Το ανθρώπινο πνεύμα χαρακτηρίζεται από μια ανήσυχη προσπάθεια για αριστεία, μια επιθυμία για τιμή και μια φυσική κλίση προς τον ανταγωνισμό στη δημόσια αρένα – είτε πρόκειται για τον αθλητισμό είτε για το πεδίο της μάχης. Αυτή η σχέση μεταξύ αθλητισμού και πολέμου δεν είναι τυχαία αλλά απαραίτητη.
Τόσο ο αθλητισμός όσο και ο πόλεμος προκύπτουν από τις ίδιες παρορμήσεις του ανταγωνισμού, του θάρρους και της επιδίωξης της δόξας. Ο αθλητισμός, στην ευγενέστερη μορφή του, είναι ένα φαξ του πολέμου – μια απομίμηση μάχης που διοχετεύει την πολεμική ανδρεία σε μια ελεγχόμενη και εποικοδομητική αρένα απαλλαγμένη από τις ποινές του θανάτου.
Αλλά όπως όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες, γίνεται βίτσιο όταν λαμβάνεται σε υπερβολή. Όταν ο αθλητισμός παύει να καλλιεργεί την αρετή και αντ' αυτού γίνεται ένα ναρκωτικό θέαμα, κινδυνεύει να γίνει αυτό που ο Γιουβενάλης χλεύαζε ως «panem et circenses» – ή ψωμί και θεάματα – ένα όπιο που αποσπά την προσοχή των ανθρώπων από τα πολιτικά τους καθήκοντα.
Ο Αθλητισμός ως Πανομοιότυπο του Πολέμου
Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης διατύπωσε με σαφήνεια τη θεμελιώδη ηθική αρχή ότι «η αρετή είναι στο μέσο» και ότι τα ανθρώπινα πάθη και η δραστηριότητα, αν και δυνητικά καταστροφικά όταν δεν περιορίζονται, μπορούν να διαταχθούν προς το καλό όταν διέπονται από τη λογική. Ο αθλητισμός αποτελεί παράδειγμα αυτής της αρχής καθώς παρέχει μια ρυθμιζόμενη διέξοδο για επιθετικότητα και ανταγωνισμό – παρορμήσεις που, αν αφεθούν ανεξέλεγκτες, μπορούν να επισπεύσουν εμφύλιες αναταραχές και βία.
Στην αρένα, αυτές οι παρορμήσεις πειθαρχούνται από κανόνες, επιβάλλονται από τους διαιτητές και εκτελούνται εντός αυστηρών ορίων, μετατρέποντας τις καταστροφικές τάσεις σε επιδείξεις δεξιοτήτων και αντοχής. Ο αθλητισμός, όπως και ο πόλεμος, είναι ένα θέατρο δραστηριότητας όπου δοκιμάζεται το θάρρος, η αντοχή και η πειθαρχία. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον πόλεμο, το διακύβευμά του δεν είναι η ζωή και ο θάνατος, αλλά η αναγνώριση, η τιμή και ο έπαινος.
Ο πολεμικός χαρακτήρας του αθλητισμού είναι εμφανής στην περίτεχνη οργάνωση και τον πλούσιο συμβολισμό του. Οι ομάδες είναι διατεταγμένες σαν στρατοί, με προπονητές ως στρατηγούς, παίκτες ως μονάδες και στρατηγικές που περιγράφονται με όρους τακτικής. Στολές, ύμνοι και τελετουργικά εγκαίνια παραπέμπουν στην επισημότητα της στρατιωτικής τελετουργίας. Οι διεθνείς διαγωνισμοί, ειδικότερα, μοιάζουν με συμβολικές μάχες μεταξύ εθνών, όπου σημαίες, μετάλλια και τρόπαια αντικαθιστούν τα παραδοσιακά λάφυρα του πολέμου. Έτσι, ο αθλητισμός λειτουργεί ως ελεγχόμενο αντίγραφο του πολέμου που μιμείται τη δομή και το πνεύμα της μάχης, ενώ μετριάζει τις καταστροφικές συνέπειές του.
Καλλιέργεια χαρακτήρα μέσω του ανταγωνισμού
Σωστά οργανωμένος, ο αθλητισμός καλλιεργεί αρετές απαραίτητες τόσο για το άτομο όσο και για την πολιτεία. Προωθεί τη σωματική υγεία, την πειθαρχία, την ομαδική εργασία και την ανθεκτικότητα. Επιπλέον, καλλιεργεί – πρωτίστως στα παιδιά – τις αρετές της επιμονής στις αντιξοότητες και της μεγαλοψυχίας στη νίκη.
Ο Ρωμαίος ρήτορας Μάρκος Τούλιος Κικέρωνας αναγνώρισε τη διαμορφωτική δύναμη της σωματικής άσκησης στα παιδιά, γράφοντας στις Διαφωνίες του Tusculan ότι «Είναι μόνο η άσκηση που υποστηρίζει τα πνεύματα και διατηρεί το μυαλό σε σθένος». Αυτή η αρχή που χρησίμευσε ως βάση για τη ρωμαϊκή παιδαγωγική δεν αφορούσε αποκλειστικά τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, αλλά απηχούσε το ακόμη αρχαιότερο παράδειγμα των Ελλήνων. Ο διάσημος πολεμιστής και φιλόσοφος Ξενοφών έγραψε στα Απομνημονεύματά του ότι «Όσοι δεν εκπαιδεύουν το σώμα δεν μπορούν να εκτελέσουν τις λειτουργίες που είναι κατάλληλες για το σώμα, έτσι όσοι δεν εκπαιδεύουν την ψυχή δεν μπορούν να εκτελέσουν τις λειτουργίες της ψυχής». Τόσο ο Κικέρων όσο και ο Ξενοφών διατήρησαν την αρχαία σοφία ότι οι ισχυροί πολίτες είναι αυτοί με ισχυρά σώματα και δυνατά μυαλά και οι ισχυροί πολίτες κάνουν ισχυρά κράτη.
Αυτή η προοπτική βελτιώθηκε περαιτέρω από τους Σχολαστικούς του Μεσαίωνα. Στο έργο του Summa Theologiae, ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης επαινεί την αρετή της ευτραπελίας (παιγνιώδης διάθεση ή αναψυχή) ως το μέσο μεταξύ υπερβολικής σοβαρότητας και επιπολαιότητας. Ο αθλητισμός, υποστήριξε ο Ακινάτης, είναι μια μορφή αναψυχής που αναζωογονεί την ψυχή, προετοιμάζει τον άνθρωπο για υψηλότερες επιδιώξεις και τον θεωρούσε φάρμακο για την αγιοασθένεια ή την πνευματική κόπωση. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο αθλητισμός είναι αγαθό στο βαθμό που είναι ανάλογος, διατεταγμένος στην καλλιέργεια της αρετής και αντανακλά τη φυσική επιθυμία του ανθρώπου για αριστεία. Ωστόσο, γίνεται φαύλος και άτακτος όταν εκφυλίζεται σε απλή ψυχαγωγία και διαχωρίζεται από τους ανώτερους σκοπούς της αστικής ευθύνης και της ηθικής διαμόρφωσης.
Η πολιτική δύναμη του θεάματος
«Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο» και για το σκοπό αυτό ο αθλητισμός εκπληρώνει και τη φυσική κλίση του ανθρώπου προς την κοινότητα. Οι υποστηρικτές μιας ομάδας σχηματίζουν ένα είδος πολιτικού σώματος, που ενώνεται με συνθήματα, χρώματα και σύμβολα, όπου οι νίκες και οι ήττες μοιράζονται συλλογικά, ενισχύοντας τελικά απτούς δεσμούς ταυτότητας και αλληλεγγύης – ένα θέαμα που είναι πιο εμφανές σε διεθνείς διοργανώσεις όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
Ωστόσο, αυτό μπορεί να εκφυλιστεί σε εχθρότητα όταν ασκείται δυσανάλογα, καθώς το κοινοτικό πνεύμα εκφυλίζεται σε φυλετισμό και η υποστήριξη μεταφράζεται σε δικαιολογία για απτές συγκρούσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το ίδιο πάθος που ενώνει τους υποστηρικτές μπορεί επίσης να είναι το ίδιο πάθος που υποκινεί τη βία κατά των αντιπάλων, το οποίο αφαιρεί το παροιμιώδες πέπλο, δίνοντας στο κοινό μια γεύση από την πραγματική βία που ο αθλητισμός στοχεύει να αναπαράγει – ή μάλλον να εξημερώσει.
Η ευχαρίστηση ως μονοπάτι προς την παθητικότητα
Ο Άγιος Αυγουστίνος της Ιππώνας αναγνώρισε ότι το πολεμικό πνεύμα που επιδεικνύεται στους ρωμαϊκούς αγώνες, όταν διατάσσεται σωστά, είναι απαραίτητο για την εξυπηρέτηση του κοινού καλού. Ωστόσο, στο magnum opus του, η Πόλη του Θεού, προειδοποίησε για τους κινδύνους της σύγχυσης της συμβολικής μάχης με την αληθινή αρετή: «Γιατί οι παραστάσεις, όταν συχνάζουν, απομακρύνουν τους ανθρώπους από σοβαρές ασχολίες και χρήσιμες δουλειές και οδηγούν τους σε μάταια και πονηρά πράγματα». Όπως και με πολλούς Ρωμαίους της εποχής του, ο Αυγουστίνος τόνισε ότι η πρόκληση έγκειται στο να διασφαλιστεί ότι ο αθλητισμός παραμένει μια σχολή πειθαρχίας και όχι ένα θέατρο απόσπασης της προσοχής.
Μετά από αυτό, ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης προειδοποίησε για τους κινδύνους των διαταραγμένων ερώτων ως μέρος της ευρύτερης εξερεύνησης του ordo caritatis (τάγμα της φιλανθρωπίας). Όταν οι υπερβολικές προσκολλήσεις σε μικρότερα αγαθά – όπως ο αθλητισμός και η ψυχαγωγία – επισκιάζουν ή μάλλον αποσπούν την προσοχή από μεγαλύτερα αγαθά, αυτά αναπόφευκτα δημιουργούν θηλυπρέπεια μέσα στο άτομο και το συλλογικό, καθιστώντας τα τόσο πνευματικά όσο και ηθικά αδύναμα καθώς το σώμα προσαρμόζεται στις λειτουργίες της ψυχής.
Από τη Διαπαιδαγώγηση στη Φθορά
Όταν ο αθλητισμός γίνεται αυτοσκοπός, αποκομμένος από την καλλιέργεια της αρετής, κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε ένα άσκοπο θέαμα. Στην εποχή του, ο Αυγουστίνος θρηνούσε για τη ρωμαϊκή εμμονή με τους αγώνες μονομάχων, όπου οι πολίτες, «μεθυσμένοι από την τρέλα των παραστάσεων», εγκατέλειπαν τις πολιτικές τους ευθύνες και «ήλπιζαν με αγωνία σε δύο μόνο πράγματα: ψωμί και θεάματα».
Στη σύγχρονη εποχή, η εμπορευματοποίηση του αθλητισμού υποβιβάζει τους αθλητές σε εμπορεύματα και τους υποστηρικτές σε καταναλωτές. Ο αδυσώπητος κύκλος των παιχνιδιών, του σχολιασμού και του τζόγου καλλιεργεί μια κουλτούρα απόσπασης της προσοχής, όπου η συμμετοχή στα κοινά αντικαθίσταται από παθητική ψυχαγωγία και οι νέοι άνδρες εκτρέπονται από το διπλό τους άκρο προς μια αέναη κατάσταση σταματημένης ανάπτυξης. Μερικές φορές, κινδυνεύει να υποτάξει και να εξημερώσει, και αντί να καλλιεργήσει την αρετή και την αριστεία, καλλιεργεί την κακία, ενθαρρύνει την παθητικότητα και κανονικοποιεί τον εφησυχασμό.
Απόηχοι μιας Αυτοκρατορίας
Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δείχνει τους κινδύνους της υπερβολικής αφοσίωσης στο θέαμα. Καθώς η πολιτική διαφθορά βάθαινε τον τρίτο και τέταρτο αιώνα, ο πληθυσμός στράφηκε όλο και περισσότερο σε μονομαχίες και αρματοδρομίες για παρηγοριά. Αυτές οι διασκεδάσεις παρείχαν μια επιφανειακή αίσθηση ενότητας, ενώ συγκάλυπταν την παρακμή της πολιτικής αρετής και την επικείμενη κατάρρευση της κοινωνίας.
Γράφοντας στον απόηχο της λεηλασίας της Ρώμης από τους Βησιγότθους, ο Αυγουστίνος υποστήριξε ότι «η καταστροφή της πόλης ήταν η τιμωρία των ελαττωμάτων της», καθώς πίστευε ότι η υπερβολική προσήλωση των Ρωμαίων στους αγώνες τους αποσπούσε την προσοχή από τα πολιτικά τους καθήκοντα και με αυτόν τον τρόπο επιτάχυνε την ηθική της κατάρρευση.
Από τα θεμέλιά της, η δύναμη της Ρώμης σφυρηλατήθηκε «μέσω της φροντίδας και της δύναμης της πειθαρχίας», όπως παρατήρησε ο Βεγέτιος. Οι πολίτες, σκληραγωγημένοι από τη χειρωνακτική εργασία και δεσμευμένοι από το καθήκον, αναζητούσαν τη δόξα όχι σε άσκοπα θεάματα αλλά στην υπεράσπιση της πατρίδας τους είτε στην πολιτική αρένα είτε στο πεδίο της μάχης. Ωστόσο, καθώς η αυτοκρατορία επεκτεινόταν και η φθοροποιός επιρροή του πλούτου εισχωρούσε, το πνεύμα του ρωμαϊκού λαού στράφηκε από τα όπλα στη διασκέδαση και αντί να στραφεί στο ναό, στράφηκε στο τσίρκο. Μεγάλωσαν άνδρες που ζούσαν για τον εντυπωσιασμό της μάχης – το φαξ του πολέμου – και όχι για τον ίδιο τον πόλεμο, και μέχρι να κατακτηθούν από έναν λαό που ζούσε ακόμα με το σπαθί.
Το κόστος του εφησυχασμού
Έτσι και στη δική μας εποχή, οι άνθρωποι παραδίδουν τη δύναμή τους σε αντιπερισπασμούς. Οι αγώνες των αθλητών, αν και δεν έχουν καμία συνέπεια για τη μοίρα των εθνών, καταναλώνουν τα πάθη που κάποτε προορίζονταν για το πολιτικό καθήκον και τη θυσία. Όπως και στη Ρώμη, οι ηγεμόνες βρίσκουν σε τέτοιες διασκεδάσεις ένα έτοιμο μέσο ειρήνευσης, γιατί ένας λαός απορροφημένος στα παιχνίδια κυβερνάται εύκολα, ικανοποιημένος να ζητωκραυγάζει από τις κερκίδες ενώ άλλοι διαμορφώνουν το πεπρωμένο τους.
Το μάθημα της ιστορίας είναι σαφές: όταν μια κοινωνία εξυψώνει τα επιτελεστικά κατορθώματα και τα θεάματα πάνω από την πειθαρχία, σπέρνει τους σπόρους για τη δική της υποταγή, καθώς ο άνθρωπος τοποθετεί τον εαυτό του σε αόρατα δεσμά.
Η Ρώμη, η μεγαλύτερη από τις αυτοκρατορίες, δεν ηττήθηκε από τους εχθρούς της, αλλά από την αδυναμία και τη θηλυπρέπεια που εκτρέφονταν μέσα στα τείχη της, και ο σύγχρονος άνθρωπος, αν επιμείνει σε αυτή την πορεία δράσης, μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμά της.
Βήμα προς βήμα οδηγήθηκαν σε πράγματα που έχουν διάθεση για φαυλότητα, το σαλόνι, το μπάνιο, το κομψό συμπόσιο – όλα αυτά μέσα στην άγνοιά τους τα ονόμασαν πολιτισμό, ενώ δεν ήταν παρά ένα μέρος της δουλείας τους. – Publius cornelius tacitus (Agricola)
**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου