ο Μεσσίας της Σμύρνης ΣΑΜΠΕΤΑΙ ΣΕΒΗ
Μετά τους Μακκαβαίους, την εξέγερση του Μπαρ Χοκμπά1 και την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους, η διασπορά των Εβραίων σε όλη τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη μετέθεσε τα μεσσιανικά όνειρα του εβραϊκού λαού από το ενθάδε στο επέκεινα. Tο Ταλμούδ και η μυστικιστική Καμπαλά θα υποκαταστήσουν την επίγεια βασιλεία, εν αναμονή καλύτερων ημερών για την εκπλήρωση του σιωνιστικού μεσσιανικού ονείρου, που θα αρχίσει να παίρνει σάρκα και οστά στον 20ό αιώνα. Η μόνη στιγμή που οι Εβραίοι θα θεωρήσουν, με μυθολογικό τρόπο, πως ήρθε η ώρα για την εκπλήρωση της μεσσιανικής προφητείας ήταν η ανακήρυξη του Σμυρνιού σεφαραδίτη Σαμπετάι Σεβή σε Μεσσία το 1666. 
Όπως τονίζει ο Γκέρσομ Σόλεμ στο ογκώδες και μνημειώδες σύγγραμμά του για τον Σαμπετάι, “Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, χωρίς να αγγίξουμε τα θεμελιώδη συναφή ερωτήματα, ένα τέτοιο κίνημα που αναστάτωσε τον οίκο του Ισραήλ μέχρι τα θεμέλιά του και αποκάλυψε όχι μόνο τη ζωτικότητα του εβραϊκού λαού αλλά και την βαθύτερη φύση, επικίνδυνη και καταστροφική, της διαλεκτικής που διέπει τη μεσσιανική ιδέα”2.
Ο Μεσσίας του Ισραήλ δεν μπορούσε παρά να προέλθει από την εβραϊκή κοινότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί εκεί οι Εβραίοι απολάμβαναν τη μεγαλύτερη αυτονομία και ελευθερία. Εκεί, μετά την εγκατάστασή τους το 1493, οι Τούρκοι τους προσφέρουν εκτεταμένα προνόμια, γιατί λειτουργούν ως η αστική τάξη της Αυτοκρατορίας, ενώ ταυτόχρονα δεν συνιστούν κανένα κίνδυνο για τους Οθωμανούς, όπως οι εγχώριοι ραγιάδες. Οι Εβραίοι μεταβάλλονται στην κατ’ εξοχήν αστική τάξη της Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα στη διάρκεια του 16ου αιώνα.
Όμως ο 17ος αιώνας υπήρξε μια εποχή αρνητική για τον εβραϊσμό της Θεσσαλονίκης και ολόκληρης της Τουρκίας.
Επιδημία πανούκλας το 1618, καταστροφική πυρκαγιά το 1620, βαρύτατη φορολογία που πλήττει τοεβραϊκό εμπόριο και τη βιοτεχνία και τέλος εμφάνιση εγχώριων, χριστιανικών αστικών τάξεων, κυρίως των Ελλήνων και των Αρμενίων, που ανταγωνίζονται τους Εβραίους. Στην Ευρώπη επιτείνονται και πάλι οι διώξεις κατά των Εβραίων, μέσα στο πλαίσιο των θρησκευτικών πολέμων. Το 1648 πραγματοποιούνται εκτεταμένες σφαγές των πλέον πολυάριθμων εβραϊκών κοινοτήτων της εποχής, στην Πολωνία και την Ουκρανία. Υπάρχει ένα γενικό κλίμα ανησυχίας και προσμονής μιας θεόσταλτης αλλαγής. Είναι η ώρα του Μεσσία.
Ο Σαμπετάϊ γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1626 από Θεσσαλονικιούς γονείς, που μετανάστευσαν στη Σμύρνη, και από μικρός εντρύφησε στις Γραφές και το Ταλμούδ. Κυρίως όμως επηρεάστηκε από την Καμπάλα, και το Ζόχαρ που προαναγγέλλουν την έλευση του Μεσσία. Σταδιακώς αποκτά όλο και περισσότερους μαθητές και το 1648 εγκαινιάζει την μεσσιανική του σταδιοδρομία όταν θα επιχειρήσει να “σταματήσει” την πορεία του ήλιου, με προφανή αποτελέσματα. Το 1651 φεύγει για τη Θεσσαλονίκη όπου εμπεδώνεται η φήμη για τη μεσσιανική αποστολή του και παρασύρει μαζί του μεγάλο μέρος του πληθυσμού προκαλώντας φοβερή αναστάτωση στη μεγάλη κοινότητα και επισύροντας τη μήνη της κατεστημένης εβραϊκής
ηγεσίας. Με την απειλή του θανάτου να επικρέμαται πάνω του, θα υποχρεωθεί να φύγει το 1657 και, μετά από μεγάλη περιπλάνηση στην Πάτρα, την Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη, την Οχρίδα, τη Ρόδο, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, θα καταλήξει στην Ιερουσαλήμ και τη Γάζα το 1664. Πλησιάζει η μεσσιανική χρονολογία του 1666. Σύμφωνα με την Καμπαλά, στις 25 Οκτωβρίου αυτού του χρόνου, ημέρα Δευτέρα, θα πραγματοποιηθεί η “Γκέουλα” (η τελική Λύτρωση). Ο Γιοζέφ Νεχαμά, στην Ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης3, περιγράφει την αποθέωση του Μεσσία, από την Παλαιστίνη έως τη Σμύρνη:
“Με τον ερχομό του στη Γάζα, απέκτησε ένα νέο πλεονέκτημα που παγιώνει την πορεία του προς το θρίαμβο. Είχε γνωρίσει ένα νεαρό παλαβό, τον Αβραάμ Βενιαμίν Νάθαν Εσκενάζη. [ ] Τούτος ο έφηβος των δεκαεννιά ετών τίθεται ολοκληρωτικά στη διάθεσή του, προσκολλάται επάνω του επίμονα, τον συνοδεύει στην Ιερουσαλήμ μαζί με τον Σαμουέλ Πρίμο και γίνεται ο πιο πολύτιμος βοηθός του. [ ]
Καταφέρνει μάλιστα πολύ άνετα να παραπλανήσει τον εύπιστο Σεβή. Του δείχνει μέσα σε μεγάλη μυστικότητα ένα πολύτιμο χειρόγραφο με αρχαϊκούς χαρακτήρες και με τίτλο: η “Μεγάλη Σοφία του Σολομώντα” [ ]. Υποστηρίζει ότι ο Γιακχινί είχε βρει αυτό το κείμενο σ’ έναν τάφο του νεκροταφείου και το αποδίδει σ’ ένα συγγραφέα πολύ παλαιό. Τραβάει ιδιαίτερα την προσοχή του Σεβή ένα απόσπασμα αυτού του χειρόγραφου, αλλοιωμένο με επιδέξιο τρόπο από τον ίδιο ή από τον Γιακχινί. ‘Εγώ, ο Αβραάμ’, διαβάζει, ‘έζησα σαράντα χρόνια σε μια σπηλιά, παραδομένος σε στοχασμούς. Όταν αναρωτήθηκα: ‘πότε θα έρθει επιτέλους ο καιρός των θαυμάτων;’, άκουσα μια φωνή να μου απαντά: ‘το έτος 5386 (1626) θα φανερωθεί, από τον Μορδεχάι Σεβή, ένας γιός που θα φέρει το όνομα Σαμπετάι και θα σώσει το Ισραήλ, θανατώνοντας τον Δράκοντα χωρίς να κάνει χρήση όπλων.’
Οι τελευταίες αμφιβολίες που ίσως υπήρχαν ακόμη στο μυαλό του Σμυρνιού ραβίνου διαλύονται απ’ αυτήν την τόσο ξεκάθαρη και σαφή προφητεία. Χρωστάει απέραντη ευγνωμοσύνη στον καινούργιο του συνεργάτη για την αποκάλυψή της. [ ]. Όμως, γι αυτό το άθλιο αποτυχημένο πλάσμα, ο ταπεινός ρόλος του γραφέα δεν είναι πια ικανοποιητικός. Ιδιοποιείται, από μόνος του, τον ρόλο του Προδρόμου και βεβαιώνει ότι ενσαρκώνει την ψυχή του προφήτη Ηλία, πραγματοποιώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το όνειρο που έτρεφε μέσα του από παιδί. Από εκείνη τη στιγμή γίνεται ο εμψυχωτής του μεσσιανικού κινήματος.[ ] Παραφράζοντας τη σολομωνική, διακηρύσσει [ ] τη σεβάσμια αποκάλυψη που του έκανε μια ουράνια φωνή, κατά τα λεγόμενά του: ο Μεσσίας πρόκειται να έρθει κατά το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς. Με την έλευσή του, θα αιχμαλωτίσει τον σουλτάνο, θα επαναφέρει τον εκλεκτό λαό στη γη των προγόνων και θα καθυποτάξει όλες τις δυνάμεις του κόσμου με ειρηνικά μέσα. Ένα μόνο έθνος, η Γερμανία, αιώνιος εχθρός των τέκνων του Ιούδα, θα μείνει ανυπότακτη. Μόνο αυτή θα υποστεί έναν πόλεμο που θα είναι αιματηρός. Όταν όλη η οικουμένη κατακυριευτεί, ο Μεσσίας θα διασχίσει τον ποταμό Σαββατικό, θα πάει πίσω απ’ τα βουνά και ιππεύοντας ένα λιοντάρι θα οδηγήσει στην Παλαιστίνη τους απογόνους του Μωυσή και των Δέκα Φυλών.
Ο Νάθαν [ ] στέλνει ακόμη στην Αίγυπτο και την Ευρώπη, ως αντιπροσώπους, δύο αποστόλους, τον Γερμανό καβαλιστή Matatia Bloch κι ένα νεαρό Εβραίο από το Μοριά, τον Σαμπετάι Ραφαέλ, με την υποχρέωση να διαδώσουν το νέο ευαγγέλιο στις εβραϊκές μάζες. Ο δεύτερος, ντυμένος με τη φανταχτερή ανατολίτικη φορεσιά του, θα πάει πρώτα να κάνει κηρύγματα για τον Μεσσία στην Ιταλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία, την Πολωνία. [ ]
Οι μεγαλοδωρίες που παραχωρεί αφειδώς ο Σαμπετάι στην Ιερουσαλήμ ενισχύονται στα μάτια των απλών ανθρώπων από τα οράματα του Νάθαν. Μέσα σε μερικές μέρες, μοιράζει στους φτωχούς τέσσερις χιλιάδες τάλιρα. [ ] Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ο Νάθαν γνωστοποιεί πως ουράνιες φωνές του επιβεβαίωσαν ότι, σε λίγο, ο δάσκαλός του θα αναδεχθεί το στέμμα επί της κεφαλής. Αυτές οι διαβεβαιώσεις πετούν από στόμα σε στόμα. Δε μιλούν πια παρά για τον Μεσσία και την ακατανίκητη δύναμή του. Εκστασιάζονται με τα θαύματα που η λαϊκή φαντασία θεωρεί ότι έχει κιόλας εκπληρώσει. Η θάλασσα ήταν φουρτουνιασμένη: την κατεύνασε βάζοντας το πόδι σ’ ένα πλοίο. Η όψη του και μόνο έτρεψε σε φυγή μια συμμορία άγριων πειρατών κτλ. Ολόκληρη η εβραϊκή Παλαιστίνη πιστεύει ότι η ώρα της λύτρωσης σήμανε. Παραληρεί. Μαίνεται η λύσσα για τις προφητείες. Ξεπετιούνται από παντού οραματιστές, ακόμη και ανάμεσα στους σκλάβους, και χιλιάδες μαρτυρίες επιβεβαιώνουν τον ερχομό του Μεσσία, του πλέκουν το εγκώμιο στις συναγωγές και προς τιμήν του απαγγέλλουν προσευχές.
Ο Νάθαν δεν περιορίζεται σε προφητείες. Την Κυριακή 31 Μαρτίου 1665, μια λαμπερή ημέρα, τον ανεβάζει σ’ ένα καθαρόαιμο άλογο και τον βάζει να διασχίσει με πανηγυρισμούς τους δρόμους της Γάζας, ενώ προπορεύεται ένα πρωτοπαλλήκαρο που φωνάζει: “Ιδού ο βασιλεύς του Ισραήλ!”. Το πλήθος, στην αρχή εκστατικό, αφήνεται να παρασυρθεί και ευθύς αναφωνεί: “Ζήτω ο βασιλεύς του Ισραήλ!”
Ο Σαμπετάι αιθεροβατεί. Αφήνεται να κάνουν ό,τι θέλουν. Τούτος ο κακόμοιρος παρανοϊκός μένει απαθής. Βρίσκεται σε πλήρη φαντασίωση. Πιστεύει ακλόνητα ότι υπακούει στο θέλημα του Υψίστου, ότι είναι ο Εκλεκτός και ο Κεχρισμένος Του. [ ]
Οι προφητείες έχουν εκπληρωθεί. Κατά τις μεγάλες πανηγυρικές τελετές, στον τύπο δέησης υπέρ του ηγέτη της χώρας που εκφωνείται από τον άμβωνα, το όνομα του σουλτάνου υποκαθίσταται με αυτό του Σαμπετάι Σεβή.
Έχει έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Ιδού, αναλάμπει η Gueoula. Μόνο οι ανάξιοι, οι χτυπημένοι από τύφλωση, δεν την βλέπουν. [ ] Η ομαδική παράκρουση παρασύρει τη μάζα που βρίθει από αναξιοπαθούντες οι οποίοι ζουν από τις ελεημοσύνες που συγκεντρώνουν οι Chilouhim σ’ όλη τη Διασπορά. Κατακυριεύει ολόκληρο αυτόν το λαό των γερόντων που ήρθαν από κάθε γωνιά της οικουμένης για να ενταφιαστούν σ’ αυτή την ιερή γη, που, πρώτη απ’ όλες, υπό τον ήχο του αγγελτήριου σαλπίσματος του Μεσσία, θα αναστήσει ανανεωμένους και απαστράπτοντες από δόξα τους νεκρούς που της έχουν παραδοθεί. Η Ιερουσαλήμ παραληρεί. [ ]
Εθελοντές προσφέρονται και πηγαίνουν να ρίξουν στα τέσσερα σημεία του πλανήτη τη μεσσιανική σπορά που βγάζει αμέσως βλαστούς. Όμως το θέατρο των ηρωικών του επιχειρήσεων στην Παλαιστίνη του φαίνεται υπερβολικά στενόχωρο. Θέλει να καθυποτάξει τις μεγάλες τουρκικές πόλεις. Για ξεκίνημα, ανυπομονεί να κάνει την εμφάνισή του στη Σμύρνη με το φωτοστέφανο της παντοδυναμίας.
Μέσα σε εκπληκτική μεγαλοπρέπεια, ο Σαμπετάι επιχειρεί, χωρίς άλλες κωλυσιεργίες, την επιστροφή [ ]. Γονείς και φίλοι προετοιμάζουν προ πολλού τα πνεύματα της Σμύρνης, διανέμοντας επιδέξια φιλανθρωπίες και δωρεές. Έχουν κερδίσει κυρίως την εύνοια του υποκόσμου, των ονομαστών καπανταήδων, που είναι πάντα πρόθυμοι να βγάλουν τα μαχαίρια, των επαγγελματιών παλικαράδων που σκορπούν τον τρόμο στις γειτονιές. Αντιπρόσωποι ευφραδείς, μέσα στους οποίους διακρίνονται σαράντα ραβίνοι από το Χαλέπι, κυκλοφορούν ανάμεσα στους ημιμαθείς και τους πείθουν με ειδικά επιλεγμένα κείμενα ότι ο Μεσσίας έφτασε. Μια λεγεώνα αυτόκλητων αποστόλων παρεισφρύει στις απλοϊκές μάζες και επιδίδεται σε φανταστικές διηγήσεις, αναζωπυρώνει τις ελπίδες και κάνει να λάμψει, μέσα στις μαγεμένες φαντασίες, η πλάνη της Gueoula.
Όλοι οι Σμυρνιοί περιμένουν με ανυπομονησία τον περίφημο συμπολίτη τους. Και να που φτάνει. Είμαστε στο τέλος του εβραϊκού έτους 5426, παραμονή των μεγάλων εορτασμών του Τισρί4, περίπου στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1665. Η σκηνοθεσία γίνεται με φροντίδα. Το ενθουσιώδες πλήθος πηγαίνει να τον προϋπαντήσει πέρα από τις πύλες της πόλης. [ ] Σύσσωμος ο λαός με επικεφαλής παντοπώλες, γυρολόγους, ιχθυοπώλες και πωλητές πουλερικών, παρελαύνει μπροστά του, υπό τους ήχους του chofar5 και παραδίδεται σε φρενήρεις επευφημίες. Είναι η αποθέωση. [ ]
Ο Θεός μίλησε. Αποφασίζει. Τη δεύτερη μέρα της Ρος Ασανά (11 Σεπτεμβρίου 1665), πηγαίνει στη συναγωγή και εν μέσω ενός πολυπληθούς πληρώματος αυτοαναγορεύεται Μεσσίας, υιός του Δαβίδ. [ ] Ο λαός κραυγάζει με ποδοκροτήματα χαράς:
“Ζήτω ο Βασιλεύς, ο Μεσσίας μας!”. Ο Σαμπετάι αρπάζει το chofar και εκτελεί μπρος στους συνεπαρμένους πιστούς τις καβαλιστικές εκκλήσεις προς τους αγγέλους.
Τα πάθη ξεσπούν στην πόλη. Είναι η μεσσιανική τρέλα, η γενικευμένη πύρα των ψυχών. Αναμένονται κατακλυσμοί και θαύματα. [ ]
Ο λαός παραφρονεί. Άντρες, γυναίκες και παιδιά πέφτουν σε έκσταση, κάνοντας προφητείες σε κάθε πλατεία.[ ] Πολλοί μουσουλμάνοι μιλούν με συμπάθεια για τον Εβραίο ιερωμένο. [ ] Για μερικούς από αυτούς υπάρχει το ζήτημα της επικείμενης επιστροφής του Μωάμεθ στη γη και τα θαυμαστά γεγονότα στα οποία παρίστανται φαντάζουν στα μάτια τους σαν κάποιο σημάδι προδρομικό, κάτι σαν επιβεβαίωση αυτής της προφητείας. Κάποιες χριστιανές επίσης αφήνονται στη γοητεία που ασκούν όλες αυτές οι εκστατικές εκδηλώσεις και ενώνονται με το εξημμένο πλήθος. Στα εβραϊκά σπίτια προετοιμάζονται πυρετωδώς για το μέγα θαύμα με κολασμούς, εξιλαστήριες νηστείες, αγρυπνίες και προσευχές. Υποβάλλονται με ευχαρίστηση σε βασανιστήρια. Επικές μέρες διαδραματίζονται μέσα σε μια τεράστια υπερδιέγερση. Την 27η Κισλέβ (5 Δεκεμβρίου 1665), Σάββατο της Χανουκά6, ο Σαμπετάι αποθρασύνεται μέχρι του σημείου να θέλει τη βίαιη εξόντωση αυτών που τολμούν ακόμη ν’ αντιτίθενται στην επιρροή του. Κάποιοι από τους αντιπάλους του, τρομαγμένοι από τις απειλές των δαιμονισμένων, οχυρώνονται μέσα στη μεγάλη συναγωγή, τη λεγόμενη Πορτουγκάλ. Ο Σαμπετάι τους πολιορκεί και, παρά την ιερότητα της αργίας του Σαββάτου, γκρεμίζει με τσεκούρια τις πόρτες, εισβάλλει στον ιερό χώρο και με γιουχαίσματα εκδιώκει από εκεί τους εχθρούς του.
Το επόμενο Σάββατο, 12 Δεκεμβρίου, παρουσιάζεται στην ίδια συναγωγή και επαναλαμβάνει μέσα σε μια εντυπωσιακή εκδήλωση μεγαλοπρέπειας την κωμωδία της δεύτερης μέρας μετά τη Ρος Ασανά. Εμφανίζεται στον άμβωνα ντυμένος σαν βασιλιάς. Το θράσος του δεν έχει πια όρια. Μέσα σε μια έξαρση μεγαλορρημοσύνης, παλλόμενος από αγανάκτηση, λοιδορεί όλους αυτούς που τον αρνούνται, παρομοιάζει τους ραβίνους με μιαρά τέρατα, εξυμνεί τον Ιησού και για άλλη μια φορά αυτοαναγορεύεται Μεσσίας, υιός του Δαβίδ. [ ]
Την Τρίτη ο Σαμπετάι διατρέχει τους δρόμους, ακολουθούμενος από τους θιασώτες του, στολισμένους με λουλούδια. Μοιράζει λιχουδιές στους περαστικούς και με την επιστροφή του στο σπίτι, ως δείγμα υπέρτατης αγαλλίασης, για πρώτη φορά εδώ και πολύ καιρό, τερματίζει πανηγυρικά την αυστηρή σεξουαλική του εγκράτεια. Την επομένη, Τετάρτη 16 Δεκεμβρίου, εγκαθίσταται στη συναγωγή Πορτουγκάλ μέσα στην κατάμεστη από τους οπαδούς του συνέλευση, σχολιάζει το Άσμα Ασμάτων, ανακρούει και πάλι ρομάντζες, ηχεί το chofar, επαναλαμβάνει τα καραγκιοζιλίκια του και τα ταχυδακτυλουργικά του κόλπα, εκτελεί παράξενες χειρονομίες, μαγείες, βγάζει άναρθρες κραυγές και προαναγγέλλει, πανδήμως, ότι, ήρθε η ώρα του να επιβάλει την εξουσία του στις τουρκικές αρχές. [ ]
Μέσα στη Σμύρνη, απ’ άκρη σ’ άκρη, η συλλογική ψύχωση παρεκτρέπεται και γίνεται λύσσα. Ξεθεώνονται σε μετάνοιες και κολασμούς. Κάποιοι κάνουν μπάνιο σε παγωμένα νερά, θάβονται κάτω από το χιόνι. Άλλοι βαδίζουν πάνω σε αγκάθια. Προβαίνουν αφειδώς σε φιλανθρωπίες, μοιράζουν περιουσίες στους απόρους. Έμποροι, τεχνίτες, υπάλληλοι προετοιμάζονται για την έξοδο. Κανείς δε φροντίζει πια τις επαγγελματικές του υποθέσεις. [ ] Σε τι ωφελούν τα αγαθά τώρα που ήρθε ο Μεσσίας και όλος ο λαός του Ισραήλ θα γυρίσει στην Παλαιστίνη; [ ]
Η μεγάλη μέρα δεν πρόκειται ν’ αργήσει. Παντρεύουν βιαστικά τα παιδιά τους. Μέσα σε ξέφρενες τελετές, παρόμοιες με τους αρχαίους διονυσιασμούς, άντρες και γυναίκες ανακατεμένοι μέσα σε σκανδαλιστικά συμπλέγματα ακολουθούν τον Σαμπετάι, κραυγάζοντας ψαλμούς. Κατά διαστήματα, μέσα στο βουητό αυτής της μάζας, μια φράση γεμάτη πάθος ξεχωρίζει καθαρά: ‘Yemine Adonai romema! Yemine Adonai ossa haii’ ‘Η δεξιά του Κυρίου θριαμβεύει! Η δεξιά του Κυρίου οδηγεί τον αγώνα!’ (Ψαλμός CXVII - 16). Κι ακόμη: ‘Ζήτω ο Βασιλεύς μας! Ζήτω ο Μεσσίας μας!’ [ ]
Η έκσταση έχει γενικευτεί. Γέροντες με αφρούς στο στόμα αναγγέλλουν ότι ο Μεσσίας έφτασε. Παιδιά στις κούνιες ψελλίζουν το όνομα Σαμπετάι. Αγνές κοπελίτσες, από τις καλύτερες οικογένειες, κυριεύονται από το dibbouk7 και αναταράσσονται από αλλόκοτους σπασμούς, προλέγοντας δεινά ακόμη και κατά των οικείων τους που δυστροπούν προς τη νέα πίστη. Περισσότερα από τετρακόσια άτομα, άντρες και γυναίκες, προφητεύουν.
[ ] Δε διασώζεται πια καμιά συστολή. Ασέλγειες γίνονται σε όλες τις πλατείες και εκτυλίσσονται σκηνές αχαλίνωτης ελευθεριότητας μέρα μεσημέρι. Μέσα σε φαγοπότια, σε φιλήδονους χορούς, ξεχνούν τις παραδόσεις για κοσμιότητα και αγνότητα, για τιμή της φυλής. Σε λίγο, κι ο ίδιος ο Σαμπετάι παρασύρεται και απελευθερώνεται από τους κανόνες της κοινής ηθικής: καλεί δίπλα του μια από τις γυναίκες που παλιά του προκαλούσαν αποστροφή, την καθίζει στα δεξιά του, περιστοιχίζεται από μια ομάδα εφτά παρθένων και με τη σαγηνευτική του φωνή υμνεί τον ψαλμό ΧLV: ‘θυγατέρες βασιλέων βρίσκονται ανάμεσα στις γυναίκες της συνοδείας σου. Η γυναίκα σου είναι στα δεξιά σου στολισμένη με χρυσό του Ophir’. Εκείνος που μέχρι τότε ζούσε στην εγκράτεια, στο εξής συναναστρέφεται με γυναίκες [ ], και αφήνεται για μερικές μέρες να μεταφερθεί σε τόπους ηδονής.
Από παντού, και κυρίως από τη Μακεδονία, συρρέουν τα μηνύματα, τα δώρα, οι υποσχέσεις για χορηγίες και αρωγή. Αποστολές ξεκινούν από μακρινές περιοχές, θέλουν να αντικρίσουν το πρόσωπο του Μεσσία, θέλουν να γονατίσουν μπροστά του. Ορδές ραβίνων έρχονται από τις κοιλάδες του Λιβάνου και τον λόφο της Σιών για να του απονείμουν τον φόρο της τιμής και της αφοσίωσής τους. Προσκυνητές κατά πλήθη πολιορκούν το κατάλυμα του Μεσσία και για μέρες ολόκληρες περιμένουν υπομονετικά τη δική τους σειρά για ακρόαση. Πολλοί ονομαστοί καβαλιστές αναγνωρίζουν ότι ο Σαμπετάι είναι η ύστατη ενσάρκωση του Δαβίδ και η άμεση εκπόρευση του λόγου του άναρχου Όντος, του Εν Σοφ.
Τα νέα για τα τεκταινόμενα διαδίδονται μέσω των ανθρώπων και φτάνουν σε όλο το Ισραήλ.
Γίνεται παντού γνωστό πως οι Εβραίοι της Τουρκίας έχουν ανάμεσά τους μια θαυμαστή προσωπικότητα που εμφανίζεται ως ο Λυτρωτής. Στη σεφαραδίτικη κοινότητα του Άμστερνταμ, η είδηση που ανακοινώνεται στις συναγωγές, όπου διαβάζονται δημόσια οι επιστολές από την Τουρκία, προκαλεί ανείπωτη χαρά. Παρά τις αποδοκιμασίες των φρονίμων, [ ] ένας μεγάλος αριθμός πιστών επιδίδεται σε άκρατες εκδηλώσεις. Φορώντας τα καινούργια τους ρούχα, ξεκινούν λιτανείες στους δρόμους κουβαλώντας τα βιβλία του Νόμου με συνοδεία βιολιών και τύμπανων. Κάποιοι πουλάνε τα σπίτια τους ή και τα γκρεμίζουν, ξεπουλάνε τις περιουσίες τους. Το ίδιο συμβαίνει στη Βενετία, που είναι σε πιο στενή επαφή με τις τουρκικές πόλεις, και στο Λιβόρνο, το προπύργιο του μεσσιανισμού. [ ] Στο Λονδίνο, όπου οι Εβραίοι μόλις απέκτησαν το δικαίωμα ν’ ασκούν τη θρησκεία τους, στην Αβινιόν, στην παπική πόλη όπου η κοινότητα υπάρχει από πολύ παλιά, αφήνονται να τους παρασύρει η μεθυστική ευθυμία της Gueoula. Οι εβραϊκές κοινότητες της Πολωνίας, κατεστραμμένες και καταρρακωμένες, σηκώνουν κεφάλι μόλις μαθαίνουν το μεγαλειώδες σχέδιο του Σεβή. Αναμένουν, μες στις προσευχές και τις νηστείες, να καταφθάσουν τα ουράνια άρματα και να τους μεταφέρουν σύσσωμους στην Παλαιστίνη. Τούτη την υπέρτατη στιγμή, μερικοί ραβίνοι προπορεύονται και παίρνουν τον δρόμο για τους Αγίους Τόπους προκειμένου να φτάσουν εκεί πριν από τα ποίμνιά τους. Η συναγωγή του Αμβούργου και πολλές άλλες σ’ όλη τη Διασπορά ευλογούν τον Κύριο Βασιλέα, τον Δίκαιο, τον Καλό Σωτήρα Σαμπετάι Σεβή, τον Θεό του Ιακώβ. Οι Εβραίοι της Περσίας επίσης, πληροφορούμενοι την επικείμενη έλευση του Κεχρισμένου, σταματούν κάθε εργασία. Με λίγα λόγια, από το φθινόπωρο του 1665, ολόκληρο το Ισραήλ φθάνει στο παραλήρημα και παραφρονεί.
Η πληθώρα των τιμών εδραιώνει τον Σαμπετάι στην αποστολή του. [ ] Είναι ο Εκλεκτός του θεού. Βασιζόμενος στις ιδέες του Λουριά, που επαναλαμβάνει σ’ αυτό το σημείο τους γνωστικιστές της Αλεξάνδρειας, τρέφει την πεποίθηση ότι, ως συνέπεια της αμέλειας του αρχαγγέλου Metatron, δημιουργού της γήινης σφαίρας και κατευθυντήριας έως τότε δύναμης της ανθρωπότητας, οι δρόμοι του θεού, από τους οποίους το καλό φθάνει στον κόσμο, έχουν φθαρεί και, μη έχοντας πια δική τους ξεκάθαρη χάραξη, η αμαρτία και η αγνότητα συγχέονται και αναμειγνύονται. Πρέπει να αποκατασταθούν αυτοί οι δρόμοι για να ξεχωρίσει και πάλι η αμαρτία από την αγνότητα. Για το λόγο αυτό, παρεμβάλλεται, απομακρύνει τον άπιστο αρχάγγελο και αναλαμβάνει ο ίδιος τα καθήκοντα που είχε εκείνος. Αυτός, ο Σαμπετάι, θα είναι στο εξής Βασιλεύς του Ισραήλ και Κύριος του Κόσμου. Το πρωταρχικό ον, ο Παλαιός των Ημερών, ο Αδάμ Καδμόν, που είναι η Παντοδύναμη θεότητα, αποσύρθηκε από το πηδάλιο της γης και παραχώρησε τη θέση του σ’ αυτόν. Στον ίδιο τον Σαμπετάι εμπίπτει τώρα το καθήκον να αποκαταστήσει σε αυτήν τη διεφθαρμένη γη τη βασιλεία του καλού και του δικαίου, την αυτοκρατορία της αθωότητας ενάντια στο έγκλημα, ενάντια στο κακό και στο αμάρτημα που την κατάντησαν έτσι. [ ]
Τα πάντα λυγίζουν μπροστά στο φάντασμα της εξουσίας του. Όποιος κάνει ν’ αντισταθεί, περιλούζεται με ύβρεις: κάθε αντιρρησίας απειλείται με θάνατο, λιθοβολισμό, λιντσάρισμα από έναν εξαγριωμένο όχλο.[ ] Οι υψηλά ιστάμενοι που δεν τον ακολουθούν χάνουν κάθε αξίωμα. Η κοινότητα εξεγείρεται ανοιχτά εναντίον τους και λοιδορεί αυτούς και το τσούρμο των ανυπότακτων με το χαρακτηρισμό Koferim, άπιστοι. Οι νταήδες του Μεσσία αποφασίζουν ότι δεν πρέπει να χαριστούν καθόλου στους άπιστους. “Σκοτώστε τους ακόμη και το Σάββατο”, διατάσσουν στους δαιμονισμένους. Και προσθέτουν: “Ακόμη κι αν φέρουν τον τίτλο του ραβίνου, δεν δικαιούνται να λάβουν συγχώρεση από σας”.
Ο Μεσσίας μας, διαπιστώνοντας την παντοδυναμία του, χάνει κάθε αίσθηση της πραγματικότητας. Είναι πεπεισμένος ότι είναι ο Βασιλεύς των Βασιλέων και φαντάζεται ότι ολόκληρο το σύμπαν υπακούει σ’αυτόν. Έτσι, τον απασχολεί η διακυβέρνηση του κόσμου. Καταρτίζει τον κατάλογο με είκοσι οχτώ βασίλεια που κατά τη γνώμη του καλύπτουν την επιφάνεια της γης και προχωρεί στη διανομή της κάθε περιοχής προς τους έμπιστούς του. Καθένας παίρνει ένα καλό μερίδιο: οι δύο αδελφοί του, Ελιέ και Γιοσέφ, η μητέρα του, τα πρωτοπαλλήκαρά του, ο Αβραάμ Γιακχινί, ο Σαμουέλ Πρίμο, ο Νάθαν, ο ευεργέτης του Ραφαέλ Γιοσέφ Τσελεμπή και πολλοί άλλοι. Ένας ελεεινός κακόμοιρος, ο Αβραάμ Ρούμπιο, είναι ιδιαίτερα ευνοημένος από τη μοιρασιά. Ο Αβραάμ Καρδόσο, Μαρράνας γιατρός, έχει ελεύθερη επιλογή ανάμεσα στο στέμμα της Πορτογαλίας και στην τιάρα του Αρχιερέα στον επανορθωμένο Ναό. [ ] Η Σμύρνη είναι για την ώρα η πρωτεύουσα του κόσμου, καθώς το σκήπτρο της οικουμενικής ηγεμονίας θα μεταφερθεί, όπως αρμόζει, στην Ιερουσαλήμ, στην έδρα της υπέρτατης αποθέωσης του.
Ο κατής της Σμύρνης και οι διοικητικοί ή στρατιωτικοί υπάλληλοι, αδρά αργυρώνητοι, είχαν αφήσει μέχρι τότε την κατάσταση ως είχε. Παρακολουθούσαν ως θεατές σκωπτικοί, αλλά κυρίως καλοπροαίρετοι, το ομαδικό ξεμυάλισμα αυτού του λαού που εκστασιαζόταν γύρω από τον καρνάβαλο Μεσσία του. Ένιωθαν πολύ άνετα που μπορούσαν να αποσπούν χρήματα από αυτήν τη μάζα των αφελών, τους οποίους έβρισκαν συγχρόνως γελοίους κι αξιολύπητους. Αλλά η ταραχή που προκαλούν οι εξωφρενικές αντιπαλότητες των διάφορων μερών τους τρομάζει. [ ].
Ο κατής λοιπόν αποφασίζει να βάλει τέλος σ’ όλη αυτήν την αναταραχή. Λίγες μέρες μετά τη γελοία επίσκεψη της Τετάρτης 16 Δεκεμβρίου, εγκαλεί τον Μεσσία. [ ] Ο Σαμπετάι ανταποκρίνεται στην κλήτευση, αλλά δεν είναι μόνος. Ο συρφετός του παρέχει μια εξαιρετικά επιβλητική συνοδεία. Όσο ο δικαστής τον υποβάλλει σε μια πιεστική ανάκριση και τον φέρνει σε δύσκολη θέση με μια σειρά από ειρωνικές ερωτήσεις, σηκώνεται μια οχλοβοή. Όλοι οι δρόμοι γύρω από το κονάκι βρίθουν από κόσμο. Ξαφνικά, αντηχεί μια φοβερή κραυγή: “Ο Μεσσίας! Ο Μεσσίας!” Το πλήθος, κυριευμένο από μια συλλογική παραίσθηση, νομίζει ότι βλέπει να αναδύεται μια πύρινη κολώνα που ανέρχεται στον ουρανό και φωτίζει το κονάκι με τον εκθαμβωτικό φωτισμό της. Γυναίκες και παιδιά πέφτουν κάτω από σπασμούς, παραληρούν και αναφωνούν ότι ο Σαμπετάι είναι ο Σωτήρας. Μέσα σ’ αυτό το επιληπτικό σύμπλεγμα βροντούν φωνές. Βγάζουν χρησμούς μέσα σε μια φρενίτιδα. Και πρόκειται για πληθώρα προφητών.
Φοβούμενος μια εξέγερση, ο αξιωματούχος προτιμά ν’ αφήσει ελεύθερο τον υπόδικο Σαμπετάι. Θα του διαμηνύσει όσο το δυνατόν γρηγορότερα την απόφασή του.
Ο Σαμπετάι γνωρίζει και πάλι τον θρίαμβο.
Η είδηση για το θαύμα φτερουγίζει μέσα στους δρόμους, εισβάλλει σ’ όλα τα σπίτια. Να η ατράνταχτη απόδειξη! Όλη η Σμύρνη προετοιμάζεται για την έξοδο στους Αγίους Τόπους. Σήμανε τώρα η κρίσιμη ώρα. Φεύγουν. Το θέμα είναι σοβαρό. Οι δύσπιστοι, ακόμη και οι πιο ανένδοτοι δεν έχουν πια λόγο ν’ αμφιβάλλουν.”
Ωστόσο η αποθέωση θα γνωρίσει ένα άδοξο τέλος. Ο Σαμπετάι θα αποσταλεί στην Κωνσταντινούπολη, για να απολογηθεί. Πιστεύει πως ο Σουλτάνος θα του παραδώσει οικειοθελώς την εξουσία του. Ωστόσο στην Κωνσταντινούπολη όπου τον περιμένουν με εκατοντάδες σκάφη ως Μεσσία θα φτάσει σιδηροδέσμιος και θα φυλακιστεί. Είναι τέτοια η ισχύς του μεσσιανικού ονείρου, ώστε η φυλακή μεταβάλλεται σε Παλάτι στα μάτια των πιστών και κάθε μέρα χιλιάδες τον επισκέπτονται για να ακούσουν προφητείες από το στόμα του, ή έστω να τον αντικρίσουν από μακριά. Το φρούριο της Καλλίπολης πολιορκείται από στεριά και θάλασσα. Για μερικούς μήνες, πληρώνοντας αδρά τους δεσμοφύλακες, θα παραμείνει ο έγκλειστος Μεσσίας που εκδίδει διατάγματα, ρυθμίζει τη ζωή των Ιουδαίων σε όλο τον κόσμο και δέχεται τους υπηκόους του περιστοιχισμένος από την αυλή του. Όμως και η Οθωμανική εξουσία αρχίζει να ανησυχεί, η κωμωδία πρέπει να τελειώσει. Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1666, οδηγείται ενώπιον του Σουλτάνου στην Αδριανούπολη. Τα ψέματα έχουν τελειώσει: όχι μόνο δεν θα του παραδώσει τον θρόνο, αλλά θα τον καταδικάσει σε θάνατο. Η μόνη σανίδα σωτηρίας είναι η εξωμοσία. Και ο Σαμπετάι θα αλλαξοπιστήσει. Σύντομα θα τον ακολουθήσουν χιλιάδες οπαδοί του που θα μυηθούν όπως και ο Μεσσίας στον μπεχτασισμό και θα δημιουργήσουν την “εβραϊκή αίρεση” των μουσουλμάνων ντονμέδων, η οποία επιβιώνει μέχρι σήμερα. Ο Μεσσίας θα πεθάνει από δυσεντερία δέκα χρόνια αργότερα το 1676, έχοντας συντρίψει δια παντός το ισχυρότερο μεσσιανικό όνειρο του εβραϊσμού. Ο εβραϊκός μεσσιανισμός θα επανεμφανιστεί στον 20ό αιώνα. Και πάλι θα ενισχυθεί από μια τρομερή τραγωδία, το χιτλερικό ολοκαύτωμα, αλλά αυτή τη φορά θα διαθέτει ισχυρότερα όπλα από εκείνα του Σεβή: το χρήμα και τα όπλα των κυριάρχων του κόσμου, την πυρηνική ρομφαία και τη βούληση να επιβάλει την επιστροφή στη Σιών δια πυρός και σιδήρου.
Σημειώσεις
1. Ο Σιμόν μπαρ-Κοχμπά, που ηγήθηκε του τελευταίου αγώνα για την απελευθέρωση των Εβραίων από τους Ρωμαίους το 132-135 μ.Χ., εθεωρείτο ο τελευταίος Μεσσίας του κλασικού Ισραήλ.
2. Gershom Scholem, Sabbatai Tsevi, Le messie mystique, Verdier, 1983, σσ. 975, βλ. σ.14.
3. Γιοζέφ Νεχαμά, Ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000, τόμος Β’ σσ. 686-700.
4. Μήνας του εβραϊκού ημερολογίου μεταξύ Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου.
5. Kέρας που χρησιμοποιείται στη Συναγωγή, αυλός.
6. Χανουκά: Μια από τις μεγαλύτερες εβραϊκές γιορτές, που διαρκεί οκτώ ημέρες, εις ανάμνησιν της απελευθέρωσης του Ναού του Σολομώντος από τους Ασσυρίους.
7. Η είσοδος της ψυχής ενός νεκρού στο σώμα ενός ζώντος.
