Ο δυτικοευρωπαϊκός εθνικισμός είναι καταδικασμένος. Κάποτε η εθνική υπερηφάνεια ήταν η κινητήρια δύναμη της πολιτικής και της κοινωνίας, σήμερα παραμένουν κυρίως τελετουργικά θραύσματα. Βλέπουμε, μεταξύ άλλων, επιδείξεις σημαιών σε αθλητικές εκδηλώσεις, παραδοσιακές φορεσιές σε φολκλορικές πομπές και έναν ετήσιο εθνικό ύμνο σε μια εθνική εορτή. Ωστόσο, το έθνος δεν αντλεί πλέον πραγματική πολιτική επιρροή από αυτά τα σύμβολα. Αυτό δεν είναι τυχαίο: η πανταχού παρούσα εξάπλωση των φιλελεύθερων ιδεών έχει σαρώσει τη βάση του συναισθήματος του «εμείς». Εξάλλου, ο φιλελευθερισμός τοποθετεί το άτομο πάνω από το συλλογικό, με αποτέλεσμα ο εθνικισμός –η ιδέα μιας δεσμευτικής λαϊκής κοινότητας– να έχει συρρικνωθεί σε μια απλή πολιτιστική-ιστορική περιέργεια. Στον δημόσιο τομέα της Δυτικής Ευρώπης, η θρησκεία και το έθνος απομακρύνονται υπό το πρόσχημα της ουδετερότητας και της προόδου. Αυτό που απομένει είναι μια ιδεολογική μονοκαλλιέργεια στην οποία μετράει μόνο το φιλελεύθερο άτομο. Ο εθνικισμός επιβιώνει το πολύ φολκλορικός, σαν ένα κοστούμι που φοράει κανείς σε ειδικές περιστάσεις, αλλά κατά τα άλλα χωρίς καμία κινητήρια δύναμη.
Η υπεροχή του ατόμου έναντι της κοινότητας
Στη βάση αυτής της εξέλιξης βρίσκεται μια φιλοσοφική επιλογή: η υπεροχή του ατόμου έναντι της κοινότητας. Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός, που έχει τις ρίζες του στις απόψεις στοχαστών όπως ο Λοκ και ο Καντ, θεωρεί τον άνθρωπο ως αυτόνομο άτομο με προσωπικά δικαιώματα και ελευθερίες. Οι πολιτικές διασυνδέσεις νομιμοποιούνται μόνο με τη συναίνεση των ατόμων – ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Η κοινότητα περιορίζεται σε ένα άθροισμα πολιτών και δεν θεωρείται ως ένα οργανικό σύνολο με τη δική του ψυχή. Αυτό το όραμα συγκρούεται μετωπικά με την παραδοσιακή ιδέα της κοινότητας που υποστήριζαν οι πρώην εθνικιστές.
Ο φιλόσοφος του 18ου αιώνα Johann Gottfried von Herder, από την άλλη πλευρά, υποστήριξε ότι η αληθινή κοινωνία είναι μια οργανική κοινότητα, που συνδέεται με τη γλώσσα, τον πολιτισμό και την ιστορία σαν να ήταν ένας ζωντανός οργανισμός. Κατά την άποψη του Herder, ο άνθρωπος ανήκει σε ένα μεγαλύτερο «εμείς» που υπερισχύει κάθε ατομικού συμφέροντος. Είδε στους απλούς ανθρώπους – τους αγρότες, τους τεχνίτες και άλλους συμπατριώτες – μια καθαρή πηγή αλληλεγγύης. Σύμφωνα με τον Herder, κάθε έθνος είχε τον δικό του χαρακτήρα ή Volksgeist, που διαμορφώθηκε από αιώνες κοινών εμπειριών, κλίματος και παράδοσης. Το άτομο βρίσκει το νόημά του σε αυτή την κοινότητα και αντλεί τις αξίες και την ταυτότητά του από αυτήν.
Σε έντονη αντίθεση, ο σύγχρονος φιλελευθερισμός έχει παρουσιάσει τον άνθρωπο ως ριζικά ανεξάρτητο. Οι κοινές παραδόσεις και υποχρεώσεις θεωρούνται προαιρετικές, που συνάπτονται μόνο εάν το άτομο τυχαίνει να το επιθυμεί. Αυτή η μετατόπιση – από το εμείς στο εγώ – υπονομεύει το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται ο εθνικισμός. Ενώ ο Χέρντερ εξακολουθούσε να μιλά για το έθνος ως μια φυσικά αναπτυγμένη μονάδα που συνδέει τους ανθρώπους με αμοιβαία πίστη, ο φιλελευθερισμός μιλά για πολίτες που δεσμεύονται μόνο από νομικές συμφωνίες και συναλλαγές στην αγορά. Η εγγενής αξία μιας ιστορικής κοινότητας περιορίζεται έτσι στη λαογραφία: ωραία για όσους πιστεύουν σε αυτήν, αλλά χωρίς κανονιστική ισχύ στη δημόσια ηθική.
Ουδετερότητα ή φιλελεύθερη υπεροχή;
Σημαντικό εργαλείο σε αυτή την εξέλιξη είναι το ιδανικό της ουδετερότητας στον δημόσιο χώρο. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης έχτισαν την ιδέα τους για το κράτος γύρω από «καθολικές» αξίες, όπως η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ατομική ελευθερία.
Τα θρησκευτικά σύμβολα και η εθνική υπερηφάνεια έπρεπε να δώσουν τη θέση τους σε κυβερνητικά κτίρια, σχολεία και πολιτικό λόγο, για να δημιουργηθεί χώρος για μια ουδέτερη, ισότιμη βάση για όλους. Με την πρώτη ματιά, αυτό φαίνεται ευγενές, γιατί καμία συγκεκριμένη φιλοσοφία ζωής ή εθνικότητας δεν κυριαρχεί στο κράτος. Στην πραγματικότητα, αυτή η ουδετερότητα δεν υπήρξε ποτέ χωρίς αξίες: είναι εμποτισμένη με βασικές φιλελεύθερες αξίες που παρουσιάζονται ως ουδέτερες.
Κάτω από το λάβαρο της ουδετερότητας, η θρησκεία και το έθνος έχουν απαγορευτεί από το δημόσιο τομέα. Οι σταυροί εξαφανίζονται από τον τοίχο, ο εθνικός ύμνος σπάνια ακούγεται στα κοινοβούλια και η πατριωτική ρητορική αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Αυτό το κενό καλύφθηκε από μια σιωπηρή υπεροχή των φιλελεύθερων αρχών. Η σύγχρονη Ευρώπη πρεσβεύει ανοιχτά τις αξίες του αστικού καπιταλισμού και της ατομικιστικής ηθικής. Οι δυνάμεις της αγοράς και η καταναλωτική κουλτούρα αφήνονται ελεύθερες ως συνδετικός μηχανισμός μεταξύ των ανθρώπων – όλοι αναμένεται να είναι καταναλωτές και αυτόνομοι πολίτες, εναλλάξιμοι σε μια παγκόσμια οικονομία. Παραδοσιακές συλλογικότητες όπως η εκκλησία ή η πατρίδα επιτρέπεται να υπάρχουν το πολύ στην ιδιωτική σφαίρα, απογυμνωμένες από πολιτική ευγλωττία.
Ταυτόχρονα, η φιλελεύθερη ουδετερότητα άνοιξε την πόρτα σε αυτό που ονομάζεται ελευθεριακές αξίες: μια εκτεταμένη ανεκτικότητα στον ηθικό τομέα που θεωρείται ο νέος κοινωνικός κανόνας. Στο όνομα της ατομικής αυτο-ανάπτυξης και της «αυθεντικότητας», όλοι οι τρόποι ζωής δοξάζονται, υπό την προϋπόθεση ότι ταιριάζουν στη φιλελεύθερη συναίνεση. Νέες ταυτότητες και δικαιώματα – για παράδειγμα γύρω από το φύλο και τη σεξουαλικότητα (LGBTQI+) – αγκαλιάζονται από το κράτος ως πρότυπο προόδου. Οι συντηρητικοί πιστοί ή οι παραδοσιακοί εθνικιστές που δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους σε αυτό λένε ότι πρέπει να αφήσουν τις προσωπικές τους πεποιθήσεις «στο σπίτι» για να μην διαταράξουν την ουδετερότητα. Στην πραγματικότητα, αυτό σημαίνει ότι κυριαρχεί μια ιδεολογία: αυτή του ατόμου χωρίς σύνορα και της ελεύθερης αγοράς, στην οποία η κοινότητα και η παράδοση δεν διεκδικούν πλέον την πίστη του κοινού. Με αυτόν τον τρόπο, η ουδετερότητα δεν είναι μια κενή μέση, αλλά το κάλυμμα κάτω από το οποίο οι φιλελεύθερες αξίες αναμφισβήτητα επεκτείνονται παντού.
Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία στην οποία οι μόνοι εναπομείναντες συλλογικοί παρονομαστές είναι το εμπόριο και η ρύθμιση. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να συναντιούνται ως συνάδελφοι πελάτες, μέλη του φόρουμ ή ως ανώνυμοι ψηφοφόροι, όχι πλέον ως μέρος ενός ιστορικά αναπτυγμένου λαού με κοινή πίστη ή μοίρα. Το έθνος συρρικνώνεται σε εργαλείο μάρκετινγκ σε τουριστικά σλόγκαν και αθλητικές επιτυχίες. Η θρησκεία συρρικνώνεται σε ένα ιδιωτικό χόμπι ή το πολύ σε μια πρωτοβουλία κοινωνικής εργασίας. Εν τω μεταξύ, η φιλελεύθερη ιδεολογία θεωρεί τον εαυτό της το απόλυτο πρότυπο ορθολογισμού και δικαιοσύνης, τυφλή στο γεγονός ότι η ίδια αποτελεί μια νέα ηγεμονία.
Το φλαμανδικό παράδειγμα: ο εθνικισμός ανταλλάσσεται με τον νεοφιλελευθερισμό
Η ιστορία του φλαμανδικού κινήματος μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δείχνει εντυπωσιακά πώς ο εθνικισμός υπονομεύτηκε από μια αλλαγμένη ιδεολογική πάλη. Ενώ ο φλαμανδικός εθνικισμός πριν από το 1940 στόχευε κυρίως στην αναγνώριση της φλαμανδικής ταυτότητας έναντι του βελγικού κράτους, το πλαίσιο άλλαξε ριζικά μετά το 1945. Η συνεργασία ορισμένων εθνικιστών με τον Γερμανό κατακτητή είχε μολύνει την έννοια του εθνικισμού. Στην κοινή γνώμη, ο «εθνικιστής» έγινε σύντομα συνώνυμο του εξτρεμισμού. Για να επιβιώσει, το μεταπολεμικό φλαμανδικό κίνημα ένιωσε υποχρεωμένο να επιλέξει μια νέα πορεία – και να ορίσει έναν νέο εχθρό.
Εδώ μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη λογική του πολιτικού στοχαστή Carl Schmitt, ο οποίος υποστήριξε ότι η πολιτική αφορά ουσιαστικά τη διάκριση μεταξύ φίλου και εχθρού. Σύμφωνα με τον Schmitt, μια πολιτική κοινότητα αυτοπροσδιορίζεται από την εικόνα του εχθρού: ένας αντίπαλος που πρέπει να πολεμηθεί μαζί σφυρηλατεί την εσωτερική αλληλεγγύη και καθορίζει την ατζέντα. Στη μεταπολεμική Δύση, ο ρητός εθνικισμός πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο θεωρήθηκε αβάσιμος. Ο εχθρός μετατοπίστηκε. Για τους Φλαμανδούς εθνικιστές, δεν ήταν πλέον «ο Βέλγος καταπιεστής» ή «η γαλλόφωνη ελίτ» που ήρθε στο προσκήνιο, αλλά ο διεθνιστικός σοσιαλισμός. Η αντίθεση φίλου-εχθρού αναπροσαρμόστηκε: από τη μια πλευρά ο ελεύθερος, δυτικός προσανατολισμός Φλέμινγκ, από την άλλη η απειλή του κομμουνισμού και του σοσιαλισμού που είχαν επίσης επιρροή στο Βέλγιο.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και μετά, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής πρωτοπορίας της Φλάνδρας παρουσιάστηκε πρόθυμα ως αντικομμουνιστικό. Οι φλαμανδικοί κύκλοι ήταν σύμφωνοι με τη δυτική συναίνεση: η Σοβιετική Ένωση και ο μαρξισμός ήταν ο απόλυτος εχθρός, ο οποίος έπρεπε να αποκρουστεί με κάθε κόστος. Η εθνική αυτοδιάθεση συνδέθηκε διακριτικά με την «ελεύθερη Δύση». Με αυτόν τον τρόπο, σιγά-σιγά, ο αρχικός πυρήνας –οι δικοί του άνθρωποι κατά πρώτο λόγο– ανταλλάχθηκε με ένα ευρύτερο δεξιό φιλελεύθερο σχέδιο στο οποίο ο εχθρός ονομαζόταν «αριστερός». Το ιδανικό της φλαμανδικής χειραφέτησης μετατοπίστηκε στο παρασκήνιο. Πιο σημαντικός ήταν ο αγώνας ενάντια σε οτιδήποτε μύριζε σοσιαλισμό ή κρατική παρέμβαση. Αυτή ήταν μια ρεαλιστική επιλογή: όσοι ήθελαν να ενταχθούν στην εξουσία στο μεταπολεμικό Βέλγιο καλύτερα να αγκαλιάσουν την αντιμαρξιστική αφήγηση που μοιράζονταν τα μέλη του ΝΑΤΟ.
Τις επόμενες δεκαετίες, η οικονομική ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού έγινε όλο και περισσότερο ο πυλώνας αυτού που πέρασε για φλαμανδικός εθνικισμός. Έχουμε δει το αποκορύφωμα αυτού με την άνοδο του κόμματος N-VA (Νέα Φλαμανδική Συμμαχία) τον 21ο αιώνα. Αυτό το κόμμα, το οποίο προέκυψε από το παραδοσιακό φλαμανδικό κίνημα, συνδύαζε αιτήματα για περισσότερη φλαμανδική αυτονομία με ένα αποφασιστικά δεξιό οικονομικό πρόγραμμα. Υπό την ηγεσία του Bart De Wever, το N-VA ακολούθησε μια νεοφιλελεύθερη πορεία: χαμηλούς φόρους, ελεύθερη αγορά, ιδιωτικοποιήσεις και αυστηρή μεταναστευτική πολιτική στο όνομα των «αξιών μας». Στην πράξη, το εθνικιστικό στοιχείο ήταν συχνά υποταγμένο σε μια αστική, φιλελεύθερη-συντηρητική αφήγηση. Πολέμησαν πιο φανατικά ενάντια στα σοσιαλιστικά συνδικάτα και τα αριστερά κόμματα παρά ενάντια στον ίδιο τον βελγικό ενωτισμό. Ο φλαμανδικός εθνικισμός περιορίστηκε σε ένα χρώμα στον κοινωνικοοικονομικό άξονα: ο φιλοφλαμανδικός εξισώθηκε με τον αντιαριστερό φιλελεύθερο.
Αυτή η εξέλιξη επιβεβαιώνει τη διορατικότητα του Schmitt: η ταυτότητα ενός πολιτικού κινήματος καθορίζεται από τον επιλεγμένο εχθρό του. Για το φλαμανδικό κίνημα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αριστερές ιδέες έγιναν ο κύριος εχθρός και μαζί με αυτό το κίνημα άλλαξε χαρακτήρα. Η έμφαση μετατοπίστηκε από τη συλλογική ταυτότητα στην ιδεολογία: από έναν λαό που ήθελε να είναι ο εαυτός του, σε μια περιοχή που «πάνω απ' όλα δεν ήθελε να είναι σοσιαλιστική». Αυτό ευθυγράμμισε τη φλαμανδική υπόθεση με τον κυρίαρχο δυτικό φιλελευθερισμό, αλλά την αποξένωσε από τον πραγματικό πυρήνα της. Αυτό που ξεκίνησε ως αγώνας των ανθρώπων για χειραφέτηση, κατέληξε σε ένα βαγόνι της σκέψης της παγκόσμιας αγοράς. Το τραγικό αποτέλεσμα είναι ότι τα φλαμανδικά σύμβολα και η ρητορική εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά η δυνατότητά τους να δημιουργήσουν μια πραγματική εμπειρία του εμείς έχει διαβρωθεί. Για να το θέσω ωμά, ο φλαμανδικός εθνικισμός έχει πουλήσει την ψυχή του με αντάλλαγμα τη συμμετοχή στην πολιτική σε ένα φιλελεύθερο παράδειγμα. Η Φλάνδρα απέκτησε οικονομική αυτονομία και αυτοδιοίκηση, αλλά σταδιακά έχασε την κοινοτική ψυχή που κάποτε την οδηγούσε.
Ο πρωσικός σοσιαλισμός ως ανελεύθερη εναλλακτική λύση
Πρέπει αυτό να σημαίνει το τέλος όλων των μορφών εθνικισμού; Υπάρχει διέξοδος από τον φιλελεύθερο ασφυκτικό κλοιό που καταπνίγει τη συλλογικότητα; Στο περιθώριο της ιστορίας, οι στοχαστές έχουν αναζητήσει εναλλακτικές μορφές κολεκτιβισμού που δεν πέφτουν στον φιλελεύθερο ατομικισμό, αλλά και έρχονται σε ρήξη με τον αριστερό-μαρξιστικό διεθνισμό. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις προήλθε από τον Γερμανό ιστορικό και φιλόσοφο Oswald Spengler. Στο δοκίμιό του Πρωσικός και Σοσιαλισμός (1919), ο Σπένγκλερ πρότεινε ένα όραμα του «πρωσικού σοσιαλισμού» – ενός σοσιαλισμού που έρχεται σε αντίθεση τόσο με τον αγγλικό φιλελευθερισμό όσο και με τη μαρξιστική σκέψη της ταξικής πάλης.
Η ανάλυση του Spengler ξεκινά από μια αντίθεση μεταξύ δύο νοοτροπιών: αφενός, του αγγλοαμερικανικού, φιλελεύθερου πνεύματος που συνδέει με τον ατομικισμό, την εμπορευματοποίηση και την πρωτοκαθεδρία του ατόμου («ο καθένας για τον εαυτό του»). από την άλλη, το πρωσικό-γερμανικό πνεύμα, που χαρακτηρίζεται από αίσθηση καθήκοντος, υπηρεσία στο σύνολο και πειθαρχικό κολεκτιβισμό («ο καθένας για όλους»). Ενώ στον αγγλοσαξονικό κόσμο το κράτος λειτουργεί ως νυχτοφύλακας και ο πολίτης αφήνεται κυρίως ελεύθερος να πολεμήσει για δικό του όφελος, ο Σπένγκλερ είδε την πρωσική παράδοση να θέτει το κράτος και την κοινότητα στο επίκεντρο. Κατά την άποψή του, η οικονομία πρέπει να υποτάσσεται στον πολιτικό-πολιτιστικό στόχο του λαού και η ατομική ελευθερία πρέπει να περιορίζεται από το καθήκον προς το έθνος.
Αυτός ο πρωσικός σοσιαλισμός είναι «σοσιαλισμός», όχι με τη μαρξιστική έννοια της διεθνούς αλληλεγγύης ή αποκλειστικά των εργατικών συμφερόντων, αλλά με την έννοια μιας οργανικά οργανωμένης κοινωνίας στην οποία οι τάξεις συνεργάζονται κάτω από ένα ισχυρό εθνικό κράτος. Είναι ανελεύθερη επειδή απορρίπτει τις φιλελεύθερες αρχές της ατομικής αυτονομίας και της κυριαρχίας της αγοράς. Αντίθετα, εξυμνεί την ιδέα μιας εθνικής συλλογικότητας δεμένης με τη μοίρα: πολίτες ως σύντροφοι (Kameradschaft) που υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον στην υπηρεσία του ευρύτερου συνόλου – του έθνους ως κοινότητας του πεπρωμένου. Ο Σπένγκλερ το είδε αυτό ως θεραπεία τόσο ενάντια στον απεριόριστο καπιταλιστικό ανταγωνισμό όσο και στον ξεριζωμό από τον κομμουνισμό. Ήθελε σοσιαλισμό «με το χρώμα του έθνους» αντί για την κόκκινη σημαία μόνο του προλεταριάτου.
Αν και οι ιδέες του Σπένγκλερ παραμένουν αμφιλεγόμενες μέχρι σήμερα, παρέχουν τη βάση για τη διερεύνηση μιας κολεκτιβιστικής εναλλακτικής πέρα από τη διχοτόμηση αριστεράς-δεξιάς. Το πείραμα σκέψης του πρωσικού σοσιαλισμού υποδηλώνει ότι ο εθνικισμός δεν χρειάζεται απαραίτητα να διολισθήσει στη λαογραφία ή τον φιλελευθερισμό.
Θα μπορούσε να υπάρχει ένας τρίτος δρόμος: ένα μοντέλο κοινωνίας στο οποίο η κοινότητα θα υπερισχύει και πάλι του ατόμου, στο οποίο η κοινωνική δικαιοσύνη θα επιδιώκεται χωρίς να θυσιάζεται η εθνική ταυτότητα στα κοσμοπολίτικα δόγματα. Αυτό το είδος ανελεύθερης κολεκτιβιστικής σκέψης – μια εθνική αλληλεγγύη στην οποία το κράτος ενεργεί ως προστάτης του λαού ενάντια στις δυνάμεις της αγοράς – απέχει φυσικά μίλια από την τρέχουσα δυτικοευρωπαϊκή πολιτική σκέψη. Ωστόσο, αυτή η ιδέα αντηχεί σε ομάδες που δεν αισθάνονται σαν στο σπίτι τους τόσο στον ψυχρό νεοφιλελευθερισμό όσο και στην απεριόριστη παγκοσμιοποίηση της ορθόδοξης αριστεράς. Είναι μια εκ νέου ανακάλυψη της ιδέας ότι ένας λαός ως κοινότητα μπορεί να αναλάβει κοινωνικοοικονομική ευθύνη, αντί να πέσει στον καθένα για τον εαυτό του της φιλελεύθερης αγοράς.
Αποτέλεσμα
Η σημερινή κοινωνία μας φαίνεται να οδεύει προς αυτό που η πολιτική στοχαστής Hannah Arendt περιέγραψε κάποτε ως ένα πιθανό νέο είδος ολοκληρωτισμού: έναν γραφειοκρατικό ολοκληρωτισμό χωρίς συλλογική ταυτότητα. Με αυτό η Άρεντ εννοούσε ένα σύστημα στο οποίο ο άνθρωπος υποβιβάζεται σε ένα γρανάζι σε έναν γιγαντιαίο διοικητικό μηχανισμό, απογυμνωμένο από βαθείς κοινωνικούς δεσμούς που τον κάνουν να ανήκει κάπου. Όταν οι άνθρωποι δεν είναι πλέον ενωμένοι με την αίσθηση της κοινότητας – είτε πρόκειται για θρησκεία, έθνος ή οποιαδήποτε άλλη αίσθηση κοινότητας – εκτίθενται σε ακραία μοναξιά και απομόνωση. Στο The Origins of Totalitarianism, η Arendt προειδοποίησε ότι η μαζική κοινωνική εξατομίκευση και η γραφειοκρατική ψυχρότητα είναι το ιδανικό έδαφος για ολοκληρωτική διακυβέρνηση. Μια εξουσία που κανείς δεν ελέγχει συγκεκριμένα – «η κυριαρχία του Κανενός», ονόμασε η Άρεντ τη δύναμη της απρόσωπης γραφειοκρατίας – μπορεί να διεισδύσει ανεμπόδιστα σε όλες τις πτυχές της ζωής όταν οι πολίτες δεν γνωρίζουν πλέον την ενότητα για να της αντισταθούν.
Η Δύση το 2025 δεν είναι φυσικά μια κλασική ολοκληρωτική δικτατορία. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι έχουν δικαιώματα και υπάρχουν ελεύθερες εκλογές. Ωστόσο, η προειδοποίηση της Άρεντ αντηχεί στο παρασκήνιο: μια κοινωνία που δεν γνωρίζει πλέον ένα εμείς, που αποτελείται μόνο από ξεχωριστά άτομα και διαδικασίες, κινδυνεύει τελικά να χάσει την ανθρωπιά της. Βρισκόμαστε σε μια συγκυρία στην οποία ο κοινωνικός ιστός γίνεται όλο και πιο λεπτός. Η κοινότητα του παρελθόντος – είτε ήταν η ενορία, η πλατεία του χωριού ή η εθνική οικογένεια – έχει αντικατασταθεί από δίκτυα καταναλωτών και ομάδων-στόχων. Πολλοί άνθρωποι ζουν όλο και περισσότερο τη ζωή τους σε απομόνωση, συνδεδεμένοι μέσω οθονών αλλά σπάνια μέσω καρδιών. Εν τω μεταξύ, το κράτος χρησιμοποιεί ουδέτερους κανόνες και τεχνοκρατία διαχείρισης για να κατευθύνει τα πάντα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Το αποτέλεσμα μπορεί εύστοχα να χαρακτηριστεί με μια σύγχρονη μεταφορά: ζούμε σε μια κοινωνία «Emily in Paris». Όπως και σε εκείνη τη δημοφιλή σειρά, η κοινωνική ζωή περιστρέφεται γύρω από τις φευγαλέες σχέσεις, την επιφανειακή επιτυχία και τη λογική της αγοράς. Όλα είναι ένα έργο, μια συναλλαγή ή μια εκπομπή δημοσίων σχέσεων. Οι φιλίες και οι έρωτες έρχονται και φεύγουν στο ρυθμό των ευκαιριών σταδιοδρομίας. Η ταυτότητα γίνεται μια άσκηση branding στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε αυτό το υπερσύγχρονο αστικό ειδύλλιο, το άτομο λάμπει φαινομενικά ελεύθερα και με επιτυχία – όμορφα ρούχα, μοντέρνα πάρτι, πολλοί ακόλουθοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – αλλά κάτω από τη λάμψη κρύβεται συχνά η μοναξιά και η έλλειψη νοήματος. Οι χαρακτήρες αυτής της μεταφοράς βιώνουν ευχαρίστηση, αλλά δεν ριζώνουν πουθενά. Οι σχέσεις είναι καθοριστικές και η δέσμευση είναι μη δεσμευτική. Η αστάθεια είναι ο κανόνας, το βάθος είναι η έλλειψη. Η κοινωνική λογική είναι αυτή του μόνιμου ανταγωνισμού και της αυτοπροβολής, γιατί η αγορά καθορίζει την αξία των πάντων και όλων. Σε έναν τέτοιο κόσμο δεν υπάρχει χώρος για την αργή ανάπτυξη της κοινότητας, για την κοινή μνήμη και το όνειρο που κρατά ένα έθνος ενωμένο. Είναι ένας κόσμος ατόμων που διασταυρώνονται χωρίς να χτίζουν κάτι μαζί που θα αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου.
Η εικόνα είναι απογοητευτική. Ο δυτικοευρωπαϊκός εθνικισμός έχει εκφυλιστεί σε σκιά – κάτι που κατά καιρούς αναφέρουμε σε ένα αθλητικό τουρνουά ή σε μια ιστορική ανάμνηση, αλλά που δεν μας δεσμεύει πλέον μόνιμα στο παρόν. Ο φιλελεύθερος ατομικισμός έχει κερδίσει, θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς, και με αυτό ο παραδοσιακός μας έχει ηττηθεί.
Ωστόσο, τίθεται το ερώτημα αν δεν πρόκειται για πύρρειο νίκη. Μια κοινωνία δεν μπορεί να ανθίσει μακροπρόθεσμα χωρίς μια κοινή δέσμευση για κάτι ανώτερο από τον μικρό της εαυτό. Ο άνθρωπος είναι, όπως γνώριζε ακόμη και ο φιλόσοφος Αριστοτέλης, ένα ζώο της κοινότητας. Πρέπει να είναι μέρος ενός πλαισίου νοήματος μεγαλύτερου από τον εαυτό του – είτε πρόκειται για πίστη, έθνος ή κάποια άλλη σύνδεση. Όταν αυτή η ουσιαστική επιθυμία καταστέλλεται μόνιμα από μια ιδεολογία αυτονομίας και ουδετερότητας, αργά ή γρήγορα αναζητά διέξοδο, μερικές φορές με διαστρεβλωμένα προσωπεία.
Η κήρυξη του τέλους του εθνικισμού θα μπορούσε επομένως να είναι πρόωρη. Ίσως κάτω από το επιφανειακό φιλελεύθερο κόμμα να κοιμάται μια λαχτάρα για μια αίσθηση κοινότητας που θα εκδηλωθεί ξανά, σε οποιαδήποτε μορφή. Η πρόκληση για κινήματα όπως το Feniks είναι να απευθυνθούν σε αυτή την επιθυμία χωρίς να πέσουν στα λάθη του παρελθόντος. Η Δύση δεν χρειάζεται να καταδικαστεί σε ένα σενάριο Emily in Paris στο οποίο η αγορά είναι η τελευταία μας πυξίδα. Απαιτείται μια νέα ισορροπία: μια επανεκτίμηση της συλλογικής ταυτότητας και ευθύνης, χωρίς να παραμελείται η ελευθερία και η αξιοπρέπεια του ατόμου.
Εάν ο δυτικοευρωπαϊκός εθνικισμός δεν θέλει να συνεχίσει ως απλό φολκλόρ, θα πρέπει να γεμίσει τις μπαταρίες του. Αυτό σημαίνει να τολμήσουμε να επικρίνουμε τον φιλελευθερισμό εκεί που καταστρέφει την κοινότητα και να τολμήσουμε να προτείνουμε εναλλακτικές λύσεις που επαναφέρουν το εμείς στην πολιτική και τον πολιτισμό μας. Οι συγγραφείς και οι ιδέες που αναφέραμε εδώ – από τον Herder στον Spengler, από τον Schmitt στην Arendt – παρέχουν δομικά στοιχεία για μια τέτοια χρηματοδότηση. Μας υπενθυμίζουν ότι έξω από το δογματικό πλαίσιο του σημερινού φιλελευθερισμού, υπάρχουν άλλοι τρόποι σκέψης για τον άνθρωπο και την κοινωνία: οράματα στα οποία η σύνδεση, η κληρονομιά και οι κοινοί στόχοι είναι και πάλι κεντρικοί.
Ο εθνικισμός στη Δυτική Ευρώπη μπορεί να πεθαίνει με ήσυχο θάνατο στην παλιά του μορφή, αλλά η ουσία πίσω από αυτόν – η αναζήτηση των ανθρώπων για μια συλλογική ταυτότητα και αλληλεγγύη – δεν πρέπει ποτέ να εξαφανιστεί εντελώς.
Συγγραφείς και έργα:
- Johann Gottfried von Herder – Ιδέες για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας της Ανθρωπότητας (περ. 1784)
- Carl Schmitt – Der Begriff des Politischen (1932) – (Αγγλική μετάφραση: Η έννοια της πολιτικής))
- Oswald Spengler – Preußentum und Sozialismus (1919) – (Ολλανδικά γνωστά ως Πρωσικός και Σοσιαλισμός)
- Χάνα Άρεντ – Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού (1951)
- Μεταφορική αναφορά: Η Έμιλυ στο Παρίσι – Σειρά του Netflix (2020) ως εικόνα για το σύγχρονο φιλελεύθερο περιβάλλον διαβίωση https://www.feniksvlaanderen.be/blog
