Ο «Τύραννος» στην Αρχαία Ελλάδα

 Γράφει ο   Panagiotis Empedokleous

Ο «Τύραννος» στην Αρχαία Ελλάδα

ο Διονύσιος των Συρακουσών αποτελεί από κάθε άποψη το αρχέτυπο του τυράννου.

Ηταν ένας εξαιρετικός στρατιωτικός ηγέτης με μεγάλες ικανότητες και θάρρος, οξυδερκής πολιτικός και κοινωνικός αναμορφωτής, άνθρωπος ευρύτατης μόρφωσης και παιδείας και, όπως φαίνεται, ικανός δραματουργός. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να υπενθυμήσουμε πως η λέξη «τύραννος» είναι μια από αυτές που έχουν υποστεί δραματική σημασιολογική δείνωση: με την αρχική της σημασία δήλωνε ύπατο αξίωμα και αποτελούσε τίτλο τιμής, ακριβώς όπως κι οι λέξεις «βασιλεύς», «ηγεμών» και «στρατηγός». Με τη δράση του σημάδεψε την Ιστορία της ελληνικής Δύσης. Ο μύθος του διάβηκε τους αιώνες, φτάνοντας μέχρι την εποχή μας. Η λέξη «τύραννος» στην Αρχαία Ελλάδα δεν είχε την σημασία που έχει σήμερα. Τότε σήμαινε τον άνθρωπο εξαιρετικής ευφυίας και αρετής, με φιλοσοφική και πολιτική παιδεία, τον άνθρωπος που υπηρετούσε τη τέχνη, τον πολιτισμό και τη παιδεία και φρόντιζε τους πολίτες περισσότερο ως πατέρας παρά ως εξουσιαστής. Δεν χρειαζόταν την άποψη κανενός για να κυβερνήσει, ούτε διάφορων «συμβούλων» ούτε «προστατών του λαού» , ούτε την άποψη του όχλου. Ότι έκανε το έκανε βασιζόμενος στην αρετή, στην παιδεία και την πνευματικότητα του

Πεισίστρατος: Ένα όνομα που ηχεί ως συνώνυμο του "τυράννου" από τότε που η λέξη αυτή από ουσιαστικό έγινε επίθετο. H ανάγνωση, όμως, των ιστορικών πηγών πείθει ότι ο Aθηναίος αυτός είναι από τους τρεις θεμελιωτές του μεγαλείου της Aθήνας. Eυπατρίδης, γόνος μεγάλης οικογενείας, κατόρθωσε να γίνει τύραννος της Aθήνας και να επιτελέσει ένα κατόρθωμα: χωρίς καν να αναλάβει ποτέ αξίωμα, εξασφάλισε την κοινωνική ειρήνη στα πλαίσια του πολιτεύματος. Ο Πεισίστρατος ετυράννευσε δεκαεπτά χρόνια και η διακυβέρνησή του ήταν τόσο σπουδαία ώστε οι Αθηναίοι της εποχής του την ονόμασαν "ο επί του Κρόνου βίος", δηλαδή η χρυσή εποχή. Έργα του ήσαν ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα, μια μεγάλη ενθάρρυνση της Τέχνης και των Γραμμάτων, μια μεγάλη ανύψωση του γοήτρου της Αθήνας στον ελληνικό κόσμο. Πέθανε το 527 π.Χ. και τον διαδέχθηκε ομαλότατα ο γιος του Ιππίας, τον οποίο έδιωξαν οι Αθηναίοι το 510 π.Χ., με τη βοήθεια της Σπάρτης. Μεγάλος προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών υπήρξε επίσης ο Πεισίστρατος. Στην εποχή του καταγράφηκαν για πρώτη φορά τα Ομηρικά Επη και στην πλουσιοτάτη βιβλιοθήκη του είχαν πρόσβαση όλοι οι πολίτες. H αττική αγγειοπλαστική επί των ημερών του γνώρισε μεγάλη άνθηση.

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΞΑΔΕΛΦΟ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ

Ο Πεισίστρατος προς τον Σόλωνα (Πεισίστρατος Σόλωνι).

« Δεν είμαι ο μόνος από τους Έλληνες που επέβαλα την τυραννία ούτε είμαι ακατάλληλος, αφού κατάγομαι από το γένος του [μυθικού βασιλιά των Αθηνών] Κόδρου. Εγώ ανέλαβα τα προνόμια που οι Αθηναίοι με όρκο είχαν δώσει στον Κόδρο και στους απογόνους του, και αθέτησαν την υπόσχεσή τους.

Κατά τα άλλα, δεν διαπράττω κανένα κακό (αμαρτάνω ουδέν), ούτε απέναντι στους θεούς ούτε απέναντι στους ανθρώπους, αλλά επιτρέπω στους Αθηναίους να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους, σύμφωνα με τους θεσμούς που εσύ θέσπισες. Και τώρα διοικούνται καλύτερα, παρά από τη δημοκρατία, γιατί δεν επιτρέπω σε κανέναν να υβρίζει [επεκτείνοντας τα δικαιώματά του], κ’ εγώ, ο τύραννος, δεν διεκδικώ τίποτε άλλο, πέρα από το αξίωμα και την τιμή που έχω. Αρκούμαι στα προνόμια που ήσαν καθορισμένα και για τους προηγούμενους βασιλιάδες.

Ο κάθε Αθηναίος πληρώνει [φόρο] το ένα δέκατο (δεκάτη) των εσόδων από την περιουσία του, όχι σε μένα (ουκ εμοί), αλλά στο ταμείο για τις δημόσιες θυσίες (θυσίας δημοτελείς) ή σε οποιονδήποτε άλλον που μεριμνά για τις ανάγκες τού κράτους και για την περίπτωση πολέμου.

Ούτε σε κατηγορώ εγώ (σοι δ’ εγώ ούτι μέμφομαι), επειδή αποκάλυψες τις προθέσεις μου, γιατί το έκανες από αγάπη για την πόλη μάλλον, παρά από έχθρα εναντίον μου. Επιπλέον το έκανες, γιατί δεν ήξερες τι είδος διακυβέρνησης επρόκειτο εγώ να εγκαθιδρύσω. Αν το ήξερες, θα με ανεχόσουν που ανέλαβα την εξουσία και δεν θα έφευγες.

Γύρισε λοιπόν στο σπίτι σου (επάνιθι τοίνυν οίκαδε), πιστεύοντας στα λόγια μου, ότι ο Σόλων δεν θα πάθει από τον Πεισίστρατο κανένα κακό, αφού, πρέπει να ξέρεις, κανένας άλλος από τους εχθρούς μου δεν έπαθε κάτι. Αν θελήσεις να είσαι ένας από τους φίλους μου, θα είσαι από τους πρώτους, γιατί δεν βλέπω σε σένα τίποτε το δόλιο ή κακόπιστο. Αν πάλι θέλεις να ζήσεις στην Αθήνα (Αθήνησιν οικείν), έχεις την άδειά μου. Πάντως μην πεις ότι εξαιτίας μου στερήθηκες την πατρίδα» (Διογένης Λαέρτιος, Α’ 53-4).»

Ο Πεισίστρατος όπως ακριβώς και ο Διονύσιος των Συρακουσών αντιπροσωπεύει τέλεια το πρότυπο του «τυράννου» υπερασπιστή των δικαιωμάτων των πολιτών, εφευρέτη και θεμελιωτή Βιβλιοθηκών με σπάνια συγγράμματα ανοικτών για κάθε πολίτη, υπερασπιστή της τέχνης της παιδείας και του πολιτισμού.

Ο Περίανδρος ο Κορίνθιος (668 π.Χ. – 584 π.Χ.) ήταν ο δεύτερος «τύραννος» της Κορίνθου, διαδέχθηκε τον πατέρα του Κύψελο ο οποίος ανέτρεψε την πανίσχυρη Δωρική οικογένεια Βακχιάδαι που ήταν βασιλείς στην πόλη. Η βασιλεία του Περίανδρου έφερε τεράστια ευημερία στην πόλη, με την ικανότατη διοίκηση του η Κόρινθος έγινε μια από τις πλουσιότερες πόλεις-κράτη στην Αρχαία Ελλάδα. Μερικές πηγές τον καταγράφουν σαν εξαιρετικό ωμό και βίαιο, άλλες σαν έναν σοφό και δίκαιο βασιλιά που εξόντωσε τις αδικίες και μοίρασε δίκαια τον πλούτο ανάμεσα στους κατοίκους. Η ανάμνηση της σοφίας του τον 6ο αιώνα π.Χ. διατηρήθηκε σε πολλούς αιώνες σε βαθμό που κατατάχθηκε ανάμεσα στους 7 σοφούς της αρχαιότητας. Οι υπόλοιποι έξι σοφοί ήταν ο Θαλής, ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Κλεόβουλος, ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος, ο Βίας ο Πριηνεύς, και ο Πιττακός.

Επί εποχής του η Κόρινθος ανυψώθηκε σε δύναμη και ακμή και έφθασε να γίνει θαλασσοκράτειρα. Εκτός όμως αυτού ο Περίανδρος υπήρξε και κοινωνικός αναμορφωτής, νομοθέτησε κατά της ασωτίας και της πολυτέλειας, υπέρ της εύρεσης εργασίας σε φτωχούς και φορολογίας των πλουσίων. Προστάτευσε τα γράμματα και τις τέχνες και κατέστησε την αυλή του κέντρο πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αποίκησε την Ποτίδαια στη Χαλκιδική, την Ιλλυρική Απολλωνία, κατέκτησε την Επίδαυρο, είχε καλές σχέσεις με τη Μίλητο και τη Λυδία και προσάρτησε την Κέρκυρα που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του. Το μεγαλύτερο έργο της βασιλείας του ήταν η Δίολκος για τη μεταφορά πλοίων, στη θέση που έγινε στα σύγχρονα χρόνια ο Ισθμός της Κορίνθου. Τα διόδια για τη μεταφορά των πλοίων από τη Δίολκο ήταν ισότιμα με τα ετήσια Κορινθιακά έσοδα, με τα χρήματα αυτά έκτισε ναούς, δημόσια κτίρια και προήγαγε τις τέχνες και τον πολιτισμό. Φιλοξένησε τον ποιητή Αρίωνα από τη Λέσβο έκανε πολλά πανηγύρια και οικοδόμησε πολλά κτίρια με τον Δωρικό ρυθμό. Η Κορινθιακή μορφή κεραμικής δημιουργήθηκε στην εποχή του από έναν καλλιτέχνη που ζούσε στην αυλή του με βάση τη Δωρική. Ο τρόπος διακυβέρνησης του Περίανδρου στην εποχή του έμεινε γνωστός σαν "Τυραννία". Οι τύραννοι στην εποχή του ευνοούσαν σημαντικά τους φτωχούς σε βάρος των πλουσίων με στόχο την ισότητα, έκαναν κατασχέσεις γης στους πλούσιους και περιόριζαν τα προνόμια τους. Οικοδόμησε πολλούς ναούς, λιμάνια και φρούρια, κατασκεύασε εκτεταμένο σύστημα για την υδραγώγηση της πόλης, πήρε και πολλά μέτρα για την ανάπτυξη του εμπορίου.

Αι μεν ηδοναί θνηταί αι δε αρεταί αθάνατοι.

Μηδέν χρημάτων ένεκα πράττειν.

Μην κάνεις τίποτα με κίνητρο τα υλικά αγαθά.

Όταν κάποτε ρωτήθηκε: τί εστί ελευθερία; Ο Περίανδρος απάντησε: «αγαθή συνείδηση». Και τί εστί «αγαθή συνείδηση»; Εκείνος απάντησε: «η εσωτερική επίγνωση των πράξεών μας»

O Θέογνις o Μεγαρεύς (ήκμασε το 548 -544 πχ) ήταν Έλληνας ελεγειακός ποιητής των αρχαίων χρόνων από τα Μέγαρα της Αττικής. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, με το όνομά του να σημαίνει «απόγονος θεών», τάχθηκε υπέρ της ολιγαρχικής μερίδας των Μεγαρέων σε μια περίοδο ιδιαίτερα έντονης πολιτικής ρευστότητας για την πόλη.

Το κυρίαρχο θέμα που διαπνέει την ποίηση του Θέογνι είναι η σύγκρουση μεταξύ ενός παλιού και ενός νέου τρόπου σκέψης, αντιστοίχων της πάλαι ποτέ κραταιάς ολιγαρχικής τάξης, στην οποία ανήκε, και του νέου στα πολιτικά πράγματα δήμου. Η σύγκρουση αυτή δεν εκλαμβάνεται ως αντικείμενο διανοητικού πολιτικού αναστοχασμού, αλλά γίνεται αντιληπτή στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής και πρακτικής. Ο ποιητής δράττεται της ευκαιρίας να παρατηρήσει στη συμπεριφορά των δημοτών την άγνοια του ηθικού κώδικα ο οποίος αποτελεί τη δική του κληρονομιά - ως μέλους της τάξης των ευγενών - ενώ παράλληλα εκφράζει την οργή του για τα τεκταινόμενα στην πόλη του.

Ο ποιητής κακίζει την νέα μορφή διακυβέρνησης, καταγγέλει την ηθική απαξία των απλών πολιτών και υποδεικνύει το ρόλο του χρήματος στη διάβρωση των ηθών.

Το χρήμα επέφερε το δανεισμό, την είσπραξη τόκου, τη συσσώρευση πλούτου από άκληρους απλούς πολίτες που στη συνέχεια χρησιμοποίησαν τη νεοαποκτηθείσα οικονομική τους δύναμη για να προσχωρήσουν στη νομή της εξουσίας. Στη κοινωνία του Θέογνι ,ο ἐσθλός (αριστοκράτης) σημαίνει "ηθικός και καλός", ενώ ο κακός σημαίνει "ταπεινής και κατώτερης καταγωγής". Το αντιθετικό αυτό δίπολο αποτελεί ένα από τα κυριότερα μοτίβα του ποιητή. Παρόμοιες εννοιολογικές συνδέσεις απαντώνται και σε άλλες γλώσσες, αλλά στο Θέογνι αποτελεί τη βάση από την οποία ξεκινά για να εκφωνήσει το δικό του λόγο περί ηθικής. Με τις ελεγείες του, αποτυπώνει το αριστοκρατικό ιδεώδες σχετικά με το «πῶς δεῖ εἴναι» ο άνθρωπος, καθιστώντας το κοινό κτήμα των Ελλήνων της εποχής του, λίγο πριν η κοινωνική του ομάδα τεθεί στο περιθώριο των πολιτικών εξελίξεων. Στη σύγχρονη εποχή φαντάζει ως νομοθέτης, όπως πράγματι υπήρξε ο πρώτος από τους δύο που μόλις αναφέρθηκαν μαζί με τον Σπαρτιάτη Λυκούργο. Όλοι τους σκιαγράφονται ως αποκομμένοι από το πνεύμα της εποχής της πόλης τους, στην οποία προσφέρουν έναν ηθικό κώδικα και ακολουθούν το δρόμο της εκούσιας ή ακούσιας εξορίας.

Η απήχηση των ελεγειών του Θέογνι ήταν τέτοια που έναν αιώνα περίπου μετά το θάνατό του θεωρούνταν ήδη κλασικός, όπως μαρτυρούν οι πολλαπλές παραθέσεις των στίχων του και οι άλλες αναφορές σ'αυτόν κατά τη διάρκεια της ομώνυμης εποχής. Ο Ξενοφώντας αναφέρει ότι μοναδικό αντικείμενο της ποίησης του ήταν η αρετή και η κακία των ανθρώπων, οπότε το έργο του συνιστούσε διατριβή πάνω στο θέμα. Ο Ισοκράτης τον συγκαταλέγει μεταξύ του Ησιόδου και του Φωκυλίδη ως «...άριστο σύμβουλο για τον ανθρώπινο βίο.». Πλάτωνας και Αριστοτέλης παραθέτουν στίχους του εν μέσω της ανάπτυξης των φιλοσοφικών τους συλλογισμών

Τα χρόνια μετά την κατάλυση της τυραννίας αποτελούν περίοδο κρίσης και αστάθειας για το σύνολο των πόλεων. Οι Ελληνικές πόλεις πολεμούν μεταξύ τους ( πράγμα που δεν συνέβαινε την εποχή των «τυράννων») και ταυτόχρονα κατατροπώνονται από εξωτερικούς εχθρούς. Ο όχλος καταλύει κάθε θεμέλιο αρετής και παιδείας και επικρατεί βαρβαρότητα, βια, ηδονισμός και ανηθικότητα του όχλου που επιλέγει τους χειρότερους εγκληματίες για ηγέτες του. Η απώλεια ισορροπίας αφορά τόσο το εσωτερικό της κάθε πόλης (έντονες κοινωνικές διαμάχες) όσο και τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των πόλεων.

Οι τριάκοντα φιλόσοφοι ( που ο όχλος ονόμασε «τριάκοντα τυράννους» ήθελαν να επαναφέρουν την χαμένη αίγλη της Αθήνας από την εποχή του Πεισιστράτου, να επαναφέρουν τη γνώση, τη παιδεία, την κοινωνική συνοχή, την πολιτιστική ανάπτυξη και την εκδίωξη των κλεπτοκρατών, των καταχραστών, των έκφυλων σοδομιστών του συστήματος του πόρνου και αρχικαταχραστή εγκληματία Περικλή. Φυσικά ο αθηναικός όχλος δεν μπόρεσε να αντέξει ένα τέτοιο καθεστώς γιατί όπως λέει και ο Ηράκλειτος τα γουρούνια τέρπονται στο βούρκο και όχι στο καθαρό νερό και επανέφεραν και πάλι το βρωμερό καθεστώς της δημοκρατίας.

Ο Αρχοντας-Βασιλέας του Σωκράτη αλλά και του Πλάτωνα έχει την όψη του παλαιού αρχέγονου Δεσπότη, ενός Αρχοντα του οποίου η ανώτερη φύση υπερβαίνει την έννοια της μάζας και έχει απόλυτη δύναμη και εξουσία. Αυτή η παρουσίαση του απόλυτου Δεσπότη από τον Πλάτωνα έρχεται να ταιριάξει με τον μύθο του Ησιόδου περί χρυσής εποχής. Ακόμα και η αρετή και η σοφία της «ηρωικής» γενιάς , της γενιάς των «Ηρώων», πολύ μετά τη χρυσή εποχή , στη χάλκινη εποχή, τους κάνει να φαίνονται ως Θεοί ,και τους προσδίδει κύρος και μεγαλείο μετατρέποντας τους ως πρότυπα προς μίμησιν για τους διεφθαρμένους και μιασμένους ανθρώπους της σιδηράς εποχής

Η πρώιμη εποχή του Δια αναφέρεται στη περίοδο του αρχαίου Δεσποτισμού, ο οποίος δοξάζεται και υμνολογείται από Ομηρο και Ησιοδο και αργότερα από Πυθαγόρα και Πλάτωνα. Στη περίοδο αυτή της αρχαίας χρυσής εποχής , οι Θείοι Βασιλείς της ανθρωπότητας , κυριολεκτικά και απόλυτα ρεαλιστικά αντίγραφα της εικόνας του «Ποιμένα Θεού», κυβερνούσαν ολοκληρωτικά και απολυταρχικά ως «Ποιμένες των ανθρώπων», του ανθρώπινου κοπαδιού. Παρ όλα αυτά , μαζί με την υποβάθμιση των Ηρώων ακόμα και σε μια πρότερη εποχή της σιδηράς, η αφήγηση αυτή είναι πια μακρινό παρελθόν. Η κυριαρχία της λήθης (λησμοσύνης) στην ύστερη εποχή του Δια αναφέρεται στην εκκοσμίκευση και στον εξανθρωπισμό της κουλτούρας και στη κατάρρευση της Βασιλείας των Θεών αλλά και των Ηρώων και την έλευση της παρακμής και της σαπίλας της δημοκρατίας που αντιπροσωπεύεται πλήρως από τη γνωστή χυδαία και άθεη φράση του σοφιστή-δημαγωγού Πρωταγορα «μέτρον πάντων χρημάτων ἄνθρωπος», δηλαδη για όλα το μέτρο είναι οι ορέξεις του όχλου.

Στο προαύλιο του παλατιού του Άδη και της Περσεφόνης κάθονται οι τρεις κριτές του Κάτω Κόσμου: ο Μίνωας, ο Ραδάμανθυς και ο Αιακός.

Ο βασιλιάς Μίνωας, ο Αιακός και ο Ραδάμανθυς κρίνουν την αγνότητα κάθε ψυχής που εισέρχεται στον Κάτω Κόσμο. Στις ψυχές που θεωρούνταν δίκαιες επιτρεπόταν να εισέλθουν στα Ηλύσια Πεδία, ενώ οι ψυχές που θεωρούνταν κακές καταδικάζονταν στα βάθη του Τάρταρου. Αυτοί ήταν γιοι του Δία και της Ευρώπης. Ο Ραδάμανθυς έπρεπε να κρίνει τις ψυχές των Ασιατών, ο Αιακός τις ψυχές των Ευρωπαίων, ενώ ο Μίνωας είχε την επικρατούσα ψήφο. (Πλάτων, Γοργίας, ).

Ήταν τρεις θεϊκοί ιερείς-βασιλείς, απόλυτοι άρχοντες και μονάρχες στην Ελλάδα στη χρυσή εποχή του γένους των Ελλήνων. Ο Ραδάμανθυς ήταν γιος του Δία και της Ευρώπης και αδελφός του Σαρπηδόνα και του Μίνωα. Ήταν Ιερέας-Βασιλιάς στο νησί της Κρήτης. Ο Ραδάμανθυς κυβέρνησε την Κρήτη πριν από τον Μίνωα και έδωσε στο νησί έναν εξαιρετικό κώδικα νόμων, τον οποίο πιστεύεται ότι αντέγραψαν οι Σπαρτιάτες.

Ο Μίνωας ήταν ο πιο διάσημος Ιερέας-Βασιλιάς, απόλυτος Ηγεμόνας της Κρήτης μετά τον Ραδάμανθυ. Ο Μινωικός πολιτισμός της προελληνικής Κρήτης έχει πάρει το όνομά του. Ο Μίνωας ήταν ένας τίτλος, ήταν η κρητική λέξη για το τίτλο «βασιλιάς» - «απόλυτος άρχοντας», «αρχιερέας» , όπως ο τίτλος Φαραώ στην Αίγυπτο. Υπάρχουν μερικές ενδιαφέρουσες ομοιότητες μεταξύ του Μίνωα και των ονομάτων άλλων αρχαίων ιδρυτών-ιερέων-βασιλέων, όπως ο Μένες της Αιγύπτου, ο Μάνους της Γερμανίας, ο Μάνου της Ινδίας και ούτω καθεξής. Σύμφωνα με την Οδύσσεια ο Μίνωας μιλούσε με τον Δία κάθε εννέα χρόνια . Έπαιρνε τους νόμους για τη Πολιτεία του κατευθείαν από τον ίδιο τον Δία Κάθε εννέα χρόνια ο Μίνωας ανέβαινε στην κορυφή του βουνού Ίδη της γης του, για να λάβει του νόμους από τον ίδιο το Θεό ( όπως ο Μωυσής στο όρος Σινά) , ουσιαστικά για να ανανεώσει την κύρωση του εννιάχρονου θεοκρατικού αξιώματος του