύπους, υπήρχαν και άλλοι με λιγότερο έντονα τα ανατολικά

στοιχεία.41 Έχουν πρόσωπα πιο ανθρ(όπινα, δεν έχουν μεγάλα διάτρητα

αυτιά και τα γεννητικά όργανα αποδίδονται λιγότερο έντονα. Φαίνεται

πως επηρεάστηκαν από τη Μυκηναϊκή κοροπλαστική που ήταν διαδεδο­

μένη στην Κύπρο κατά το 14ο και 13ο αι. π.Χ.

Παρόλο που η Κυπρία θεά της γονιμότητας δέχτηκε έντονες επιρρο­

ές από την Ανατολή, ιδίως μεταξύ του 15ου και 12ου αι. π.Χ., για

πρώτη φορά αντικρίζει την ελληνική παρουσία στο νησί γύρω στα 1200

π.Χ., και ως αποτέλεσμα υιοθετεί μια λιγότερο ανατολική όψη.

Τα ειδώλια που αναφέραμε αποτελούν ασφαλώς την απλουστευμένη

λαϊκή έκφραση της κυπριακής θρησκείας, που θα είχε πολύ πιο πολύ­

πλοκο χαρακτήρα. Με τον ίδιο τρόπο τα ανατολικά ειδώλια δεν αντι­

προσωπεύουν όλο το πολύπλοκο φάσμα των ανατολικών θρησκειών, με

πολλούς θεούς και θεές με διαφορετικά σύμβολα και πλούσιο μυθολογικό

υπόβαθρο.

Η ανατολική επίδραση μπορεί επίσης να διαπιστωθεί και στην αρχι­

τεκτονική των ιερών κατά το 13ο αι. π.Χ. Στο Κίτιο,42 μια πόλη της

νοτιοανατολικής ακτής, υπήρχαν δύο μικρά ιερά ανατολικού τύπου που

περιλάμβαναν μια τετράπλευρη αυλή, μικρό άδυτο, υπαίθριο βωμό και ιερό

κήπο, με μεταλλουργικές εγκαταστάσεις κοντά στα ιερά. Είναι πιθανόν οι

Κύπριοι να υιοθέτησαν τώρα μερικούς ανατολικούς θεούς. Μία ενεπίγραφη

πινακίδα του 13ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην Ουγκαρίτ, πόλη στην ακτή

της Συρίας με την οποία η Κύπρος είχε στενές σχέσεις, αναφέρεται σε

κυπριακές θεότητες με ανατολικά ονόματα, συμπεριλαμβανομένου του

Baal, της Athort και της Anat.43 Ίσως αυτά τα ονόματα να είναι τα μετα­

φρασμένα ονόματα των αντίστοιχων κυπριακών θεοτήτων. Και οι δύο ανα­

τολικές θεές, η Anat και η Athort, ήταν θεές της γονιμότητας που θα

μπορούσαν εύκολα να ταυτισθούν με την αντίστοιχη Κυπρία θεά. Σε

κάποιο σημείο της εξέλιξης της κυπριακής θρησκείας θα υπήρξε ένα είδος

σύγκλισης μεταξύ της ανατολικής και της κυπριακής θρησκείας.

Περί τα τέλη της Ύστερης Χαλκοκρατίας η Αφροδίτη εμφανίζεται στο

προσκήνιο. Η θεά της Κύπρου αναφέρεται με το όνομα Αφροδίτη σε

μεταγενέστερα κείμενα που σχετίζονται με παραδόσεις για το μυθικό

βασιλιά Κινύρα και τον Έλληνα ήρωα Αγαπήνορα. Ο Κινύρας44 είναι

γνωστός από την Ιλιάδα ως ο Κύπριος βασιλιάς που δώρισε στον Αγα­

μέμνονα ένα θαυμάσιο θώρακα πριν τον Τρωικό Πόλεμο. Φημιζόταν για

τον πλούτο και την αφοσίωση του στη θεά Αφροδίτη, της οποίας ήταν ο

αγαπητός αρχιερέας45. Αναμφίβολα ο Κινύρας θα υπήρξε ιστορικό πρό­

σωπο, κατά πάσα πιθανότητα βασιλιάς της Πάφου. Ταυτόχρονα όμως

έγινε και μυθική προσωπικότητα, που αντανακλούσε τον πλούτο της

Κύπρου κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, από το 1500 π.Χ. και ύστερα.

Πρέπει να υποθέσουμε πως η Κύπρος, πριν από την άφιξη των Ελλήνων,

ήταν ένα πλούσιο και ανεπτυγμένο νησί, όχι λιγότερο σημαντικό από τα

άλλα κράτη της Εγγύς Ανατολής. Είναι επίσης γνωστό πως η Πάφος, ήδη

απο το 1500 π.Χ., ήταν ένα από τα πλέον ανθηρά κέντρα στην Κύπρο, με

διασυνδέσεις τόσο με το Αιγαίο όσο και με την Ανατολή. Ο Τάκιτος ανα­

φέρει τον Κινύρα ως ιδρυτή του ναού της Αφροδίτης στην Πάφο και τον

πρώτο από τους Κινυράδες46, μια δυναστεία αρχιερέων της θεάς. Μια

άλλη όμως παράδοση που γνωρίζουμε από τον Παυσανία47 αναφέρει τον

Αγαπήνορα ως καταγόμενο από το Αργός, ως Έλληνα ήρωα του Τρωικού

Πολέμου και ιδρυτή τόσο της πόλης της Πάφου όσο και του ναού της

Αφροδίτης.

Όλες οι παραπάνω αντικρουόμενες και αντιφατικές παραδόσεις

μπορεί να αντικατοπτρίζουν μια "ιστορική" πραγματικότητα. Ο Κινύρας

αντιπροσωπεύει ίσως εποίκους από τη συροπαλαιστινιακή ακτή που

ήρθαν να εγκατασταθούν στο νησί κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία και

είχαν ήδη συγχωνευθεί με το γηγενές στοιχείο. Σχετιζόταν με την ίδρυση

του ναού της Αφροδίτης όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και στη Βύβλο48.

Επιπλέον, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο ναός της Αφροδίτης στην Κύπρο

προήλθε από το ναό στην Ασκαλόνα, στην ακτή της Παλαιστίνης.49

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Κινύρας ίδρυσε ένα σημαντικό ιερό μιας

ανατολικής θεάς στην Πάφο, γιατί η Πάφος ήταν ήδη μια σημαντική πόλη

και είχε διατηρήσει μερικά στοιχεία της παλιάς λατρείας. Αυτή η προέ­

λευση μπορεί ίσως να εξηγήσει τον ανατολικό χαρακτήρα της θεάς και

της λατρείας της στην Πάφο.50 Τα αρχαιότερα ερείπια του ιερού της

απαρτίζονται από ένα περίβολο με μια ανοιχτή αυλή ανατολικού τύπου

και ένα μικρό στεγασμένο "άδυτο" (Ειχ. 11). Μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο,

η θεά λατρευόταν υπό τη μορφή μιας μεγάλης κωνικής πέτρας που

θυμίζει τους ανατολικούς "βαιτύλους". Μπορούμε να φαντασθούμε ότι

η κυπριακή θεά συγγένευε με μια ανατολική θεά, όπως για παράδειγμα τη

θεά των Σουμερίων Inanna, την ακκαδική Ishtar ή την ουγαριτική Anat

και Athart, που όλες λατρεύονταν στην Ανατολή κατά τη 2η χιλιετηρίδα

π.Χ. Αυτή η ανατολική θεά υπήρξε κατά το René Labat51:

"Η θεά του Έρωτα,

στην περισσότερο ή λι­

γότερο αγνή της έκφρα­

ση. Ήταν η μητέρα, η

αδελφή, η ερωμένη δια­

φόρων θεών, η ίδια

ερωτευμένη με πάθος

αλλά και αστάθεια

στον έρωτα της. Ήταν

η τρομερή θεά του

πολέμου αλλά και η

r-

σοφή και παντοδύναμη

και των ανθρώπων. Έδινε στου βασιλείς το σκήπτρο, το θρόνο και τα

βασιλικά τους εμβλήματα, προστάτευε τις βασιλικές δυναστείες. Ανερ­

χόταν στα ύψη του ουρανού σαν το πιο φωτεινό αστέρι, κατέβαινε στον

Άδη και η απουσία της προκαλούσε την ατροφία της φύσης. Ήταν ερω­

τευμένη με το θεό Doumouzi/Tammouz που στάλθηκε στον Άδη και τον

θρηνούσε. Στην αρχαία Εγγύς Ανατολή λατρευόταν με ευλάβεια και

αγάπη από βασιλείς και κοινούς θνητούς. Πολλοί διθυραμβικοί ύμνοι και

συγκινητικές προσευχές ψάλλονταν προς τιμήν της".52

Πράγματι, η κυπριακή θεά παρουσίαζε παρόμοια χαρακτηριστικά

που δείχνουν τον ανατολικό της χαρακτήρα, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Γνωρίζουμε πως γύρω στο 1200 π.Χ. Μυκηναίοι Έλληνες, γνωστοί

στον Όμηρο ως Αχαιοί, εγκατέλειψαν την ηπειρωτική Ελλάδα μετά τη

διάλυση της Μυκηναϊκής "αυτοκρατορίας" για να αναζητήσουν νέες

πατρίδες στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Μερικοί από αυτούς

έφτασαν στην Κύπρο, όπου εγκαταστάθηκαν άλλοι ειρηνικά και άλλοι

όχι.
Συνεχίζεται.....