ΑΝΕΜΟΙ.....Μέρος Γ'

γράφει ο Ανδρέας Ιωάννου Κασσέτας

ΟΙ ΑΝΕΜΟΙ ΕΧΟΥΝ ΟΝΟΜΑΤΑ
οι ΟΚΤΩ του ανεμολόγιου

Οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούν που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται
Ο Μαΐστρος,  ο Λεβάντες,  ο Γαρμπής, ο Πουνέντες,

ο Γραίγος,  ο Σιρόκος,  η Τραμουντάνα,  η Όστρια

Οδυσσέας Ελύτης,   "Δοξαστικόν" του Άξιον Εστί:

1. ο ΒΟΡΙΑΣ και ο ΝΟΤΙΑΣ

Του μικρού βοριά παράγγειλα, να 'ναι καλό παιδάκι.

Μη μου χτυπάει πορτόφυλλα και το παραθυράκι.

Οδυσσέας Ελύτης

Όταν οι μεγάλες τιμές βαρομετρικής πίεσης βρίσκονται στα βόρεια του σημείου που βρισκόμαστε, τον άνεμο που θα γεννηθεί οι ναυτικοί τον λένε ΤΡΑΜΟΥΝΤΑΝΑ, λέξη με γιαγιά βενετσιάνα που εκτοπίζει την ελληνίδα ΒΟΡΙΑΣ στην καραβίσια γλώσσα. Ωστόσο η «Βοριάς»  διατηρείται ζωντανή στη γλώσσα των βοσκών, των γεωργών και των ανθρώπων της πόλης. Φυσάει κυρίως τον χειμώνα είναι ο ισχυρότερος από τους άλλους επτά που σχετίζονται με σημεία του ορίζοντα. Οι ποιητές συγκινούνται συνήθως από την έντασή του, 

ΒΟΡΙΑΣ χτυπάει την πόρτα μου και στην ψυχή μου αγιάζι

και στα πικρά τα μάτια μου στιγμή στιγμή βραδιάζει Δημήτρης Χριστοδούλου, στίχος σε τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη

ενώ ο Γιάννης Τσαρούχης στο δικό του

« Ανεμολόγιο» τον φαντάζεται σε ηλικία ωριμότητας με γκρίζα γενειάδα και έτσι τον ζωγραφίζει.

Καμιά φορά που δεν είναι τόσο ισχυρός οι στεριανοί τον λένε βοριαδάκι.

Όταν οι μεγάλες τιμές βαρομετρικής πίεσης βρίσκονται στα νότια του σημείου που βρισκόμαστε, τον άνεμο που θα γεννηθεί οι ναυτικοί τον λένε ΟΣΤΡΙΑ, λέξη με γιαγιά βενετσιάνα που εκτοπίζει την ελληνίδα ΝΟΤΙΑΣ στις συζητήσεις πάνω στο καράβι. Ωστόσο στη γλώσσα των στεριανών η «Νοτιάς»  διατηρείται. Για τους στεριανούς της νότιας Ευρώπης ο Νοτιάς είναι υγρός μπορεί να φέρει και τη βροχή και εάν συμβεί να είναι «μαλακός» προσφέρει έως και απόλαυση.  

οξειδώθηκα μες στον ΝΟΤΙΑ των ανθρώπων

μακρινή μητέρα ρόδο μου αμάραντο.

Οδυσσέας Ελύτης

Ο Γιάννης Τσαρούχης τον φαντάζεται νεαρό και αμούστακο να κρατάει πήλινο δοχείο νερού και να το αδειάζει. 

2.  ΛΕΒΑΝΤΕΣ και ΠΟΥΝΕΝΤΕΣ

Ο ανατολικός άνεμος που έρχεται από την ανατολή είναι για τους ναυτικούς ΛΕΒΑΝΤΕΣ. Η λέξη, με λατινική καταγωγή, την χρησιμοποιούσαν Τζενοβέζοι και Βενετσιάνοι,  έχει σε μεγάλο βαθμό υιοθετηθεί και από τους Έλληνες, εκτοπίζοντας μέχρι ενός σημείου την ελληνικής καταγωγής Απηλιώτης.

Ο δυτικός άνεμος, στη γλώσσα των ναυτικών είναι ΠΟΥΝΕΝΤΕΣ, όπως λέει και ο καπετάν Γρηγόρης. Η λέξη, με λατινική καταγωγή, την χρησιμοποιούσαν Τζενοβέζοι και Βενετσιάνοι, έχει λιγότερο περάσει στους στεριανούς Έλληνες οι οποίοι συνήθως προτιμούν την ελληνικής καταγωγής  ΖΕΦΥΡΟΣ. 

3.  ΓΡΕΓΟΣ και ΓΑΡΜΠΗΣ.

Ο Βορειοδυτικός άνεμος στη γλώσσα των ναυτικών είναι ΓΡΕΓΟΣ. Για τους Βενετσιάνους που ταξίδευαν στη Μεσόγειο ήταν άνεμος grego «ερχόταν» δηλαδή από τη χώρα των Γραικών, την Ελλάδα.  Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας ο ίδιος άνεμος λέγεται ΜΕΣΗΣ.

Ο Νοτιοανατολικός άνεμος στη γλώσσα των ναυτικών είναι ΓΑΡΜΠΗΣ, λέξη καταγόμενη από βενετσιάνικο garbin. Για τους στεριανούς Έλληνες είναι ΛΙΒΑΣ, λέξη με γιαγιά στην αρχαία Ελλάδα.

4.  ΜΑΪΣΤΡΟΣ και ΣΟΡΟΚΟΣ.

Ο Βορειοανατολικός άνεμος για τους ναυτικούς έχει το όνομα ΜΑΪΣΤΡΟΣ. Η λέξη,  λατινικής καταγωγής, συχνά αναφερόμενη και ως μαϊστράλι έχει κυριαρχήσει, και στην καθημερινή ζωή εκτοπίζοντας σε μεγάλο βαθμό την αρχαιοελληνική ΣΚΙΡΩΝ,

ενώ διατηρείται και ως μία από τις αγαπημένες στην ποίηση και στο τραγούδι.

   

και ο άλλος μαΐστρος με τ' απάνω του αψηλό μπογάζιΟδυσσέας Ελύτης

Κι όταν φυσάει το μαϊστράλι  αγκαλιαστοί κι αγάλι αγάλι

με το καράβι των ονείρων το τρελό    θα ρίξουμ' άγκυρα στης λήθης το γιαλό

( παλιό τραγούδι, που άρεσε στη γιαγιά )

Ο νοτιοδυτικός άνεμος για τους ναυτικούς είναι ο ΣΙΡΟΚΟΣ. Τον λένε και Σορόκο. Για τον ίδιο άνεμο διατηρείται στην ελληνική γλώσσα και η λέξη ΕΥΡΟΣ,  αλλά την  Σορόκο την προτιμούν οι ποιητές.

Ο Νίκος Καββαδίας, ναυτικός και ποιητής ταυτόχρονα,

μας έχει δώσει εκείνο το εκπληκτικό

«ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΣΟΥ ΤΑ ΚΥΒΕΡΝΟΥΣΕ ΣΟΡΟΚΑΔΑ»

Τη νύχτα σου’ πα στο καμπούνι μια ιστορία,

την ίδια που όλοι οι ναυτικοί λένε στη ράδα,

τα μάτια σου τα κυβερνούσε ΣΟΡΟΚΑΔΑ

κι όλο μουρμούριζες βραχνά : ''Φάλτσο η πορεία...

CAMBAY'S WATER, Πούσι, Νίκος Καββαδίας

β. Όταν η στεριά συναντά τη θάλασσα.

 ο ΜΠΑΤΗΣ        
Στο Παλαιό Φάληρο, όπως και σε κάθε παραθαλλάσιο τόπο, φυσάει και ΜΠΑΤΗΣ, άνεμος που κάνει συχνά την εμφάνισή του σε τραγούδια και σε ποιήματα

Ο ΜΠΑΤΗΣ με το διάφανό του φύσημα     Γέρνει πανί του ονείρου   Μακριά

Έρωτας την υπόσχεσή του μουρμουρίζει   Φλοίσβος

Οδυσσέας Ελύτης

Φυσάει ο ΜΠΑΤΗΣ φυσάει τ’  αγέρι  τρελό μικρό μου  δικό μου ταίρι

Τραγούδι αγαπημένο του κάποτε

Η ΦΥΣΙΚΗ.    Το νερό έχει πολύ μεγαλύτερη ειδική θερμότητα από το γήινο έδαφος, κι αυτό θα πει ότι μια μάζα εδάφους ζεσταίνεται πιο εύκολα από ίσης μάζας ποσότητα νερού.  Εξ άλλου η ηλιακή ακτινοβολία όταν πέφτει στο γήινο έδαφος απορροφάται σε μεγάλο βαθμό, ενώ φθάνοντας στην επιφάνεια της  θάλασσας διεισδύει σε μεγάλο βάθος μέσα στο νερό. Κατά το κύλημα, λοιπόν, της μέρας η στεριά θερμαίνεται πιο γρήγορα από τη θάλασσα με συνέπεια να θερμαίνεται πιο γρήγορα και ο αέρας που υπάρχει πάνω της . Ο αέρας συνεπώς πάνω από τη στεριά αποκτά μικρότερη πίεση από τον αέρα πάνω από τη θάλασσα με αποτέλεσμα να δημιουργείται ροή αέρα από τη θάλασσα προς τη στεριά. Είναι η θαλάσσια αύρα που οι Έλληνες τη λένε ΜΠΑΤΗ.

γ. Οι άνεμοι και οι εποχές

 Το ΜΕΛΤΕΜΙ

Ο Έρωτας. Το Αρχιπέλαγο.

Και η αμεριμνησία των μελτεμιών τουΟδυσσέας Ελύτης, ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ

Μελτέμι κυκλαδίτικο σε φέρνει πάλι πίσω

πως θελα να 'μουν θεός για να σε συγκρατήσω

 ( κυκλαδίτικο)

Μελτέμι μου μη σταματάς όπου φυσάς θα πάω

εσύ είσαι αυτό που έψαχνα γι’ αυτό και σ’ αγαπάω 

Το μελτέμι, λέξη τουρκικής καταγωγής, εμφανίζεται συχνά στα θερινά λεξιλόγια των ανθρώπων του Αιγαίου. Είναι άνεμος βορειοδυτικός που πνέει τους μήνες του καλοκαιριού – μέχρι και αρχές του φθινόπωρου – σε όλο σχεδόν το Αιγαίο. Οι αρχαίοι έλληνες τον έλεγαν «ετήσιο» και η σύγχρονη αγγλική λέξη για τους εποχικούς αυτούς ανέμους είναι Etesians.Είναι άνεμοι ψυχροί που δροσίζουν ευχάριστα το αιγαιοπελαγίτικο καλοκαίρι μολονότι επιβάλλουν ενίοτε και «απαγορευτικό» σε δρομολόγια μικρών σκαφών κυρίως.

Δημιουργούνται από ένα μεγάλο σύστημα υψηλών πιέσεων στα Βαλκάνια, βόρεια της Ελλάδας, και ένα σύστημα χαμηλών πιέσεων στην Μικρά Ασία.

δ. Το γήινο ανάγλυφο

ο ΒΑΡΔΑΡΗΣ της Θεσσαλονίκης

Φύσηξε ο Βαρδάρης και καθάρισε
Ήλιος λες και τελείωσε ο χειμώνας
Βγήκα μια βόλτα και μπροστά της βρέθηκα
Στάθηκα κι απόμεινα κοιτώντας

Νίκος Παπάζογλου

Φύσηξε τρελός Βαρδάρης

κάνει κρύο δυνατό

μη δακρύζεις κι αμφιβάλλεις

σαν Θεό μου σ’ αγαπώ

 Κώστας Βίρβος

( τραγούδι του Μίμη Πλέσσα)

Φύσαγε βαρδάρης,  στην Θεσσαλονίκη

και δεν είχα φράγκο,  ούτε για το νοίκι

Κώστας Βίρβος

( τραγούδι του Απόστολου Καλδάρα)

Με το ίδιο όνομα  το ΠΟΤΑΜΙ και ο ΑΝΕΜΟΣ. 700 περίπου χρόνια μετά τον Χριστό, σε εποχή Βυζαντινής αυτοκρατορίας  οι μογγόλοι Βαρδάροι εισβάλλουν στην κοιλάδα του Αξιού για να εγκατασταθούν τελικά εκεί, καλλιεργώντας εδάφη που τους παραχωρήθηκαν. Γρήγορα αφομοιώθηκαν  από τους ντόπιους πληθυσμούς αλλά άφησαν τη λέξη Βαρδάρης ως συμπληρωματικό όνομα του ποταμού Αξιού – σε σύγχρονες σλαβικές γλώσσες, ο ποταμός  λέγεται  Вардар  Βαρδάρ - αλλά και στο όνομα του τοπικού ανέμου ο οποίος έπνεε και εξακολουθεί να πνέει στην περιοχή.

Ο Βαρδάρης κάνει περιοδικά την εμφάνισή του στη Θεσσαλονίκη ως ένας ξηρός βοριάς – ή βορειοδυτικός άνεμος – μεγάλης ταχύτητας.  Η εμφάνισή του στη Θεσσαλονίκη σχετίζεται και με το γήινο ανάγλυφο της περιοχής. Προέρχεται από το υψίπεδο των Σκοπίων και εισβάλλει στην ελληνική περιοχή από το άνοιγμα ανάμεσα στα βουνά Πάικο και Μπέλες. Διαρκεί δύο περίπου ημέρες και ενίοτε και τρεις έως τέσσερεις, αλλά κάνει αρκετές εμφανίσεις κατά τη διάρκεια της χρονιάς

ο ΛΙΒΑΣ που «καίει τα σπαρτά»

Των εχθρών τα φουσάτα περάσαν

σαν το ΛΙΒΑ που καίει τα σπαρτά

( το λέγαμε στο στρατό ως εμβατήριο)

Ο Λίβας, ένας από τους οκτώ του ανεμολόγιου, στο ελλαδικό ανάγλυφο είναι άνεμος ισχυρός αλλά πριν απόλα  ξηρός και θερμός. Η «γέννησή» του σχετίζεται με το ανάγλυφο της περιοχής. Αναπτύσσεται στην υπήνεμη πλευρά ενός ορεινού όγκου όταν ο ατμοσφαιρικός αέρας αναγκαστεί να υπερπηδήσει τον ορεινό αυτό όγκο.
Κατά την ανύψωσή τους στην προσήνεμη πλευρά, οι αέριες μάζες, εκτονώνονται αδιαβατικά και ψύχονται . Τα νέφη που σχηματίζονται δίνουν, συνήθως, βροχή κι ελευθερώνονται έτσι μεγάλα ποσά υδρατμών. Στη συνέχεια, ο σχεδόν χωρίς υδρατμούς αέρας που ξεπερνά τις κορυφές των ορεινών όγκων κατεβαίνει στην υπήνεμη πλευρά, συμπιέζεται αδιαβατικά και θερμαίνεται για να φθάσει έτσι θερμός και πολύ ξηρός στα  χαμηλά υψόμετρα.

Για πολλά από τα φυτά του πλανήτη μας ο αέρας αποτελεί μια μηχανή του σεξ. Το σιτάρι, το κριθάρι, το καλαμπόκι, τα ένα σωρό λουλούδια  και όχι μόνο για να μεγιστοποιήσουν τις πιθανότητες επικονίασης διασπείρουν τη ΓΥΡΗ τους και ο πιο άμεσος τρόπος είναι να την εναποθέσουν στον αέρα. Και αυτό συμβαίνει σε πάνω από τα εννέα δέκατα της χλωρίδας του πλανήτη Γη. Τα ανεμόφυλλα φυτά παράγουν εκπληκτικές ποσότητες γύρης – ένας θύσανος αραβοσίτου παράγει έως και 5 εκατομμύρια κόκκους γύρης και ένα απλό φύσημα του ανέμου είναι ικανό να μεταφέρει την πανάλαφρη ΓΥΡΗ μισό χιλιόμετρο μακριά μέσα σε ένα δευτερόλεπτο, μια ταχύτητα υπερηχητική.  Η γύρη ταξιδεύει έτσι δεκάδες χιλιόμετρα σε ψάχνοντας για ταίρι. Για όσα ζουν στο βόρειο ημισφαίριο ο ΜαρτιοΑπρίλιος είναι εποχή που η ιεροτελεστία  συντελείται με μεγάλους ρυθμούς .

Γλώσσες του κόσμου

Οι Έλληνες λένε αέρας και άνεμος, οι αγγλόφωνοι   air και wind στην αγγλική, 

Για τους Τούρκους ο αέρας είναι hava, χαβά – τη λέξη τη χρησιμοποιούν μεταφορικά και οι Έλληνες. Για τον άνεμο λένε rüzgar , ενώ στην αλβανική ο αέρας είναι αγέρ  ajër,  και ο άνεμος era. Από κει και πέρα  

ΣΕ ΓΛΩΣΣΕΣ ΛΑΤΙΝΙΚΕΣ

air, vent στη γαλλική  aire, viento στα ισπανικά    aria, vento στα ιταλικά

ar, vento  λένε οι Πορτογάλοι   aer, vânt οι Ρουμάνοι

ΣΕ ΓΛΩΣΣΕΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ

Luft, Wind στα γερμανικά lucht, wind, ολλανδικά luft vind σουηδικά

luft vind δανέζικα       air vind νορβηγικά

ΣΕ ΓΛΩΣΣΕΣ ΣΛΑΒΙΚΕΣ   Με λατινική γραφή

powietrze , wiatr  πολωνικά     vzduchu, vítr  τσέχικα

zrak, vjetar  κροάτικα    zraka, veter σλοβένικα

Με κυριλλική γραφή

воздуха, ветер ρώσικα    въздух, вятър βουλγάρικα    ваздух, вјетар σέρβικα

ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

levegő, szél ουγγρικά       ilmassa, tuuli φιλανδικά

Έβλεπε τον άνεμο να εισχωρεί στη γλώσσα και να την οδηγεί σε μεταφορές. Του άρεσε το ΠΟΙΟΣ ΚΑΛΟΣ ΑΝΕΜΟΣ Σ’ ΕΦΕΡΕ καθώς και το ΘΑ ΣΠΕΙΡΕΙ ΑΝΕΜΟΥΣ ΚΑΙ ΘΑ ΚΕΡΔΙΣΕΙ ΘΥΕΛΛΕΣ,   το ΑΝΕΜΟΜΑΖΩΜΑΤΑ και ΑΝΕΜΟΣΚΟΡΠΙΣΜΑΤΑ το υπονοούμενο της ταινίας ΟΣΑ ΠΑΙΡΝΕΙ Ο ΑΝΕΜΟΣ – Gone by the WIND – καθώς και της Ο Άνεμος Χορεύει Το Κριθάρι The Wind That Shakes the Barley

και πάνω απόλα εκείνο το 

Blowin' In The Wind του Bob Dylan

How many roads must a man walk down   Before you call him a man?
Yes, 'n' how many seas must a white dove sail   Before she sleeps in the sand?
Yes, 'n' how many times must the cannon balls fly   Before they're forever banned?The answer, my friend, is blowin' in the wind,   The answer is blowin' in the wind.

How many years can a mountain exist                         Before it's washed to the sea?
Yes, 'n' how many years can some people exist          Before they're allowed to be free?

Yes, 'n' how many times can a man turn his head,       Pretending he just doesn't see?The answer, my friend, is blowin' in the wind,     The answer is blowin' in the wind.

How many times must a man look up                Before he can see the sky?
Yes, 'n' how many ears must one man have     Before he can hear people cry?
Yes, 'n' how many deaths will it take till he knows      That too many people have died?The answer, my friend, is blowin' in the wind,     The answer is blowin' in the wind.

Οι έλληνες ποιητές απέναντι στον ΑΝΕΜΟ αφουγκράζονται τα υγρά που του λείπουν και συχνά προτιμούν να  τον λένε  ΑΕΡΑΚΙ που φυσά ή ΑΓΕΡΑ .  

Κι αν ο ΑΓΕΡΑΣ  φυσά, δε μας δροσίζει
κι ο ίσκιος μένει στενός κάτω απ' τα κυπαρίσσιαΓιώργος Σεφέρης 

Το 'δερνε ΑΓΕΡΑΣ κι η βροχή                       

μα ήταν λιμάνι κι αγκαλιά και γλυκιά απαντοχή

Αχ, το σπιτάκι μας, κι αυτό είχε ψυχή.

Τάσος Λειβαδίτης

Φύσα αεράκι, φύσα με, μη χαμηλώνεις ίσαμε

να δω στην Κρήτη μια κορφή, που έχω μανούλα κι αδελφή

Νίκος Γκάτσος

Φύσηξε αεράκι, δρόσισε και πάρε με          

κι απ’ τη Σαλονίκη στις Κυκλάδες βγάλε με

Γιώργος Ζήκας

γιατί είμαι ΑΓΕΡΑΣ που φυσά

μέσα στης πόλης τα στενά

και κάνει τα γερμένα φύλλα να θροίζουν

Δημήτρης Παναγόπουλος

users.sch.gr/kassetas/zzzzzzzzAirWind1.htm -
====
Ανεμοκίνηση στην προβιομηχαμανική εποχή


Του ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ

Αρχιτέκτονος

Ο άνθρωπος αρχικά χρησιμοποίησε τη μυϊκή του ενέργεια για την εξεύρεση τροφής και ακολούθως, την ενέργεια της φωτιάς για θέρμανση και φωτισμό. Για χιλιετίες, αυτές οι δύο ενέργειες ήταν οι μόνες που χρησιμοποιούσε. Αργότερα, η δέσμευση και εκμετάλλευση άλλων μορφών ενέργειας, όπως της ζωικής για τις καλλιέργειες και τις μεταφορές, της αιολικής για τα ιστιοφόρα και πολύ μετέπειτα της υδραυλικής για τις μεταφορές, την άρδευση και την άντληση, συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη του πολιτισμού.

Η πρώτη σημαντική αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας θεωρείται ότι ήταν η χρήση της για την πρόωση ιστιοφόρων, η σημασία της όμως, διαχρονικά στη τεχνολογία, υπήρξε πολύ μικρή συγκριτικά με την υδραυλική ενέργεια. Με την πάροδο του χρόνου και την ανάπτυξη νέων μέσων μετατροπής και πολλαπλασιασμού δυνάμεων (κυρίως του οδοντωτού τροχού και της τροχαλίας) η χρήση της για την πρόωση ιστιοφόρων, η σημασία της όμως, διαχρονικά στη τεχνολογία, υπήρξε πολύ μικρή συγκριτικά με την υδραυλική ενέργεια. Με την πάροδο του χρόνου και την ανάπτυξη νέων μέσων μετατροπής και πολλαπλασιασμού δυνάμεων (κυρίως του οδοντωτού τροχού και της τροχαλίας) η χρήση των γνωστών πηγών επεκτάθηκε, διαφοροποιήθηκε και έφθασε να κινεί πολύπλοκες μηχανές αλέσματος, κοπής, σύνθλιψης, κοπανίσματος, τριβής, πριονίσματος, εξαερισμού, αποφλοίωσης, πολτοποίησης κ.α, έως και τον 19ο αι.

Στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της προβιομηχανικής τεχνολογίας, η ισχύς του αέρα χρησιμοποιήθηκε, εκτός από την ιστιοπλοΐα, για την κίνηση μεγάλου μέρους σε ποσότητα αριθμού μηχανισμών, περιορισμένων όμως τύπων και χρήσεων συγκριτικά με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Όπως ήταν φυσικό, η ανάπτυξη των εγκαταστάσεων που στέγαζαν τους μηχανισμούς αυτούς έγινε σε περιοχές στις οποίες υπήρχε η κατάλληλη ανεμοδύναμη σε συχνότητα, διάρκεια και σε ποιότητα (σταθερότητα και ένταση) στο Αιγαίο, δηλαδή, και στις ακτές που βρέχονται από το Αρχιπέλαγος και κατά δεύτερο λόγο στο Ιόνιο. Αντιθέτως στην ηπειρωτική χώρα, η ανεμοδύναμη χρησιμοποιήθηκε σε πολύ μικρότερη έκταση (π.χ. στα οροπέδια της Πελοποννήσου) ακόμη και όταν υπήρχαν οι προϋποθέσεις, καθώς η ύπαρξη άφθονου νερού ευνόησε την αξιοποίηση της υδροκίνησης που παρείχε η υδραυλική ενέργεια.

Η κύρια χρήση της ανεμοκίνησης, τόσο στο Αιγαίο όσο και στο Ιόνιο, είχε σκοπό τη λειτουργία των αλεστικών μηχανισμών (πιθανότατα από τον 12 αι.) και των αντλητικών ανεμόμυλων. Στα νησιά των Κυκλάδων, μάλιστα, υπήρχε η μεγαλύτερη αναλογία αλεστικών ανεμόμυλων ανά αριθμό κατοίκων που εξυπηρετούσαν και ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, ενώ στη Ρόδο και την ανατολική Κρήτη κατασκευάστηκαν οι περισσότεροι αντλητικοί. Οι αλεστικοί ανεμόμυλοι (μεσογειακοί κυλινδρικοί πυργόμυλοι αρχικά και μερικοί άλλοι τύποι που προστέθηκαν στα μεταγενέστερα χρόνια όπως οι πεταλόσχημοι και οι οριζόντιοι ταβλόμυλοι) χρησιμοποιούνταν στο άλεσμα των δημητριακών και των ζωοτροφών. Στα νησιά που υπήρχαν ταμπάκικα (βυρσοδεψεία), κυριώς στη Χίο και λιγότερο στη Σύρο, λειτούργησαν ανεμόμυλοι που άλεθαν δεψικές ύλες για την κατεργασία των δερμάτων, δηλαδή φλούδα πεύκου, βελανίδια, σχίνα κ.α., οι οποίοι έμειναν γνωστοί ως "ταμπακόμυλοι". Υπάρχουν στοιχεία και για δύο άλλες περιορισμένης κλίμακας χρήσεις: για το άλεσμα της φάβας στη Σαντορίνη και του θειαφιού στα ορυχεία της Μήλου. Στο τέλος της προβιομηχανικής εποχής οι ανεμόμυλοι χρησιμοποιήθηκαν, πειραματικά και σε μεμονωμένες περιπτώσεις, για άλλους σκοπούς, δίχως όμως ικανοποιητικά αποτελέσματα (λειτουργία μηχανών εκκοκκιστηρίου βάμβακος, παραγωγή ζυμαρικών, γέμισμα μπαταριών και παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος).
========

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΡΜΕΝΑ


του ΚΩΣΤΑ ΔΑΜΙΑΝΙΔΗ

Αρχιτέκτονα

Τα ΠΑΝΙΑ αποτελούσαν τον σημαντικότερο εξοπλισμό των καραβιών την εποχή των ιστιοφόρων. Τα σχήματα και οι συνδυασμοί των πανιών που μπορούσε να φέρει ένα σκάφος παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Ο συνδυασμός αυτός ήταν η ιστιοφορία ενός καραβιού ή η εξάρτησή του, όπως ονομαζόταν παλαιότερα, τότε που τα πανιά λέγονταν και άρμενα.

Στο Αιγαίο, λόγω των φυσικών συνθηκών και της διαμόρφωσης του νησιώτικου χώρου, τα πανιά αναπτύχθηκαν με ιδιαίτερη ευρηματικότητα από τους αρχαίους χρόνους οδηγώντας σε αρκετές τεχνικές εξελίξεις ως προς την εκμετάλλευση του αέρα στη ναυσιπλοΐα. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, μια μοναδική παράδοση που διασώθηκε για αιώνες από τους Έλληνες, αλλά και τους άλλους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου. Η παράδοση αυτή λησμονήθηκε τα τελευταία πενήντα περίπου χρόνια κάτω από την πίεση των σύγχρονων τεχνολογιών. Έτσι, σημαντικά είδη ελληνικών πανιών, όπως το λατίνι και η σακολέβα, που αφθονούσαν στα λιμάνια και τα νησιά της χώρας, σήμερα δεν σώζονται ούτε για δείγμα.

Η εκμετάλλευση του ανέμου στη ναυσιπλοΐα ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με τις πρώτες διαπλεύσεις μεγάλων υδάτινων αποστάσεων. Οι παλαιότερες παραστάσεις όπου διακρίνονται πανιά πάνω σε πλεούμενα προέρχονται από την Αίγυπτο και συνδέονται με την διάπλευση του Νείλου. Στο Αιγαίο, το σχήμα των πρώιμων πλοίων σε παραστάσεις χαραγμένες σε πήλινα τηγανόσχημα σκεύη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (2800-2300 π.Χ.), ερμηνεύεται συχνά ως μια πρωταρχική προσπάθεια εκμετάλλευσης της κινητικής ενέργειας του ανέμου. Ωστόσο, η παλαιότερη αναπαράσταση αιγαιοπελαγίτικου ιστιοφόρου περιλαμβάνεται στη γνωστή τοιχογραφία του "στόλου" από το Ακρωτήριο της Θήρας, που χρονολογείται περίπου στα 1650 π.Χ. Ένα από τα σκάφη της παράστασης φαίνεται να διαθέτει ιστό με ανοιγμένο τετράγωνο πανί στο κέντρο του σκάφους ενώ σε αντίθεση με τα υπόλοιπα απεικονιζόμενα σκάφη δεν αναπαρίστανται κωπηλάτες. Είναι προφανές ότι ο δημιουργός της τοιχογραφίας κάνει σαφή διαχωρισμό μεταξύ των δυο διαφορετικών συστημάτων πρόωσης (πανιά ή κουπιά), παραθέτοντας επίσης και αρκετές λεπτομέρειες ως προς το αρμάτωμα του σκάφους. Το τετράγωνο πανί είναι το παλαιότερο είδος που χρησιμοποιήθηκε αδιάλειπτα για πάνω από τριάντα πέντε αιώνες στο Αιγαίο, με τις απαραίτητες κάθε φορά προσαρμογές.

Τα πανιά ή άρμενα είχαν διάφορες ονομασίες ανάλογα με το σχήμα, τη θέση τους στο σκάφος και τον τρόπο ανάρτησής τους. Τα παλαιότερα πανιά φαίνεται ότι ήταν τετράγωνα ή σταυρώσεις ή πινά όπως τα έλεγαν. Η ονομασία "σταύρωση" προήλθε, μάλλον, επειδή το πανί και η αντένα που το στηρίζει σταυρώνει με το κατάρτι, ενώ η ονομασία πινά ήταν κυρίως για τις αντένες απ' όπου κρέμονταν τα τετράγωνα πανιά και κατ' επέκταση χρησιμοποιείτο και γι' αυτά. Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι το σχήμα των πανιών δεν ήταν ποτέ κυριολεκτικά τετράγωνο. Παρότι αναφέρονται ως "τετράγωνα" πανιά, συνήθως είχαν σχήμα ισοσκελούς τραπέζιου ή στην πιο απλή τους μορφή ορθογωνίου παραλληλογράμμου, όπως στους αρχαίους χρόνους.

Με την ανάπτυξη της ποντοπόρου ναυσιπλοΐας τα καράβια αρματώνονται με μεγάλες ιστιοφορίες συνδυάζοντας τετράγωνα και τριγωνικά πανιά. Η εξέλιξη των ιστιοφοριών φτάνει ουσιαστικά στο αποκορύφωμά της τον 19ο αιώνα μέσα από τον απεγνωσμένο ανταγωνισμό με τα ατμόπλοια που είχαν διεισδύσει σχεδόν σε όλες τις ρότες της Μεσογείου. Εκείνη την περίοδο, το κυριότερο χαρακτηριστικό των ιστιοφόρων ήταν η μεγάλη έκταση πανιών σε σύγκριση με το μέγεθος της γάστρας τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα μπρίκια που κυριαρχούσαν ως μικρά δίστηλα ιστιοφόρα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σ' όλο τον ναυτικό κόσμο.

Τα τετράγωνα πανιά ήταν σχετικά απλά στη λειτουργία τους αλλά όχι τόσο αποτελεσματικά ως προς τη δυνατότητα που παρείχαν στο σκάφος να ορτσάρει. Τα πλοία που χρησιμοποιούσαν μόνο τα τετράγωνα πανιά δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν την κατεύθυνση του ανέμου και αναγκάζονταν να κάνουν μεγάλες βόλτες όταν ο άνεμος δεν ήταν βολικός. Για αυτόν τον λόγο από τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους ή από τα τέλη του Μεσαίωνα τα καράβια άρχισαν να αρματώνονται με συνδυασμούς τετραγώνων και τριγωνικών πανιών. Τα τελευταία, τοποθετούνταν κατά μήκος του σκάφους, και του έδιναν τη δυνατότητα να πλέει με πολύ μικρότερη γωνία ως προς την κατεύθυνση του ανέμου απ' ότι με τα τετράγωνα πανιά.

Στα μικρότερα σκάφη των Ελλήνων κυριαρχούσαν τρία άλλα είδη πανιών: Η ψάθα, το λατίνι και η σακολέβα. Τα πανιά αυτά ήταν αρκετά συνηθισμένα στην Ανατολική μεσόγειο και αποτελούσαν καταστάλαγμα μιας μακραίωνης παράδοσης που πήγαζε πρωτίστως από τις τοπικές συνθήκες ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο.



Η ψάθα



Η ψάθα ήταν διαδεδομένος τύπος πανιού σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, είχε τραπεζοειδές σχήμα, κρατιόταν ανοιχτό συνήθως από δυο αντένες και μαζί με τις αντένες κρεμόταν από ένα κατακόρυφο ή ελαφρά κεκλιμένο κατάρτι. Η πιο συνηθισμένη ιστιοφορία με ψάθες ήταν η μπρατσέρα, όπως αναφερόταν από τους Έλληνες στο Ιόνιο και στο Αιγαίο, τον 19ο και 20ο αιώνα, ή το vela al terzo από τους Ιταλούς κυρίως στην Αδριατική την ίδια περίοδο.

Αυτό το είδος πανιού χρησιμοποιήθηκε σε εμπορικά και γενικότερα μεταφορικά σκάφη σ' όλη την Ανατολική Μεσόγειο, όπως επίσης και σε αλιευτικά σκάφη κυρίως στην Αδριατική. Η ψάθα, αν και χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τους Έλληνες ναυτικούς, θα πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει ιταλική προέλευση. Το διάμηκες αυτό πανί είχε εκτεταμένη επιφάνεια και έδινε τη δυνατότητα πλεύσης εγγύτερα στην κατεύθυνση του ανέμου και ελιγμών με μεγαλύτερη ευκολία απ' ότι τα τετράγωνα πανιά - πιθανώς να έδινε και μεγαλύτερη ταχύτητα απ' ότι τα λατίνια. Οι ψάθες ωστόσο, και κυρίως οι διπλές που ήταν αρματωμένες σε δυο κατάρτια, όπως στις μπρατσέρες, χρειάζονταν περισσότερα άτομα για τον χειρισμό τους απ' ότι τα άλλα πανιά. Αυτό αποτελούσε σημαντικό μειονέκτημα όταν το κόστος της εργασίας άρχισε να συνυπολογίζεται στη ναυτιλία και ίσως ήταν ο κυριότερος λόγος που η ψάθα ήταν το πρώτο πανί που εγκαταλείφθηκε με την είσοδο των μηχανών στα καΐκια.

Ένα άλλο τετράπλευρο πανί ήταν η "μπούμα" ή "ράντα" που χρησιμοποιήθηκε αρκετά στα ελληνικά ιστιοφόρα σκάφη τον 19ο και 20ο αιώνα. Ήταν δυτικής προέλευσης και καθιερώθηκε με την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας και την υιοθέτηση δυτικών ιστιοφοριών στα εμπορικά πλοία.





Λατίνι



Ένα αντιπροσωπευτικό ελληνικό άρμενο ήταν το λατίνι, τριγωνικό πανί που χρησιμοποιήθηκε σε αλιευτικά, σπογγαλιευτικά και μεταφορικά σκάφη. Πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν επίσης διαδεδομένη η χρήση του σε καταδρομικά, πειρατικά και γενικότερα πολεμικά καράβια. Το λατίνι, αν και έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλά μέρη του κόσμου, θεωρείται το πανί της Μεσογείου με ευρύτατη όμως χρήση και στην Ερυθρά Θάλασσα. Η απεικόνισή του σε παραστάσεις 2ου και 3ου αιώνα στο χώρο του Αιγαίου αποδεικνύει ότι ήταν σε χρήση τουλάχιστον από τη Ρωμαϊκή εποχή, πιθανώς μόνο σε μικρά σκάφη. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους χρησιμοποιήθηκε σε όλα τα είδη πλοίων, εξαπλώθηκε σ' όλη τη Μεσόγειο και με τους Άραβες φαίνεται ότι πέρασε στην Ερυθρά Θάλασσα και από κει στον Ινδικό Ωκεανό. Από κείνη την περίοδο έως τον 20ο αιώνα, το λατίνι έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές παραλλαγές και σε όλα τα μεγέθη των σκαφών. Από τους βυζαντινούς δρόμωνες και τις μετέπειτα γαλέρες μέχρι τα εμπορικά σκάφη του 18ου αιώνα. Παρά την ευρύτατη χρήση του παλαιότερα, το λατίνι είναι σήμερα ανύπαρκτο στις ελληνικές θάλασσες με εξαίρεση κάποιες αποσπασματικές προσπάθειες που έχουν γίνει από ιδιώτες σε μικρές βάρκες.





Σακολέβα



Το πιο ιδιότυπο και περισσότερο ξεχασμένο ελληνικό πανί είναι η σακολέβα, ένα είδος τετράπλευρου διαμήκους πανιού που το χρησιμοποιούσαν ευρύτατα στο Αιγαίο, τη Θάλασσα του Μαρμαρά και τη Μαύρη Θάλασσα και σε άλλες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου (Μάλτα, Νότια Αδριατική, Σικελία). Οι παλαιότερες απεικονίσεις σακολέβας βρίσκονται σε επιτύμβιες ανάγλυφες παραστάσεις πλοίων από τον 1ο ως τον 3ο αιώνα μ. Χ. στην Ιταλία και την Ελλάδα.

Η λέξη σακολαίφεα ως είδος πανιού απαντάται για πρώτη φορά σε βυζαντινά κείμενα του 12ου αιώνα και ετυμολογείται από το σάγος (μανδύας)και το λαίφος (είδος ιστίου, ιμάτιον). Από τότε έχει καταγραφεί το όνομα του πανιού σε αρκετές παραλλαγές, όπως σαγολέβα, σακκολέβα, σακκολήβα, σακολαίβα, τσακουλαίβα, τσακολαίφα, σακολαίφι κλπ. Το πανί αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο κατά τον 18ο και 19ο αιώνα στα μέσου και μικρού μεγέθους σκάφη στο Αιγαίο και στη Μαύρη Θάλασσα.

Υπήρχαν αρκετές παραλλαγές στο σχήμα της σακολέβας ανάλογα με την τοπική τοπική παράδοση αλλά και το μέγεθος του σκάφους. Χαρακτηριστική παραλλαγή ήταν η φούσκα σε ορισμένα μικρά σπογγαλιευτικά σκάφη του Αιγαίου και το πανί στα πριάρια των λιμνοθαλασσών του Ιονίου. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η διαγώνια αντένα που κρατά ουσιαστικά το πανί ανοιγμένο. Η σακολέβα είχε τετράπλευρο σχήμα και οι λωρίδες του υφάσματος ήταν έτσι ραμμένες ώστε να διαμορφώνεται ένα σακούλιασμα στη μέση του πανιού όταν αυτό γέμιζε με αέρα. Αυτή η ιδιαιτερότητα δημιουργούσε μια ανοδική συνιστώσα της προωθητικής δύναμης από τον αέρα στο πανί και στη συνέχεια στο σκάφος. Η κατεύθυνση της προωθητικής δύναμης έκανε το σκάφος να χτυπάει μαλακά πάνω στα κύματα και να κρατάει σταθερότερη την πορεία του απ' ότι με τα άλλα είδη ιστιοφορίας. Στις ημέρες μας, το λατίνι και η σακολέβα έχουν ξεχαστεί και η μελέτη του γίνεται μόνο από φωτογραφίες και παλιές περιγραφές. Πιθανώς, η προσομοίωσή τους σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και η μαθηματική επεξεργασία των δεδομένων τους να μας έδιναν πληροφορίες για τη λειτουργία τους. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι απαραίτητη η αναλυτική καταγραφή και ότι ο καλύτερος τρόπος μελέτης των πανιών είναι η επανακατασκευή και η πειραματική εφαρμογή τους. Σε άλλες ευρωπαϊκές και μεσογειακές χώρες έχουν γίνει επανειλημμένες εφαρμογές των δικών τους παραδοσιακών πανιών συνδυάζοντας την αναψυχή και την άθληση με τη μελέτη της παράδοσης. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να επινοήσουμε κίνητρα και διαδικασίες αναβίωσης των παραδοσιακών τρόπων ιστιοπλοΐας με εντυπωσιακά πιθανώς αποτελέσματα. Βασικοί στόχοι μιας τέτοιας προσπάθειας θα ήταν η αναβίωση της παράδοσης μέσα από την αναψυχή και η ανασύσταση της γνώσης των ιστιοφόρων μέσα από την πειραματική εφαρμογή. Ειδικά για τα ελληνικά άρμενα η γνώση αυτή θα είναι αποκαλυπτική μιας και εμπλουτίστηκε δια μέσου των αιώνων από αλλεπάλληλες γενιές ναυτικών. πηγήhttp://www.hellasres.gr/Greek/aiolos/afieroma-ston-anemo.htm

ΑΝΕΜΟΙ..[Μέρος Β΄]

«Δένοντας» τον άνεμο και λύνοντας τη φαντασία Tης ΑIK. ΠOΛYMEPOY-ΚaMHΛaKH Διευθύντριας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών H MYΘOΛOΓIΑ αναφέρει ένα νησί πλωτό, ζωσμένο με χάλκινα τείχη, όπου ζει ο Αίολος, ο κλειδοκράτορας των ανέμων. Oταν ο Οδυσσέας, που έφτασε εκεί στην ππεριπλάνησή του, ξεκίνησε να συνεχίσει για την Ιθάκη, ο Αίολος, για να τον βοηθήσει, πήρε ένα μεγάλο ασκί, έκλεισε μέσα του όλους τους ατίθασους ανέμους, εκτός από έναν, τον απαλό Ζέφυρο, και το σφιχτόδεσε με γερή κλωστή στο καράβι του Οδυσσέα. Η αυστηρή εντολή του ήταν να μην ανοίξουν το ασκί στη διάρκεια του ταξιδιού. Oμως ένας από τους συντρόφους του Oδυσσέα, περίεργος, όταν αυτός αποκοιμιέται αποκαμωμένος και ήσυχος γιατί πλησιάζουν την Iθάκη, ανοίγει το ασκί, και τότε ξεπηδούν από μέσα τους όλοι οι άνεμοι, ορμούν στο πέλαγος και σηκώνουν φουρτούνα φοβερή. Η φύση τιμωρεί την απερισκεψία των συντρόφων του Οδυσσέα, που κι άλλες φορές έχουν σταθεί ανίκανοι να διαχειριστούν τα προϊόντα της σοφίας του, με ανεμοθύελλα, που τους ξαναφέρνει εκεί απ' όπου είχαν ξεκινήσει. . Ο Βιργίλιος γράφει (aινειάδα ) ότι ο Αίολος κρατούσε φυλακισμένους τους ανέμους σ' ένα κούφιο βουνό, ενώ ο Οβίδιος (Μεταμορφώσεις J, 262) κάνει λόγο για σπηλιές στις οποίες έκλειναν τους ανέμους. Σύμφωνα με τον Ηρακλείδη (2,8), στην κορυφή του Πηλίου υπήρχε ιερό του Ακραίου Διός, το οποίο επισκέπτονταν οι άνθρωποι ντυμένοι με τομάρια ζώων, για να προσφέρουν θυσία στον θεό. aυτά γίνονταν τον Αύγουστο και αποσκοπούσαν στην ευνοϊκή αλλαγή του καιρού. Τον 5ο αι. π.Χ. ο Εμπεδοκλής διδάσκει τους οπαδούς του πώς να «κόβουν», να καταλαγιάζουν, ή να «σηκώνουν», να απελευθερώνουν, τους ανέμους, όποτε θέλουν. Oταν κάποτε δυνατά μελτέμια απειλούσαν να καταστρέψουν τα δέντρα των ανθρώπων, ο Εμπεδοκλής τούς παρώτρυνε να σφάξουν «όνους» και να απλώσουν τα δέρματά τους ολόγυρα στιςκορυφές των λόφων και των βουνών για «να πιάσουν» τους ανέμους. Tα μελτέμια κόπηκαν, και ο Εμπεδοκλής προσαγορεύτηκε «Κωλυσανέμας»: ο «κωλύων (=εμποδίζων) τους ανέμους». Αλλά και πολύ αργότερα, στο Βυζάντιο, φαίνεται πως συνεχίζονται οι σχετικές συνήθειες καταδεσμεύεσως των ανέμων: «όμοιός εστι τω ανέμω εγκλείοντι», θα γράψει ο Ιωάννης της Κλίμακος για τον ματαιοπονούντα. Απήχηση των αρχαίων μυθολογικών διηγήσεων και δοξασιών βρίσκουμε σε νεοελληνικές παροιμιακές εκφράσεις, όπως «Mαζώνει τον άνεμο στο κολοκύθι» ή «Eχει το διάβολο στ' ασκί», που, όπως επισημαίνει ήδη ο Ν. Γ. Πολίτης (Παροιμίαι, τ. 2, σ. 265), τα παλαιότατα πρότυπά τους μπορούν να αναζητηθούν στους ελληνικούς μύθους «περί καταδέσεως των ανέμων εις βόειον ασκόν» (Οδ. κ 19) και στους ασκούς από δέρμα όνου (Εμπεδοκλής). Σε κάλτσες και στα aνεμοτάφια Ανάλογες παραδόσεις έχουν και άλλοι λαοί. Μια παράδοση, π.χ., των Βάσκων λέει ότι κάποτε κατάφεραν να φυλακίσουν τον νοτιά μέσα σε μια μάλλινη κάλτσα που την έπλεξαν οι γυναίκες, όμως οι ποντικοί τρύπησαν την κάλτσα, και οι άνεμοι ξαμολύθηκαν στο πέλαγος. aπό τον Mεσαίωνα έρχονται πλήθος διηγήσεων για μάγους και μάγισσες που, κατά παραγγελία των ναυτικών, «έδεναν» όλους τους ανέμους, εκτός από εκείνον που ήθελαν οι ναυτικοί να φυσήξει, τον ούριο άνεμο. Η δέσμευση των ανέμων γινόταν είτε στους κόμπους ενός μαντιλιού, ή με το κάρφωμά τους με το μαχαίρι κ.λπ., αλλά κυρίως με το κλείσιμό τους σε ασκούς, σακιά, σπηλιές κ.α. Είναι γνωστό πόσο υποφέρουν πολλά νησιά του Αιγαίου από τους σφοδρούς ανέμους. Ανεμόεσσα είναι το επίθετο που συνήθως συνοδεύει το όνομά τους. Eτσι δικαιολογείται το πρωτόγονο τέλεσμα κατορύξεως των ετησίων ανέμων στην Ικαρία, όπου υπάρχουν δύο τοπωνύμια με την ονομασία «Ανεμοτάφια». Πρόκειται για σωρούς από χώμα σε σχήμα τύμβου, καλυμμένους με πέτρες χαλαζία. Η παράδοση διέσωσε τα εξής: στα παλιά τα χρόνια, πάνω στο βουνό, στη θέση Ανεμοτάφια, μαζεύονταν οι χωριανοί και «ηθάβγασιν τον αέραν». Κάποτε, λέει, πριν από διακόσια χρόνια, ένας δεσπότης, περαστικός, τους είδε και τους ρώτησε τι κάνουν. Του είπαν ότι «θάβγουσι τον αέραν». Κάθησε και κείνος και παρακολούθησε και άκουσε τα λόγια τα μαγικά που λέγαν. Τους πήρε μετά όλους και τους πήγε στην εκκλησία, τον aη Ζαχαρία. Τους είπε πως «αυτό το πράμα η εκκλησία δεν το ευλόγα και άμα το ξανακάνασι να έχουν αφορεσμό. Από τότε δεν ξανάγινε». Τι έκαναν: «Eπαιρναν μια στάμνα ανοιμένη μπροστά, ήπιανέν την ο πιο γέρος και ήβαζεν το στόμαν της σ' ένα λάκκο που ήταν ανοιμένος, και άμα ήπιανεν [άρχιζε] να σφυρίζη, την τάπωνε με το χέριν του και ήλεέν της λόγια που εν τ' ανιστορώ. Yστερις ήβαλλέν την στον λάκκο και έχωνέ την. Yστερις όλοι οι χωριανοί ηπιάνασι κάτι ατσάχους [χαλαζίας] και ηρρίχναν τους από πάνω, ήλεεν ο καθένας από ένα ανάθεμα και κάτι άλλα λόγια μαγικά και ηφεύγασι». Η παράδοση είναι γνωστή στα χωριά Νέγια, Μονοκάμπι και Καταφύγι. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του καταγράψαντος την παράδοση, τα Ανεμοτάφια ήταν στη θέση αρχαίου νεκροταφείου. Eνταφιασμός κατ' έτος των ανέμων μνημονεύεται από τον Παυσανία στην Τιτάνη Κορινθίας, όπου κάθε χρόνο ο ιερεύς σε ιερό της Αθηνάς, όπου υπήρχε και βωμός των ανέμων, πραγματοποιούσε τελετουργία σε τέσσερις βόθρους (=λάκκους) «ημερούμενος των πνευμάτων το άγριον»1. Oπως παρατηρεί ο Φ. Κουκουλές, όχι μόνο τον σίφουνα αλλά και τη βροχή και τον άνεμο καταδένουν. Oτι αυτό γινόταν και τα μεσαιωνικά χρόνια φαίνεται από τα συναξάρια στα οποία αναφέρονται οι γητειές με τις οποίες «εχαλινούτο η θάλασσα και των στοιχείων αι φύσεις απεβιάζοντο». Ο Φώτιος (Νομοκανών ) λέγει ότι «οι διά μαγείας την σωτηρίαν των ανθρώπων ή την σωφροσύνην επιβουλεύοντες τιμωρούνται, ου μην οι προς θεραπείαν των σωμάτων ή την ευετηρίαν των καρπών ποιούντες, οίον βροχήν ή χάλαζαν επέχοντες». Κατάδεσμο ανέμου ίσως υποδεικνύουν και όσα λέγει ο Ι. Τζέτζης σε δύο χωρία: «φασί γαρ οι μηχανικοί και οι τα αρρητουργικά γράφοντες ως εάν τις δελφίνα ποιήση ασκόν, εκδείρας αυτόν, και έχων παρ' εαυτώ ποιήσει πνειν, ον αν βούλοιτο άνεμον», και «Οι τελεσταί μεν λέγουσι και οι θαυματεργάται, αν εξ ιχθύος τις ασκόν ποιήσειε δελφίνος, φυσήσας τούτον δήση τε, προς άνεμον δε θείη, εκείνος μόνος πνεύσειε, σιγήσουσι δ' άλλοι». Στη Σαλαμίνα και τη Θήρα δένουν επίσης τον σφοδρό άνεμο. Στη Σαλαμίνα ο κατάδεσμος γίνεται ως εξής: Πηγαίνουν σε εξωκκλήσι που βρίσκεται σε ύψωμα. Εκεί κλείνουν το παράθυρο προς την πλευρά του πνέοντος ανέμου και εξαρτούν από αυτό ένα κομμάτι δίχτυ ή κλείνουν με λίθους την οπή προς την κατεύθυνση του ανέμου. Στη Θήρα κάνουν την λεγόμενη «αλισουδερή» (λιθοσωρός), ρίχνουν δηλαδή θραύσματα αγγείων στα υπόγεια των σπιτιών, για να θάψουν τον άνεμο. Για τον εξευμενισμό, εξάλλου, του βόρειου ανέμου, στην Κάρυστο χορεύουν, την Πέμπτη της Διακαινησίμου, τον αρχέγονο λατρευτικό Xορό του κυρ Βοριά, ανέμου που στην περιοχή πνέει πράγματι με μανία. Ανάλογο ανοιξιάτικο έθιμο υπάρχει στη Σίφνο και τελείται την Αποκριά. Προσωποποίηση των ανέμων Οι κυριότεροι άνεμοι που επηρεάζουν την αγροτική ζωή στον χώρο της Μεσογείου είναι ο βοριάς και ο νοτιάς. Στον καθένα τους αποδίδεται δική του προσωπικότητα, ακόμη και φύλο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Ο Βοριάς, άνεμος χειμωνιάτικος, δριμύς, φέρνει το κρύο και το χιόνι, καλά για τον άνθρωπο και τη σοδειά και καταστροφή των εχθρών (παρασίτων, ασθενειών κ.λπ.) των καλλιεργειών. Eίναι αρρενωπός, δυνατός, βίαιος συνήθως: «Ο Βοριάς είναι αντρειωμένος και ξεριζώνει δέντρα. Eτσι γεννήθ'κι». Ο Νότος ή, καλύτερα, η Νοτιά, είναι άνεμος μαλακός, θηλυκός, και φέρνει τις βροχές, το νερό που γεμίζει τα πηγάδια. Yπάρχουν κι άλλοι άνεμοι υπολογίσιμοι -όπως ο νοτιανατολικός, που καίει τα δέντρα, ο νοτιοδυτικός, ο δυτικός και ο βορειοδυτικός, που ρίχνουν το χαλάζι- όμως ο Bοριάς και η Nοτιά είναι και οι δύο πολύ δυνατοί άνεμοι, κι ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο. Ο λαός πιστεύει ότι «όποιος [άνεμος] βαφτιστή με τον Σταυρόν (= όποιος αέρας επικρατεί των Θεοφανείων) αυτός θα κυριαρχήση όλον τον χρόνο»2. Eτσι, στα Γιάννινα, π.χ., πιστεύουν ότι την παραμονή των Θεοφανείων παλαίβουν οι aνεμοι και ότι νικητής και κύριος του πεδίου της μάχης είναι αυτός που πνέει την ώρα της κατάδυσης του Σταυρού. Γενικά οι aνεμοι, που ονομάζονται και Kαιροί, παλέβουν τον χειμώνα, κι όποιος νικήσει θα πνέει διαρκώς και λάβρος όλον τον χρόνο. Λέγεται μάλιστα στην περίπτωση αυτή, «το πήρε», ή «νίκησεν» ο Βοριάς, ο Νότος κ.λπ. Oταν η πάλη είναι αμφίρροπη και δεν κριθεί καθαρός νικητής, τότε λέγεται ότι οι Καιροί «δέρνονται»3. Γύρω από την αναμέτρηση αυτή των προσωποποιημένων ανέμων, πλέκονται ποικίλες αφηγήσεις που εξιστορούν τους λόγους της επικράτησης: «Ο Βοριάς με τη Νοτιά μάλωναν. Παραπονιέται η Νοτιά γιατί το χειμώνα τραβάει ο Βοριάς και δεν αφήνει και αυτήν να τραβήξει. Ο Βοριάς, για να λείψη το παράπονο, της έδωκε την άδεια να τραβάει αυτή. Από τότε κι ύστερα τραβάει και η Νοτιά το χειμώνα. Αλλά από τη γλύκα που εκανε ο καιρός γιόμισε ο τόπος φίδια. Τα φίδια πηγαίνανε να πάρουν την κόρη της Νοτιάς. Η Νοτιά τότε παρακάλεσε το Βοριά να την απαλλάξει από αυτό το κακό. Ο Βοριάς είπε στη Νοτιά να κάμη πως δίνει την κόρη της στα φίδια αλλά να καταφέρη το συμπεθερικό να πάη για τη νύφη από κει που τραβάει αυτός. Η Νοτιά έκαμε έτσι. Κατάφερε τα φίδια να πάνε από κει. Μόλις το συμπεθερικό του φιδιού εξεκίνησε, φύσηξε ο Βοριάς και ξεπάτωσε όλα τα φίδια. Από κει και δώθε τραβάει ο Βοριάς το χειμώνα, γιατί αν τράβαγε η Νοτιά θα γινότανε πολλά φίδια και θα μας έτρωγαν»4. aλλοτε πάλι, προσωποιημένοι οι άνεμοι στοιχηματίζουν ποιος απ' τους δυο θα αφαιρέσει το χειμωνιάτικο ρούχο του βοσκού. Mια από τις πολλές σχετικές παραδόσεις, που καταλήγουν συνήθως στην επικράτηση του Βοριά, λέει πως, «Eβαλαν στοίχημα ο Νότος με τον Βοριάν, ποιος θα πάρη την κάπα του γέρου. Ο Νότος άρχισε και φυσούσε πολύ δυνατά. Ο γέρος επήγε και εκρύφτηκε κάτω από ένα δέντρο. Εκεί εφύσαε πολύ. Μετά επήγε μέσα στο στάβλο. Εκεί από την πολλή ζέστη έβγαλε την κάπα του. Μετά εφύσηξε ο Βοριάς και ο γέρος έχασε αμέσως την κάπα του, διότι ήτανε πολύ δυνατός. Eμεινε γυμνός. Τότε ο Νότος εκάλεσε το Βοριά και του είπε: σε παραδέχομαι, είσαι συ ο πιο δυνατός και από τους δυο μας. Είσαι από τους δυό μας ο πιο δυνατός. Είσαι βασιλιάς μας»5. Για το θέμα του φύλου των ανέμων, έχουν γραφεί ενδιαφέροντα. Ο Ι. Θ. Κακριδής, στο σύντομο άρθρο του «Αρσενικοί και θηλυκοί άνεμοι, νερά και λόγια»6 αναφέρεται στην πληροφορία του Ν. Καζαντζάκη ότι «στην Κρήτη το βοριά τον λένε αρσενικό άνεμο, και το νοτιά θηλυκό», χωρίς περισσότερες λεπτομέρειες. Ο Στ. Δ. Hμελλος, στην επίσης σύντομη μελέτη του «Αρσενικός και θηλυκός - Μερικές παρατηρήσεις και σχόλια»7 προεκτείνει και τεκμηριώνει την πληροφορία του Ν. Καζαντζάκη με υλικό και από άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου. Δανειζόμαστε από τον καθηγητή Στ. Ημελλο8 τις πληροφορίες που μας ενδιαφέρουν για τη λαϊκή αντίληψη περί του αρσενικού ανέμου, του Bοριά, και του θηλυκού, της Nοτιάς. Eτσι, εκτός από την Κρήτη και την Τήλο9, στη Θήρα ο λαός «φαντάζεται τον Βοριά ως σερνικό καιρό και σταθερό, και τη Νοτιά ως θηλυκό καιρό και άστατο». Στο Καστελόριζο πιστεύεται ότι «ο Βοριάς είν' άντρας τσ' η Νοτιά γυναίκα», πράγμα που σημαίνει, κατά τον πληροφορητή, τη δύναμη της πνοής και του ψύχους του πρώτου και την αδυναμία του δευτέρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει σχετική μαγική ενέργεια από τα Ψαρά, κατά την οποία «για να παύση η Nοτιά, σε μια κόκκινη κλωστή δένουν τις Μαρουσάδες, την κλωστή αυτήν τη δένουν στην πόρτα του σπιτιού που κάθεται άνδρας. Το πρωί που θα βγη, θα σπάση την κλωστή και έτσι θα σπάση και η Nοτιά. Oταν είναι Nοτιά και θέλουν Bοριά, αργά τη νύχτα πηγαίνουν σε σπίτι που μένει μόνον άνδρας και χτυπούν με πέτρα το σπίτι παρακαλώντας να γυρίσει ο καιρός. Το ίδιο γίνεται, όταν αντί για βορρά θέλουν νότο, τότε πηγαίνουν σε σπίτι που μένουν μόνον γυναίκες». Πιστεύεται επίσης ότι εάν κατά την ημέρα του γάμου πνέει βόρειος άνεμος θα γεννηθούν αρσενικά τέκνα, ενώ αν πνέει νότιος θα γεννηθούν θηλυκά. Η δοξασία περί του βορρά ως αρρενοποιού και του νότου ως θηλυγόνου, η οποία ανάγεται στον Αριστοτέλη και αναφέρεται από πολλούς Eλληνες και Λατίνους συγγραφείς, αφορά δε όχι μόνο τα ζώα, αλλά και στους ανθρώπους, αποδίδεται από τον Στ. Hμελλο σε πρόληψη, σύμφωνα με την οποία ο βορράς, ως ισχυρότερος σε σχέση με τον νότο, συντελεί στη γέννηση αρρένων, δηλ. τέκνων ισχυρού φύλου, ο δε νότος τέκνων του ασθενούς φύλου. Προφανώς, η σφοδρότητα του Bοριά, η ψυχρότητα την οποία μεταφέρει, αλλά και η καθαρή και υγιεινή ατμόσφαιρα που εξασφαλίζει, του προσδίδουν χαρακτηριστικά ανδρικά, σε αντιδιαστολή προς τη νοτιά, με τη νοσηρή υγρασία, αντίληψη αρχαία, βυζαντινή και γενικότερα διαχρονική. «Οτιδήποτε γίνεται κατά τον χρόνο που πνέει ο βοριάς έχει θετικό αποτέλεσμα, τα δέντρα που κόβονται δεν σκουληκιάζουν, δεν σαπίζουν, σε αντίθεση με τον νοτιά, που είναι θηλυκός καιρός, μαλακός». «Ο γαρμπής (ΝΔ άνεμος, ισχυρός) είναι παρακλάδι του βοριά, είναι αρσενικός καιρός κι αυτός, οι νοτιάδες είναι θηλυκοί. Ο βοριάς λέγεται και άντρας»9. Η ηλικία των ανέμων Αλλά και ηλικία έχουν οι άνεμοι, τα στάδια της οποίας διακρίνονται για τη δύναμη ή την αδυναμία τους. Eτσι, οι συμβουλές προς τους ναυτικούς, που αυτοί κυρίως εξαρτώνται από την πνοή των ανέμων, είναι: «Γέρο Βοριάν αρμένιζε τσαι Νότομ παλληκάρι»10, ή «...Σιρόκο παλληκάρι» (ο Σιρόκος είναι νοτιοανατολικός άνεμος), παροιμιακός λόγος που σημαίνει ότι ο μεν βορράς είναι στην αρχή σφοδρός όμως σιγά σιγά κοπάζει, γίνεται ακίνδυνος για τους πλέοντες. Αντίθετα ο νότος είναι σιγανός στην αρχή και δυναμώνει στη συνέχεια. Ο Ν. Γ. Πολίτης παρατηρεί ότι στην παροιμία: «ο λήγων βορέας προσωποποιείται ως γέροντας και ο αρχόμενος νότος ως νεανίας». Την ίδια παρατήρηση, ως συμβουλή, υποδηλώνει και ο αρχαίος παροιμιακός λόγος, χωρίς ωστόσο προσωποποιία: «αρχομένου τε νότου και λήγοντος βορέου», ενν. «δει πλειν»11. ο. Το τραγούδι του κυρ Βοριά Πολύ γνωστό και διαδεδομένο στον ανεμόπληκτο χώρο του Αρχιπελάγους είναι το τραγούδι του κυρ Βοριά, ο οποίος προειδοποιεί («παραγγέλνει») όλα τα καράβια να πιάσουν λιμάνι γιατί σκοπεύει να φυσήξει. Στην προειδοποίησή του αυτή, που την αντιλαμβάνονται οι έμπειροι ναυτικοί, υπακούουν όλοι και πιάνουν λιμάνι απάνεμο. Πάντοτε όμως ο παράτολμος καπετάνιος, που έχει νέο ναυτόπουλο και, προφανώς, όχι τόσο έμπειρο στην παρατήρηση του καιρού, αψηφά την ορμή του βοριά, με αποτέλεσμα να «γεμίσει η θάλασσα πανιά κι οι άκρες παλληκάρια». Ο κυρ Βοριάς παρήγγελλε σε όλα τα καράβια (ή Δεληβοριάς εφύσηξε π' ούλα τα καραβάκια) ....... Oσα καράβια ήτανε, ούλα λιμιόνα πιάσαν ....... Δε σε φοβάμαι, κυρ Βοριά, όσο κι ανε φυσήξης Eχου καράβι μπρούτζινο, κουπιά μαλαματένια. και Ο κυρ Βουργιάς παράγγειλι ουλών τωγ καραβιώνι, Κι όσα καράβια τ' άηκουσαν, όλα λιμάνι πιάνουν. Κι ένα καράβι Κρητικό πίσου του παραγγέλλει. Δε σι φοβούμαι, κυρ Βουργιά, στο νου μου δε σε βάνου. και Ο κυρ βοριάς εμήνυσε μαντάτο στα καράβια: - Καράβια π' αρμενίζετε, κάτεργα που κινάτε, τρέξετε στα λιμάνια σας, γιατί θε να φυσήξω... (Βρύσες Αποκορώνου). Δεν είναι όλα αυτά πολύ μακριά από την περιγραφή του aισχύλου (Αγαμέμνων, 650-660): «Νύχτα ήταν όταν σηκώθηκαν τα φοβερά κύματα. Του Θρακιά η δύναμη χτυπούσε τα καράβια μεταξύ τους. Κι αυτά, σαν πρόβατα που κερατοκτυπιούνται, μεσ' στη μανία της θάλασσας και στη θαλασσοδαρμένη ζάλη του κυκλώνα, αφανίστηκαν, σαν να τα σαλαγούσε βοσκός αδέξιος. Και όταν έφεξε το λαμπρό φως του ήλιου, βλέπομε το Αιγαίο πέλαγος κατάσπαρτο από νεκρούς Αχαιών και συντρίμματα πλοίων».12πηγή http://www.hellasres.gr/Greek/aiolos/Oi%20anemoi%20s

<><><><><><><><><>  Από τον αέρα στα αερόφωνα Του ΛΑΜΠΡΟΥ ΛΙΑΒΑ Ενομουσικολόγου, αναπλ. Καθηγητή Παν/μίου Αθηνών, δ/ντή Μουσείου Λαϊκών Οργάνων Ο ήχος μπορεί να γεννιέται από την παλμική κίνηση, τη δόνηση κάποιας ηχογόνου πηγής, για τη διάδοση του, όμως, χρειάζεται απαραιτήτως τον αέρα. Ο ήχος δεν διαδίδεται στο κενό! Μόνο με τη διέγερση των μορίων του αέρα φτάνει από την ηχογόνο πηγή στο ακουστικό αισθητήριο και έτσι γίνεται αντιληπτός. Γι' αυτό και συχνά στις μυθολογίες και στις ιερές διηγήσεις περί Γενέσεως, σε διαφόρους λαούς και θρησκείες, δίπλα στη ζωοποιό δύναμη της θεϊκής "πνοής" που "εμφυσά" το Άγιο "Πνεύμα" παρατάσσεται, εξίσου σημαντική, η γενεσιουργός δύναμη του ήχου: "Εν αρχή ήν ο Λόγος και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν και Θεός ήν ο Λόγος.... Και είπεν ο Θεός: Γεννηθήτω φώς!... Και εγένετο!" Το Πνεύμα, λοιπόν, ως θεϊκή πνοή και ο ήχος προϋπάρχουν συμβολικά όλων των άλλων στοιχείων της Δημιουργίας, συνδεδεμένα με την πρωταρχική ουσία και δομή του Σύμπαντος, με την "Ουράνια Αρμονία", η οποία από την απώτατη αρχαιότητα έως σήμερα αποτέλεσε το αντικείμενο μύθων φιλοσοφικών δοκιμίων και επιστημονικών θεωριών. Ας θυμηθούμε ότι όχι μόνο συμβολικά αλλά και νομικά η έναρξη της ζωής στο νεογέννητο ταυτίζεται με την πρώτη ανάσα που πιστοποιείται με το πρώτο κλάμα, δηλαδή με τον ήχο! Αν δεν κλάψει το μωρό θεωρείται ότι γεννήθηκε μεν, αλλά νεκρό. Με αυτή την έννοια η φυσιολογία της ανθρώπινης αναπνοής συνδέεται με την κοσμική "πνοή" ως πηγή ενέργειας-ζωής, απ' όπου όλα προέρχονται και όπου όλα καταλήγουν όταν ο άνθρωπος "πνέει τα λοίσθια" και εκπνέει. Γι' αυτό και το ανθρώπινο γένος, σ' όλα τα μήκη και πλάτη και σ' όλες τις ιστορικές περιόδους, προσπάθησε συνειδητά να ελέγξει την αναπνοή του, και να οργανώσει το φύσημά του, καθώς και τις ακουστικές-ηχητικές ιδιότητές τους. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο Αμφίων έχτισε τα Κυκλώπεια Τείχη της Θήβας με τους ήχους της λύρας του κι έτσι οι επτά πύλες της πόλης αντιστοιχούν στις επτά χορδές του οργάνου, ενώ παράλληλα είναι γνωστή η κατεδάφιση των Τειχών της Ιεριχούς με το φύσημα από τις σάλπιγγες, που υπενθυμίζει ότι, εκτός της γενεσιουργού, έχουμε και την καταστροφική δύναμη του ήχου. Κατ' αναλογίαν, στην περσική μυθολογία ο Θεός του Καλού και ο Θεός του Κακού έχουν ο καθένας τον "προσωπικό του ήχο" και με αυτόν χτίζουν ή καταστρέφουν αντίστοιχα. Το στοιχείο αυτό διαπιστώνουμε στις μαγικο-θρησκευτικές τελετουργίες όλων των λαών, όπου θεωρείται ότι ο δαίμονας, το "πνεύμα", που καθοδηγεί ή καταλαμβάνει (θετικά ή αρνητικά) τον άνθρωπο έχει τον δικό του ήχο τον οποίο καλούμαστε να εντοπίσουμε και να αναπαράγουμε στις περιπτώσεις που θέλουμε να το επικαλεστούμε ή να το εξορκίσουμε. Και ο ήχος αυτός μπορεί να είναι είτε λόγος (ένα συγκεκριμένο κείμενο-ξόρκι, προσευχή κλπ.) είτε μουσική (με τον ήχο κάποιου μουσικού οργάνου, συχνά αερόφωνου, όπως ο φρυγικός αυλός στην αρχαία διονυσιακή λατρεία) ή, ακόμη αποτελεσματικότερα, ο συνδυασμός των δύο (λόγου και μουσικής) μέσα από μια θεσμοθετημένη τελετουργία. Αέρας-γλώσσα-μουσική Έτσι λοιπόν, με τον συνειδητό έλεγχο του αέρα και με την οργάνωση του ήχου που προκύπτει από την αναπνοή και το φύσημα, για σκοπούς πρακτικούς και συμβολικούς, γεννήθηκαν τα δύο κυριότερα συστήματα-κώδικες έκφρασης και επικοινωνίας: η γλώσσα και η μουσική. Με κοινή καταγωγή που στη συνέχεια, για πρακτικούς κυρίως λόγους, διαφοροποιήθηκαν. Η γλώσσα ως σύστημα ηχητικής επικοινωνίας αποκτά μονοσημία (ανάμεσα σε σημαίνον και σημαινόμενο) και επιβάλλεται-διδάσκεται από νηπιακή ηλικία και από την ομάδα σε όλα τα μέλη της ως όργανο συνεννόησης. Ενώ η μουσική αποκτά έναν περισσότερο εξειδικευμένο χαρακτήρα, ως ένας διαφορετικός κώδικας ηχητικής έκφρασης και επικοινωνίας, με αξιοσημείωτη ελευθερία που προκύπτει από την πολυσημία του ήχου στις εκάστοτε πρακτικές ή συμβολικές επιτελέσεις όπου καλείται να λειτουργήσει. Γι' αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι περιστάσεις όπου τα δύο ηχητικά συστήματα (γλώσσα και μουσική) έρχονται να συν-λειτουργήσουν, όπως λ.χ. συμβαίνει στο τραγούδι. Ένας λόγος που τραγουδιέται φορτίζεται, αποκτά πολυσημία, γίνεται λόγος μαγικός, όπως στα κάλαντα, στα τραγούδια του γάμου ή στις θρησκευτικές τελετουργίες. Αλλά και στις περισσότερες περιπτώσεις όπου έχουμε καθαρά οργανική μουσική υπονοείται το τραγούδι και μιλάμε για τη "φωνή" του οργάνου, ενώ σε όλους τους πολιτισμούς η ονοματολογία που αναφέρεται στα οργανολογικά μέρη επιβεβαιώνεται τη συμβολική ταύτιση του οργάνου με το ανθρώπινο σώμα: κουφάρι, κεφάλι, χέρι, μάτια, αυτιά, γλώσσα, χείλη του οργάνου κ.ο.κ. Στη Δαχομέη λ.χ. στις τρομπέτες από ελεφαντόδοντο που χρησιμοποιούσαν στις θρησκευτικές τελετουργίες κρεμούσαν κόκκαλα από ανθρώπινες γνάθους (δηλ. το κόκκαλο που συνδέεται με το στόμα, την ομιλία και το τραγούδι) συνδέοντας συμβολικά το όργανο με τις φωνές των πνευμάτων. Μύθοι και παραδόσεις Σε όλους τους λαούς συναντάμε μύθους και παραδόσεις όπου τα μουσικά όργανα αποτελούν μεσάζοντες ανάμεσα στη θεϊκή φωνή και στους ανθρώπους και αυτό ισχύει στα αερόφωνα - πνευστά ή "εμπνευστά", όπως τα ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες, που κατ' εξοχήν συνδέονται με τη θεϊκή "πνοή". Οι Άραβες χρονικογράφοι παραδίδουν δυο εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αναφορές που συνδέονται με αυτή τη ζωοποιό δύναμη της φωνής και του πνευστού μουσικού οργάνου. Η πρώτη ανατρέχει στη δημιουργία του Αδάμ όπου ο Αλλάχ δεν του εμφυσά τη ζωή, όπως στη Γένεση, αλλά προσκαλεί την ψυχή να κατοικήσει εντός του μέσα από το τραγούδι!... "Ο Αλλάχ", διηγούνται οι χρονικογράφοι, "αφού έφτιαξε τον Αδάμ από πηλό, θέλησε να του δώσει και ψυχή για να ζωντανέψει. Αλλά η ψυχή, θεϊκή καθώς είναι, αρνήθηκε να μπει στο σώμα που ήταν από ύλη. Ο Αλλάχ τότε διέταξε έναν άγγελο να μπει στο άψυχο σώμα του Αδάμ. Όταν ο άγγελος μπήκε, άρχισε να τραγουδάει στο μακάμ izal. Η ψυχή μαλάκωσε και με τη σειρά της πέρασε στο σώμα. Τότε ο άγγελος εξαφανίστηκε. Αλλά η ψυχή, μόλις ένιωσε πως η φωνή του σώπασε, θέλησε να εγκαταλείψει κι αυτή το κορμί. Όμως ο Αδάμ, που στο μεταξύ είχε ζωντανέψει, άρχισε να τραγουδάει και η ψυχή εκστασιασμένη έμεινε για πάντα μέσα στο κορμί του ανθρώπου...". Το δίδαγμα; Αν θέλουμε να έχουμε ψυχή μέσα μας πρέπει να τραγουδάμε. Προσοχή όμως, τους κατάλληλους ήχους! Στη δεύτερη, εξίσου συμβολική αναφορά ο Προφήτης Μωάμεθ εμπιστεύτηκε λίγο πριν από τον θάνατό του στον διάδοχό του Αλή τα μεγάλα απόκρυφα μυστικά που δεν έπρεπε ν' αποκαλύψει σε κανέναν. Ο Αλή τα κράτησε σιωπηλός επί 40 ημέρες, αλλά, καθώς δεν μπορούσε ν' αντέξει πλέον το τεράστιο βάρος του αποκρυφισμού, κατέφυγε στην έρημο, βρήκε ένα πηγάδι όπου έβαλε το κεφάλι του και τα εξομολογήθηκε αλαφρώνοντας την καρδιά του. Από τις σταγόνες του ιδρώτα που έπεσαν στο πηγάδι φύτρωσε μια μεγάλη καλαμιά κι ένας βοσκός που πέρασε απ' εκεί έκοψε καλάμι κι έφτιαξε μια φλογέρα. Η μουσική αυτού του οργάνου ήταν θεσπέσια και οδηγούσε σε θεϊκή έκσταση τους ακροατές. Όταν ο βοσκός έπαιξε μπροστά στον Προφήτη αυτός του είπε: "Αυτές οι μελωδίες είναι το απόσταγμα των μεγάλων μυστηρίων που αποκάλυψα στον Αλή, γι' αυτό και μόνον όσοι έχουν καθαρή καρδιά και πίστη μπορούν στον ήχο του αυλού ν' ακούσουν τα μυστικά της ζωής και να χαρούν, γιατί η πίστη είναι χαρά και πάθος!..." Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η μακριά καλαμένια φλογέρα, το νέι, παραμένει το ιερό έργο του Σουφισμού, δηλαδή του ισλαμικού μυστικισμού και οι δερβίσηδες αναγνωρίζουν σ' αυτόν τον άνθρωπο που βρίσκεται στη διάθεση της θεϊκής πνοής. Επίσης εξίσου συμβολική είναι και η κατασκευή του, καθώς οι τρύπες ανοίγονται μ' ένα πυρωμένο σίδερο, όπως το θεϊκό πυρ, το πάθος της πίστης, κυριολεκτικά "κουρδίζει" τον άνθρωπο, τον συντονίζει με την παγκόσμια αρμονία. Συμβολισμοί Το καλάμι στους περισσότερους λαούς αποτελεί το απλούστερο αερόφωνο μουσικό όργανο, που συνδέεται συμβολικά και με την γονιμότητα της γης και την προσπάθεια του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, χρησιμοποιώντας υλικά από το περιβάλλον του μέσα από ομοιο ο παθητικές τελετουργίες. Ήδη ο Λουκρήτιος στο σύγγραμά του για τη φύση των πραγμάτων (De Natura Rerum, V, 1380) έγραφε για τα φυσήματα του ζεφύρου ανάμεσα στις καλαμιές (αυτό που αργότερα θα οριστεί ως "αιολική άρπα") που δίδαξαν στους ανθρώπους των αγρών πώς να φυσάνε μέσα σ' ένα καλάμι. Κι έτσι, τα φυτά παίρνοντας ζωή από τα δάχτυλα των μουσικών μεγαλώνουν κι αναπτύσσονται!..." Έτσι, αν στον αέρα αποδίδονται δυνάμεις γονιμικές κι αναγεννητικές, το αερόφωνο μουσικό όργανο ως συμβολικός αντιπρόσωπος της θεϊκής πνοής και των πνευμάτων συνδέεται άμεσα με τη ζωή, τη γονιμότητα, τη σεξουαλικότητα. Αυτόν τον χαρακτήρα έχει και ο φαλλικός συμβολισμός ο οποίος αποδίδεται σε παγκόσμιο επίπεδο στους αυλούς. Επίσης ανάλογα συμβολικό - ερωτικό χαρακτήρα συναντάμε και στον αυλό του Πάνα, τη σύριγγα του Πανός, πολυκάλαμο αυλό, παραπέμποντας στον αρχαίο μύθο για την ανολοκλήρωτη ένωση του Θεού με τη νύμφη που πραγματοποιείται τελικά με τη μεταμόρφωσή της σε καλάμι και μουσικό όργανο. Εκτός όμως από το καλάμι, στα παραδοσιακά αερόφωνα έχουμε κι άλλο ένα υλικό, εξίσου έντονα συμβολικό που επίσης συνδέεται με τη ζωή, την αναγέννηση και τη γονιμότητα: το κόκκαλο. Ξεκινώντας από τις απλές κοκάλινες σφυρίχτρες που βρέθηκαν στα σπήλαια της παλαιολιθικής εποχής ως τους οστέινους αυλούς από κόκκαλα συνήθως πτηνών ή και ανθρώπινα, όπως ακόμη έως σήμερα συνηθίζουν στις ιερές τελετουργίες στο Θιβέτ. Αλλά και στην Ελλάδα, όνειρο κάθε βοσκού ήταν μια φλογέρα από κόκκαλο αετού στην οποία συχνά απέδιδαν και μαγικές ιδιότητες, όπως έχουν αποτυπωθεί στο δημοτικό υ\τραγούδι για τον βοσκό και τη νεράιδα: -Φύλα, Γιάννη μ', τα πρόβατα, φύλα, Γιάννη μ', τα γίδια σε μονοδένδρι μη σταθείς, σε πεύκο μη σταλίσεις, κι απάνω σε ξερή κορφή φλουέρα μη λαλήσεις. Κι ο Γιάννης επαράηκουσε της μάνας του τα λόγια. Σε μονοδένδρι στάθηκε, Σε πεύκο πάει σταλίζει, Κι απάνω σε ψηλή κορφή Λαλάει τη φλουέρα. Και βγαίν' η Λάμια του γιαλού Κι η Λάμια του πελάου. -Λάλα το. Γιάννη μ', λάλα το τα' ώριο σου το τραγούδι, κι αν σ΄ αποστάσω λάλημα, ν- εγώ θενά σε φάω κι αν μ' αποστάσεις στο χορό, Γιάννη μ', να με πάρεις. Σαράντα μέρες λάλαγε, Πέσαν τα δάχτυλά του, κι απάνω στις σαράντα δυο Της παίρνει το μαντίλι. πηγή http://www.hellasres.gr/Greek/aiolos/Oi%20anemoi%20sti% Συνεχίζεται....