Της Χαράς Γρίβα,
Η ψυχοϊστορία είναι ένα αμφιλεγόμενο, διεπιστημονικό πεδίο που επιχειρεί να συνδυάσει τις γνώσεις της ψυχολογίας, και ιδίως της ψυχανάλυσης, με τις ερευνητικές μεθόδους της ιστορίας, προκειμένου να επιτύχει μια βαθύτερη κατανόηση των κινήτρων και των ενεργειών ιστορικών προσώπων και ομάδων. Υποστηρίζει ότι οι ασυνείδητες ορμές, οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και η δυναμική των ομάδων που διαμορφώνουν την ατομική συμπεριφορά είναι εξίσου ισχυρές, αν και πιο σύνθετες, δυνάμεις που διαμορφώνουν τα ιστορικά γεγονότα, τις πολιτισμικές μεταμορφώσεις και τα συλλογικά τραύματα. Πέρα από μια απλή μελέτη των «μεγάλων ανδρών», η ψυχοϊστορία ερευνά την ψυχή των μαζών, προσπαθώντας να εξηγήσει φαινόμενα όπως ο πόλεμος, η επανάσταση και η γενοκτονία μέσα από το πρίσμα των κοινών ψυχολογικών προτύπων. Η πορεία της κατά τον 20ό αιώνα είναι μια ιστορία τολμηρών φιλοδοξιών, σφοδρής ακαδημαϊκής αντίστασης και μίας διαρκούς, αν και αμφισβητούμενης, επιρροής στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το ανθρώπινο παρελθόν.
Ο Erik Erikson. Πηγή Εικόνας: el.wikipedia.org
Η πνευματική γένεση της ψυχοϊστορίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το έργο του Sigmund Freud. Αν και ο Freud ήταν νευρολόγος και όχι ιστορικός, οι θεωρίες του παρείχαν τα απαραίτητα εργαλεία. Σε έργα όπως «Τοτέμ και ταμπού» (1913) και «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας» (1929), ο ίδιος ο Freud αποτόλμησε ιστορικές εικασίες. Πρότεινε ότι οι κοινωνικές δομές, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και τα πολιτισμικά ταμπού ήταν προϊόντα καταπιεσμένων πρωταρχικών ορμών — το σύμπλεγμα του Οιδίποδα προβαλλόμενο σε φυλετική κλίμακα ή το υπερεγώ μιας κοινωνίας που επιβάλλει τη θέλησή της στο άτομο.
Η ψυχοβιογραφία του Leonardo da Vinci που έγραψε ο Freud το 1910 ήταν ένας πιο άμεσος πρόδρομος. Σε αυτήν, προσπάθησε να αναζητήσει τις ρίζες της επιστημονικής περιέργειας και της καλλιτεχνικής εξάχνωσης του da Vinci σε μια μοναδική, ανακατασκευασμένη παιδική ανάμνηση και στην παράνομη γέννησή του. Αυτή η μεθοδολογία —η διάγνωση ιστορικών προσώπων με βάση αποσπασματικά στοιχεία— θα γινόταν ο ακρογωνιαίος λίθος και ένα σημαντικό σημείο κριτικής για τον κλάδο. Ωστόσο, ο Freud ήταν πρωτοπόρος, όχι ιδρυτής μιας επίσημης επιστημονικής πειθαρχίας. Ήταν ο οπαδός και βιογράφος του, Erik Erikson, που έκανε το πιο σημαντικό βήμα για να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της κλινικής ψυχανάλυσης και της αυστηρής ιστορικής μελέτης.
Το βιβλίο του Erik Erikson του 1958, “Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History” («Ο νεαρός Λούθηρος: Μια μελέτη ψυχανάλυσης και ιστορίας»), θεωρείται ευρέως ως το θεμελιώδες κείμενο της σύγχρονης ψυχοϊστορίας. Ο Erikson ξεπέρασε την εστίαση του Freud στην παιδική σεξουαλικότητα και εισήγαγε τη δική του θεωρία της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης, με τα οκτώ στάδια και τις σχετικές κρίσεις (π.χ. εμπιστοσύνη έναντι δυσπιστίας, ταυτότητα έναντι σύγχυσης ρόλων).
Στο “Young Man Luther”, ο Erikson δεν περιορίστηκε απλώς στο να «παθολογοποιήσει» τον Γερμανό μεταρρυθμιστή. Αντίθετα, υποστήριξε ότι η έντονη «κρίση ταυτότητας» του Λούθηρου κατά τη διάρκεια της νεανικής του ενηλικίωσης δεν ήταν απλώς μια προσωπική πάλη, αλλά μια αντανάκλαση μιας ευρύτερης κρίσης στην ύστερη μεσαιωνική κοινωνία. Η επίλυση του προσωπικού του διλήμματος από τον Λούθηρο —η «ένταξή του στη χορωδία», όπου ένιωθε κυριευμένος από τον διάβολο και βρήκε την απελευθέρωση στην πίστη— παρείχε μια νέα πνευματική ταυτότητα σε μάζες ανθρώπων που βίωναν παρόμοιες ανησυχίες. Ο Erikson ονόμασε αυτό το φαινόμενο «διαδικασία δημιουργίας ενός μεγάλου άνδρα» που επιλύει ένα πρόβλημα της εποχής του, μια έννοια που ονόμασε ψυχοϊστορική πραγματικότητα.
Το έργο του Erikson ήταν λεπτομερές, σεβόταν το ιστορικό πλαίσιο και απέφευγε τον αναγωγισμό για τον οποίο συχνά κατηγορούσαν τον Freud. Αποδείχθηκε ότι η ψυχοϊστορία μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από μια αναδρομική διάγνωση. Μπορεί να είναι ένα δυναμικό μοντέλο για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η ατομική ψυχολογία και οι ιστορικές δυνάμεις αλληλεπιδρούν και μετασχηματίζουν η μία την άλλη.
Μετά τον Erikson, η ψυχοϊστορία γνώρισε μια περίοδο ταχείας θεσμοθέτησης στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η ίδρυση του «Ινστιτούτου Ψυχοϊστορίας» από τον Lloyd deMause το 1972, σηματοδότησε την άφιξή της ως ένα αυτοσυνείδητο κίνημα. Το Journal of Psychohistory, που ξεκίνησε ο deMause το 1973, έγινε το κύριο όργανο της.
Lloyd deMause. Πηγή Εικόνας: upload.wikimedia.org
Ωστόσο, ήταν ο deMause που ώθησε το πεδίο προς την πιο φιλόδοξη και αμφιλεγόμενη κατεύθυνση. Προχωρώντας πέρα από την ατομική ψυχοβιογραφία, ο deMause επικεντρώθηκε στην ομαδική ψυχοϊστορία και, το πιο αμφιλεγόμενο, στην ιστορία της παιδικής ηλικίας. Στο επιρροή του δοκίμιο του 1974, «Η Εξέλιξη της Παιδικής Ηλικίας», και στο επακόλουθο βιβλίο του «Η Ιστορία της Παιδικής Ηλικίας» (1974), ο deMause έκανε μια συγκλονιστική και ριζοσπαστική δήλωση: «Η ιστορία της παιδικής ηλικίας είναι ένας εφιάλτης από τον οποίο μόλις πρόσφατα αρχίσαμε να ξυπνάμε. Όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στην ιστορία, τόσο χαμηλότερο είναι το επίπεδο φροντίδας των παιδιών και τόσο πιο πιθανό είναι τα παιδιά να σκοτώνονται, να εγκαταλείπονται, να ξυλοκοπούνται, να τρομοκρατούνται και να υφίστανται σεξουαλική κακοποίηση».
Ο deMause πρότεινε μια «ψυχογενή θεωρία της ιστορίας», υποστηρίζοντας ότι ο κύριος κινητήριος μοχλός της ιστορικής αλλαγής είναι η εξέλιξη των τρόπων ανατροφής των παιδιών. Περιέγραψε μια βίαιη εξέλιξη των τρόπων ανατροφής των παιδιών, από τον αρχαίο «βρεφοκτόνο» τρόπο, όπου τα παιδιά σκοτώνονταν ή εγκαταλείπονταν συστηματικά, μέσω των «εγκαταλειπτικών» και «αμφίβολων» τρόπων του Μεσαίωνα και της πρώιμης νεωτερικής περιόδου, έως τους πιο «κοινωνικούς» και, τελικά, «βοηθητικούς» τρόπους του 20ού αιώνα. Υποστήριξε ότι η διαδεδομένη κακοποίηση και η συναισθηματική παραμέληση των παιδιών στο παρελθόν δημιούργησαν ενήλικες με τεράστια, προβαλλόμενη οργή και τάση για βία, εξιλαστήρια θύματα και αυταρχισμό. Για τον deMause, ιστορικά γεγονότα όπως οι κυνηγοί μαγισσών και οι πόλεμοι ήταν οι «ομαδικές φαντασιώσεις» των πληθυσμών που εκδήλωναν τα τραύματα της παιδικής τους ηλικίας σε κοινωνικό επίπεδο.
Η εξέταση μιας μάγισσας, έργο του Αμερικανού ζωγράφου Τόμπκινς Χάρισον Μάτεσον (1853). Πηγή εικόνας: Wikipedia.org
Οι ψυχοϊστορικοί έχουν εφαρμόσει τις θεωρίες τους σε ένα ευρύ φάσμα ιστορικών φαινομένων, συχνά με προκλητικά αποτελέσματα.
Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων
Αυτό είναι το πιο συχνό θέμα ψυχοϊστορικής έρευνας. Μελετητές, όπως ο Rudolph Binion, υποστήριξαν ότι το προσωπικό τραύμα του Hitler από την έκθεση σε αέρια κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το συλλογικό τραύμα της Γερμανίας από την ήττα και την τιμωρητική Συνθήκη των Βερσαλλιών, συγχωνεύτηκαν σε ένα «εθνικό τραύμα» που απαιτούσε αναπαράσταση. Οι Εβραίοι έγιναν ο αποδιοπομπαίος τράγος και το Ολοκαύτωμα ήταν η φρικτή εκδήλωση αυτής της ανεπίλυτης ψυχολογικής πληγής. Ο DeMause προχώρησε ακόμη περισσότερο, θεωρώντας το Ολοκαύτωμα ως μια «ομαδική φαντασίωση» που είχε τις ρίζες της στις σκληρές, αυταρχικές γερμανικές πρακτικές ανατροφής των παιδιών της εποχής, οι οποίες δημιούργησαν έναν πληθυσμό ευάλωτο σε έναν ηγέτη που πρόσφερε μια διεστραμμένη μορφή αυστηρής, πατερναλιστικής τάξης.
Ο Αμερικανός ιστορικός John Demos. Πηγή εικόνας: patriotledger.com
Το μεγάλο κυνήγι μαγισσών στην πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη
Ψυχοϊστορικοί, όπως ο John Demos, έχουν ερμηνεύσει την τρέλα για τις μάγισσες όχι μόνο ως θρησκευτικό ή κοινωνικό φαινόμενο, αλλά και ως προβολή βαθιά ριζωμένων ψυχολογικών συγκρούσεων. Η μάγισσα, συχνά μια ηλικιωμένη, ανεξάρτητη γυναίκα, θεωρούνταν σύμβολο της «κακής μητέρας», στην οποία τα άτομα και οι κοινότητες προβάλλουν τη δική τους καταπιεσμένη παιδική οργή και τους φόβους τους για εγκατάλειψη. Οι κατηγορίες ότι οι μάγισσες έβλαπταν τα μωρά ή συμμετείχαν σε διεστραμμένα τελετουργικά με τον διάβολο, ερμηνεύονται ως εκδηλώσεις αυτών των ασυνείδητων ανησυχιών που προέρχονταν από εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας.
Η προσωπικότητα του Richard Nixon
Οι ψυχοβιογράφοι έχουν αναλύσει εκτενώς τον 37ο Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Bruce Mazlish, στο βιβλίο του “In Search of Nixon” (1972), απέδωσε τη διαβόητη παράνοια του Nixon, την κοσμοθεωρία του «εμείς εναντίον αυτών» και τις αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές του (όπως αποκαλύφθηκαν στις κασέτες του “Watergate”) σε μια βαθιά ριζωμένη ανασφάλεια και μια δια βίου προσπάθεια να αποδείξει την αξία του, που πιθανώς είχε τις ρίζες της στην ταπεινή καταγωγή του και στον πρόωρο θάνατο των αδελφών του. Αυτή η ανάλυση υπερβαίνει τα όρια του πολιτικού σχολιασμού και υποδηλώνει πώς το εσωτερικό ψυχολογικό τοπίο ενός ηγέτη μπορεί να διαμορφώσει άμεσα την εθνική πολιτική και τις κρίσεις.
Πορτρέτο του 37ου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, Richard Nixon (1972). Πηγή εικόνας: Wikipedia.org
Παρά τις ενδιαφέρουσες προϋποθέσεις της, η ψυχοϊστορία έχει δεχτεί συνεχή και έντονη κριτική, τόσο από ιστορικούς, όσο και από ψυχολόγους. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι τα ασυνείδητα κίνητρα των ατόμων, πόσο μάλλον των ομάδων, δεν είναι επαληθεύσιμα μέσω των παραδοσιακών ιστορικών εγγράφων. Η διάγνωση ενός συγκεκριμένου συμπλέγματος σε ένα πρόσωπο που έχει πεθάνει εδώ και πολύ καιρό θεωρείται υποθετική και μη επιστημονική. Οι επικριτές, ακόμη, κατηγορούν την ψυχοϊστορία ότι συχνά μειώνει τα σύνθετα κοινωνικοοικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα σε απλά συμπτώματα ψυχολογικής δυσπροσαρμογής. Η εξήγηση του Ολοκαυτώματος μέσω της γερμανικής ανατροφής των παιδιών μπορεί να θεωρηθεί επικίνδυνα απλοϊκή, αγνοώντας παράγοντες όπως ο αιώνιος ευρωπαϊκός αντισημιτισμός, η οικονομική αναταραχή και η πολιτική αστάθεια. Ο κλάδος κατηγορείται ότι επιβάλλει σύγχρονες ψυχολογικές έννοιες (όπως το σύμπλεγμα του Οιδίποδα) σε κοινωνίες του παρελθόντος που είχαν εντελώς διαφορετική αντίληψη για τον εαυτό, την οικογένεια και τα συναισθήματα. Επιπλέον, η ριζοσπαστική και σκοτεινή οπτική του DeMause για την ιστορία της παιδικής ηλικίας έχει δεχτεί ιδιαίτερη κριτική. Πολλοί κοινωνικοί ιστορικοί έχουν παρουσιάσει άφθονες αποδείξεις για την αγάπη και την στοργή των γονέων στο παρελθόν, υποστηρίζοντας ότι η θέση του είναι μια υπερβολική γενίκευση που βασίζεται στα χειρότερα παραδείγματα.
Ως επίσημο, ενοποιημένο πεδίο, η ψυχοϊστορία έχει περάσει το αποκορύφωμά της. Τα ιδρύματά της είναι μικρότερα και το περιοδικό της λειτουργεί στα όρια της ακαδημαϊκής κοινότητας. Ωστόσο, η κληρονομιά της είναι βαθιά. Ανάγκασε τους ιστορικούς να λάβουν σοβαρά υπόψη την ψυχολογία. Τα ακμάζοντα υποπεδία της ιστορίας των συναισθημάτων, της ιστορίας της παιδικής ηλικίας και ακόμη και των βιογραφικών μελετών που ενσωματώνουν προσεκτικά ψυχολογικές γνώσεις, είναι οι κληρονόμοι της αρχικής ώθησης της ψυχοϊστορίας. Ενώ οι μεγαλεπήβολες, ντετερμινιστικές θεωρίες του DeMause έχουν σε μεγάλο βαθμό απορριφθεί, η πιο λεπτή, ευαίσθητη στο πλαίσιο προσέγγιση που εισήγαγε ο Erikson παραμένει ένα πολύτιμο, αν και πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή, εργαλείο στην εργαλειοθήκη του ιστορικού. Αποτελεί μια τολμηρή υπενθύμιση ότι πίσω από τις ημερομηνίες, τις συνθήκες και τις μάχες της ιστορίας κρύβεται ο απέραντος, πολύπλοκος και συχνά παράλογος κόσμος του ανθρώπινου νου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- DeMause Lloyd (1982), The Foundations of Psychohistory, εκδ. Creative Roots
- Demos John (1982), Entertaining Satan: Witchcraft and the Culture of Early New England, εκδ. Oxford University Press
- Erikson Erik H. (1958), Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History, εκδ. York: W. W. Norton & Company
- Freud Sigmund (1930), Civilization and Its Discontents. Standard Edition Vol. 21., εκδ. Hogarth Press
- DeMause Lloyd (1982), The Foundations of Psychohistory, New York: Creative Roots
- Demos John. (1982), Entertaining Satan: Witchcraft and the Culture of Early New England, New York: Oxford University Press
- Erikson Erik (1958), H. Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History, New York: W. W. Norton & Company
- Freud Sigmund (1930), Civilization and Its Discontents. Standard Edition Vol. 21, London: Hogarth https://www.offlinepost.gr/
**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου