Σε κάποια μου δοκίμια εξέτασα τη θεϊκή μαγεία αυτού του κόσμου και τους τρόπους με τους οποίους αυτή πάντα αναγνωριζόταν και γιορταζόταν στους παραδοσιακούς ανθρώπινους πολιτισμούς.
Εδω καί σε επόμενα άρθρα, θα διερευνήσω γιατί αυτή η αίσθηση του ιερού στη φύση έχει περιθωριοποιηθεί στη σύγχρονη κοινωνία, πριν τελικά προτείνω πώς θα μπορούσαμε να την επαναφέρουμε στο κέντρο της σκέψης μας.
Ο όρος «απογοήτευση του κόσμου» (Entzauberung der Welt) εφευρέθηκε περίφημα από τον Γερμανό κοινωνιολόγο Max Weber (1864-1920), οπότε φαίνεται σκόπιμο να ξεκινήσουμε με μια ματιά στην ανάλυσή του για το πώς προέκυψε αυτό.
Ο Weber εντόπισε στενούς παραλληλισμούς μεταξύ της ανάπτυξης της βιομηχανικής-καπιταλιστικής νοοτροπίας και της εμφάνισης του προτεσταντικού κλάδου του Χριστιανισμού.
«Η κατεύθυνση προς την οποία ασκήθηκε η επιρροή ήταν η ίδια στις προτεσταντικές χώρες που γνώριζαν τις πιο διαφορετικές πολιτικές, οικονομικές, γεωγραφικές και εθνοτικές συνθήκες που μπορούσαν να φανταστούν. Το ίδιο συνέβαινε και στα αποφασιστικά σημεία και, ειδικότερα, ήταν ανεξάρτητο από το βαθμό ανάπτυξης του καπιταλισμού ως οικονομικού συστήματος, είτε πρόκειται για τη Νέα Αγγλία, τη γερμανική διασπορά, τη νότια Γαλλία, τις Κάτω Χώρες ή την Αγγλία, στις οποίες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε περαιτέρω τους Σκωτσέζους-Ιρλανδούς της Ιρλανδίας και έναν μεγάλο αριθμό άλλων γερμανικών εδαφών.
«Έχω διαπιστώσει την "απουσία" του "καπιταλιστικού πνεύματος" (με την έννοια που έχω δώσει σε αυτόν τον όρο!) αλλού, συμπεριλαμβανομένης της Ιταλίας, της περιοχής στην οποία, πριν από τη Μεταρρύθμιση, η καπιταλιστική οικονομία ήταν πιο ανεπτυγμένη (η κατάσταση είναι η ίδια στη Φλάνδρα)». [1]
Ο Weber εξήγησε ότι ενώ η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είχε πάντα φιλοξενήσει τη συσσώρευση πλούτου (σε αντίθεση με τις διδασκαλίες του Χριστού), ποτέ δεν είχε δοξάσει αυτή τη δραστηριότητα - πράγματι, μια αίσθηση ενοχής μεταξύ των ευκατάστατων καλλιεργήθηκε για να ενθαρρύνει τις αντισταθμιστικές φιλανθρωπικές συνεισφορές τους στα ταμεία της Εκκλησίας.
Με τον Προτεσταντισμό, ενώ ο πλουτισμός για χάρη του πλουτισμού εξακολουθούσε να αποδοκιμάζεται, η απόκτηση πλούτου ως καρπός επαγγελματικής αφοσίωσης θεωρήθηκε θεϊκή ευλογία. [2]
Η σκληρή εργασία για να κερδίσει χρήματα θεωρήθηκε ως ηθική αρετή - ακόμη και μια που αποτελούσε μέρος της σωτηρίας του ατόμου.
«Η εργασία ήταν, από μόνη της, ο σκοπός της ζωής, όπως ορίστηκε από τον Θεό... Η αποστροφή προς την εργασία ήταν ένα σύμπτωμα της απουσίας μιας κατάστασης χάριτος». [3]
Αυτή η παράξενη νέα πεποίθηση, τόσο πολύ διαφορετική από την παλιομοδίτικη προσέγγιση του να κάνεις μόνο την ελάχιστη δουλειά για να τα βγάλεις πέρα, βοήθησε έτσι να σαρωθεί η παραδοσιακή ευρωπαϊκή ηθική άποψη ότι ήταν «άθλιο» και «διεστραμμένο» να ζεις μια ζωή που κυριαρχείται από μια καταραμένη πείνα για χρυσό («auri sacra fames»). [4]
Η σύγχρονη επιδίωξη του κέρδους ως σκοπού της ζωής κάποιου, και όχι ως μέσου ικανοποίησης των υλικών αναγκών του, ήταν η «αντιστροφή μιας κατάστασης πραγμάτων που θα μπορούσε κανείς να περιγράψει ως "φυσική"», παρατηρεί ο Weber. [5]
«Κάθε οικονομική δραστηριότητα που τροφοδοτείται από το "καπιταλιστικό πνεύμα" είναι, σίγουρα, άμεσα αντίθετη με την παραδοσιοκρατία». [6]
Οι πουριτανοί Προτεστάντες αποδοκίμαζαν κάθε είδους κοσμική χαρά, όπως το να συχνάζουν σε ταβέρνες ή να συμμετέχουν σε αθλήματα. [7]
Ακόμη και το σεξ μεταξύ άνδρα και συζύγου δεν έπρεπε να φέρει ευχαρίστηση, αλλά να χρησιμεύσει μόνο ως «νηφάλια αναπαραγωγή παιδιών», σύμφωνα με τον θρησκευτικό ηγέτη Richard Baxter. [8]
Όπως ανέφερα στο βιβλίο μου του 2014 The Stifled Soul of Humankind [9], στην πατρίδα μου ξεκίνησαν επίσης να καταργήσουν τη Merrie England, τη λαογραφία και τις παραδόσεις της, όπως η Πρωτομαγιά του Padstow που απόλαυσα το 2025. [10]
Γράφει ο Weber: «Το λυσσαλέο μίσος των Πουριτανών για οτιδήποτε έμοιαζε με "δεισιδαιμονία", για οτιδήποτε πρότεινε μια μαγική ή ιερουργική οικονομία της χάρης, κατευθυνόταν στη χριστιανική γιορτή των Χριστουγέννων καθώς και στο Γαϊτανάκι». [11]
Στο έργο του για την κοινωνιολογία της θρησκείας, ο Weber επισημαίνει ότι η Παλαιά Διαθήκη, πολύ σημαντική στον Προτεσταντισμό, ήταν το προϊόν ενός προηγμένου αστικού πολιτισμού στη Μέση Ανατολή.
Γράφει ότι ο Ιουδαϊσμός έχει «ιδιαίτερη ιστορική σημασία στην άνθηση της οικονομικής ηθικής της σύγχρονης Δύσης» [12] και περιλαμβάνει μια «συστηματική ρύθμιση που εφαρμόζεται επίσης στην καθημερινή ηθική». [13]
Ο Weber σημειώνει ότι τα διατάγματα του αρχαιότερου εβραϊκού ιερού νόμου «προϋπέθετε την ύπαρξη μιας νομισματικής οικονομίας». [14]
Έτσι, υπήρχε ένα χάσμα μεταξύ αυτής της άποψης για τον κόσμο και της παραδοσιακής ζωής των Ευρωπαίων αγροτών «τόσο στενά συνδεδεμένων με τη φύση, τόσο εξαρτημένων από οργανικές διαδικασίες και φυσικά γεγονότα και ως εκ τούτου τόσο λίγο προσανατολισμένων προς την ορθολογική συστηματοποίηση, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής σφαίρας». [15]
Για τους ανθρώπους που ζούσαν κοντά στη γη, η μαγεία του φυσικού κόσμου και των στοιχείων της φύσης ήταν βαθιά ριζωμένη, μαζί με τη σημασία όλων των πανηγυριών και των χορών μέσω των οποίων συνδέονταν με την ιερή γη.
Αλλά η πειθαρχημένη κυριαρχία της «οικονομίας» και της βιομηχανοποίησης σήμαινε ότι «στο σύνολό του, το περιεχόμενο της ανθρώπινης ύπαρξης, όλο και πιο εξορθολογισμένο, εγκατέλειψε το οργανικό κύκλωμα της απλής αγροτικής ζωής». [16]
Η πουριτανική προοπτική αντιπροσώπευε «το ακριβώς αντίθετο της "χαράς της ύπαρξης στον κόσμο" (Weltfreude)», κρίνει ο Weber. [17]
Αντίθετα, προώθησε το ιδανικό του να είσαι συγκρατημένος και αυτοπειθαρχημένος – σαν ρομπότ, θα μπορούσαμε να πούμε σήμερα – και έτσι κατ' εξοχήν κατάλληλος για τις απάνθρωπες απαιτήσεις της βιομηχανίας ή του στρατού.
«Η καταστροφή της αθώας και ενστικτώδους χαράς της ζωής ήταν το πιο επείγον καθήκον της. Η ενστάλαξη της τάξης στη συμπεριφορά της ζωής των οπαδών της ήταν το κύριο μέσο της». [18]
«Την εποχή της γέννησής του, ο καπιταλισμός χρειαζόταν εργάτες που συμπορεύονταν, για λόγους συνείδησης, με την οικονομική τους εκμετάλλευση». [19]
Προκειμένου να προχωρήσει η βιομηχανική ανάπτυξη, έπρεπε να αναδυθεί ένας τρόπος σκέψης και ζωής που να ευνοεί την ατζέντα της και αυτή η αλλαγή προοπτικής δόθηκε από τον Προτεσταντισμό, λέει ο Weber.
Τα ειδικά χαρακτηριστικά μιας ζωής πλήρως εμποτισμένης από το πνεύμα του καπιταλισμού περιελάμβαναν, είπε, «μια ψυχρή αντικειμενικότητα, αναίσθητη στην ανθρωπότητα», «ένα υπολογιστικό πνεύμα» και περιορισμένο σε μια στενή ειδικότητα. [20]
Ένα είδος διπλής άρνησης της ζωής ενεπλάκη στην προτεσταντική εργασιακή ηθική – υποτίθεται ότι έπρεπε να εργαστείς σκληρά για να κερδίσεις χρήματα, αλλά όχι να ξοδέψεις αυτά τα χρήματα για να απολαύσεις τον εαυτό σου!
Ο Weber προσθέτει ότι αυτή η αντιμετώπιση ενός ανθρώπινου όντος ως πρωτίστως μονάδας παραγωγής – η οποία προφανώς αποτελεί μέρος της σύγχρονης εταιρικής νοοτροπίας μας – συμμεριζόταν η μαρξιστική προοπτική, η οποία επίσης απέρριπτε το βαθύτερο νόημα της ζωής υπέρ μιας άκαμπτης «οικονομικής» (προσανατολισμένης στο χρήμα) προσέγγισης. [21]
Ο «αριστερός» χαρακτηρισμός των ανδρών και των γυναικών ως «εργατών» πάντα μου φαινόταν ως μια θλιβερή αντανάκλαση της απάνθρωπης άποψης της εκμεταλλεύτριας τάξης.
Ο Weber διερευνά επίσης τον τρόπο με τον οποίο ορισμένες πτυχές του Προτεσταντισμού υιοθέτησαν την ιδέα των «εκλεκτών» – των λίγων εκλεκτών που είχαν εγγυημένη μια θέση στο πλευρό του Θεού, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους που αποκλείστηκαν οριστικά.
Αυτό, υποστηρίζει, σήμαινε ότι δεν υπήρχε ανάγκη για «μυστηριακή μαγεία» για να παρέχει το μονοπάτι προς τη σωτηρία. [22]
«Η μεγάλη διαδικασία, στην ιστορία της θρησκείας, της απογοήτευσης του κόσμου, που ξεκίνησε με την προφητεία του αρχαίου Ιουδαϊσμού και, σε συνδυασμό με την ελληνική επιστημονική σκέψη, απέρριψε όλα τα μαγικά μέσα αναζήτησης της σωτηρίας ως προερχόμενα από δεισιδαιμονίες και ιεροσυλίες, βρήκε εδώ το αποκορύφωμά της.
Ο αυθεντικός πουριτανός απέρριψε ακόμη και κάθε ίχνος θρησκευτικής τελετής στον τάφο και έθαψε τους αγαπημένους του χωρίς τραγούδι ή μουσική, έτσι ώστε να μην αφήσει χώρο για κανενός είδους «δεισιδαιμονία», οποιαδήποτε εμπιστοσύνη σε μια σωτήρια πράξη μαγικής-μυστηριακής τάξης. Όχι μόνο δεν υπήρχε μαγικό μέσο, αλλά κανένα μέσο οποιουδήποτε είδους, για να φέρει τη θεία χάρη σε κάποιον στον οποίο ο Θεός είχε επιλέξει να την αρνηθεί». [23]
Ο Weber κάνει και πάλι την αντίθεση με τον καθολικισμό, στον οποίο «ο ιερέας ήταν μάγος που πραγματοποίησε το θαύμα της μετουσίωσης». [24]
Η προτεσταντική πίστη, τόσο κατάλληλη για τον νέο βιομηχανικό καπιταλισμό, είχε απορρίψει την ιδέα ενός ιερού κόσμου, εμποτισμένου με θεϊκότητα, υπέρ της ιδέας της Μέσης Ανατολής ενός Θεού που είχε δημιουργήσει τον κόσμο από το τίποτα και παρέμεινε χωριστά από αυτόν.
«Ο δρόμος της αυτοθέωσης και της πλήρως μυστικής κατοχής του Θεού έκλεισε, διότι ταυτίστηκε, με την κυριολεκτική έννοια του όρου σε κάθε περίπτωση, ως βλασφημία, η ειδωλολατρία των ανθρώπων. Μια άλλη τελική συνέπεια απαγορεύτηκε επίσης: ο πανθεϊσμός». [25]
Ο πουριτανικός προτεσταντισμός ενθάρρυνε τον περιορισμό της ανθρώπινης ύπαρξης σε στεγνό καθήκον, οικονομική λειτουργία και υπακοή στην εξουσία, με την απαγόρευση «κάθε απόλαυσης της ομορφιάς του κόσμου, της τέχνης ή της εξυψωμένης κατάστασης του νου και των προσωπικών συναισθημάτων». [26]
Με άλλα λόγια, η αντιπαραδοσιακή σύγχρονη βιομηχανική-καπιταλιστική νοοτροπία έθεσε ως στόχο να μας κλέψει όλα όσα κάνουν τη ζωή να αξίζει να τη ζεις.
**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου