ΕΥΔΑΙΜΟΝ ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ,ΤΟ Δ ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΤΟ ΕΥΨΥΧΟΝ ΚΡΙΝΟΜΕΝ...…

[Το μπλόγκ δημιουργήθηκε εξ αρχής,γιά να εξυπηρετεί,την ελεύθερη διακίνηση ιδεών και την ελευθερία του λόγου...υπό το κράτος αυτού επιλέγω με σεβασμό για τους αναγνώστες μου ,άρθρα που καλύπτουν κάθε διάθεση και τομέα έρευνας...άρθρα που κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο κι αντιπροσωπεύουν κάθε άποψη και με τά οποία δεν συμφωνώ απαραίτητα.....Τά σχόλια είναι ελεύθερα...διαγράφονται μόνο τά υβριστικά και οσα υπερβαίνουν τά όρια κοσμιότητας και σεβασμού..Η ευθύνη των σχολίων (αστική και ποινική) βαρύνει τους σχολιαστές..]




Κυριακή 31 Ιουλίου 2011

ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

Ίων Δραγούμης

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
 
Ο Ίων Δραγούμης
Ο Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης (Αθήνα, 14 Σεπτεμβρίου 1878 - 31 Ιουλίου 1920) ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής[1] των ελληνικών κοινοτήτων[2] κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Υποστήριξε τη δημιουργία ενός πολυεθνικού ελληνικού κράτους, εκφραζόμενος από το 1908 εναντίον της Μεγάλης Ιδέας[3]. Πρωταγωνίστησε[4] στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε[5] σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα.
Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι, συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στην περιοχή Αμπελοκήπων της Αθήνας, από στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς.[6] Βίος και πολιτική δράση
Ήταν γιος του πολιτικού και πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη με καταγωγή από το Βογατσικό Καστοριάς και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη (1851-1931), κόρης του Ιωάννη Κοντογιαννάκη, τραπεζίτη και επίτιμου γενικού προξένου της Ελλάδας στην Πετρούπολη. Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 14 Σεπτεμβρίου 1878, το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά της οικογένειας[7] και σπούδασε νομικά στο Παρίσι.
Συνδέθηκε ερωτικά με την Πηνελόπη Δέλτα, την οποία φέρεται πως εγκατέλειψε στα Νοεμβριανά, όταν συνελήφθη ο πατέρας της[8]. Η σχέση του με την Πηνελόπη Δέλτα διακόπηκε όταν συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη. Από το 1902 μπήκε στο διπλωματικό κλάδο, υπηρέτησε ως υποπρόξενος, κατόπιν απαίτησής του, στο Μοναστήρι και εν συνεχεία στην Ανατολική Μακεδονία, στο Προξενείο Σερρών, στην Ανατολική Ρωμυλία στο Προξενείο του Πύργου και στη Θράκη, στο Προξενείο Φιλιππούπολη, ως το 1907. Σε συνεργασία με το γαμπρό του Παύλο Μελά, που ήταν σύζυγος της αδερφής του, οργάνωσε τις ορθόδοξες κοινότητες εναντίον των βουλγαρικών κομιτάτων, κινητοποίησε τις Ελληνικές Δυνάμεις και αναδείχθηκε ένθερμος υποστηρικτής της μακεδονικής σύγκρουσης. Ανάλογες προσπάθειες κατέβαλε κατά τη διετία 19071909 στην Κωνσταντινούπολη, υπηρετώντας στην εκεί ελληνική πρεσβεία. Το 1910 συνέπραξε στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», γενόμενος έτσι γνωστός στο χώρο των γραμμάτων, ενώ υπήρξε και συνεργάτης του περιοδικού Νουμάς του Δημητρίου Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο Ίδας). Το λογοτεχνικό έργο του περιλαμβάνει κυρίως εθνικοπατριωτικά μυθιστορήματα[9].
Το 1911, όταν κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα οι Ιταλοί, ο Ίων Δραγούμης συγκρότησε στην Πάτμο πανδωδεκανησιακό συνέδριο, στο οποίο διακήρυξε το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα, (Συνέδριο Πάτμου (1912)). Το 1912, δεκανέας, υπηρέτησε στο επιτελείο του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου. Μαζί με το Βίκτορα Δούσμανη και τον Ιωάννη Μεταξά στάλθηκε να διαπραγματευτεί με τον Ταχσίν πασά την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Το 1914 πήγε πρεσβευτής στην Αγία Πετρούπολη, όπου και διαχειρίσθηκε το ζήτημα του Αγίου Όρους, φροντίζοντας παράλληλα να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας. Το 1915 εκλέχθηκε βουλευτής Φλωρίνης. Το 1916 εξέδωσε το περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις. Το 1917 εξορίστηκε από την Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου στην Κορσική, απ’ όπου γύρισε το 1919.
Η ένταξή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο έγινε αφορμή, όταν μαθεύτηκε η δολοφονική απόπειρα στο Παρίσι εναντίον του Βενιζέλου, να συλληφθεί σε ενέδρα ανδρών της ασφαλείας του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκη και να βρει τραγικό τέλος στο σημείο που έχει σήμερα ανεγερθεί η αναμνηστική στήλη. Ως ηθικοί αυτουργοί, διατάξαντες την εκτέλεση, κατηγορήθηκαν οι Παύλος Γύπαρης (διοικητής του παρακρατικού σώματος που συνέλαβε τον Δραγούμη, απών όμως κατά τη σύλληψη και την εκτέλεση), Εμμανουήλ Ρέπουλης (αντιπρόεδρος και επί κεφαλής στο εσωτερικό της κυβερνήσεως του απουσιάζοντος στο εξωτερικό Ελευθερίου Βενιζέλου), Εμμανουήλ Μπενάκης (παλαιός υπουργός του Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετά θάνατον όμως, από τον ίδιον τον Γύπαρη το 1935 ως διατάξας την εκτέλεση). Δεν προέκυψαν όμως επαρκείς αποδείξεις εις βάρος τους, ενώ οι ίδιοι πάντοτε επέμεναν για την αθωότητά τους και αθωώθηκαν στη δίκη που έγινε το Νοέμβριο του 1922 υπό την επαναστατική κυβέρνηση Πλαστήρα-Γονατά. Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο λοχίας Σαρτζέτης.[10] Κατά τραγική ειρωνεία ο Ίων Δραγούμης συνελήφθη πηγαίνοντας στο γραφείου του περιοδικού που εξέδιδε τότε («Πολιτική Επιθεώρηση»), για να γράψει άρθρο που να καταγγέλει την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, στο Παρίσι, όταν του ανήγγειλαν τη δολοφονία του Δραγούμη αναφώνησε συγκλονισμένος: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!»[11]
Κυβερνητικό ανακοινωθέν της 1ης Αυγούστου 1920[12], σχετικά με τα έκτροπα που ακολούθησαν τη γνωστοποίηση της απόπειρας δολοφονίας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, καταλήγει:
Οι πλείστοι των Αρχηγών της Αντιπολιτεύσεως συνελήφθησαν, καθ' όσον υπάρχουσι σοβαραί ενδείξεις, ότι ενέχονται εις την δολοφονικήν απόπειραν. Ο εκ των Αρχηγών της συνεργαζόμενης αντιπολιτεύσεως Ιωάν. Δραγούμης, συλληφθείς επίσης, απεπειράθη να διαφύγη. Εφ' ω, πυροβοληθείς, εφονεύθη.
Στο σημείο της εκτελέσεως (σήμερα λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο «Χίλτον») ανεγέρθηκε το 1921 μνημείο, λευκή κολώνα, όπως είχε ζητήσει με τους στίχους του ο Κωστής Παλαμάς, στην «Νεκρική Ωδή» που είχε συνθέσει (8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη: «Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα, / (Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει) / λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα. / Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει, / βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.» Οι στίχοι αυτοί χαράχθηκαν στο μνημείο.
Κατά τη δεκαετία του '80 στήθηκε ανδριάντας του Ίωνα Δραγούμη στην Πλατεία Μακεδονομάχων Θεσσαλονίκης, έργο του γλύπτη Γιάννη Παππά. Το χωριό πρώην Στράιστα της Πέλλας μετονομάσθηκε προς τιμήν του Δραγούμη, Ίδα.
Από το συγγραφικό έργο του Ι. Δραγούμη ξεχωρίζουν το "Μαρτύρων και ηρώων αίμα" (1907), που είναι εμπνευσμένο από τη μακεδονική σύγκρουση, όπου εκφράζεται η πολιτική ιδεολογία του και είναι ουσιαστικά αφιερωμένο στο γαμπρό του Παύλο Μελά, καθώς και τα "Σαμοθράκη" (1909) και "Όσοι ζωντανοί" (1912).

 Εθνική και πολιτική ιδεολογία

Οραματιστής ενός ρομαντικού[13] μεγαλοϊδεατικού[14] ελληνικού εθνικισμού, ενεπλάκη στα πάθη του εθνικού Διχασμού, τα οποία και τού στοίχισαν τη ζωή, αλλά και μετά τη δολοφονία του δεν έπαυσε να επηρεάζει την ελληνική σκέψη, όντας για άλλους από τους θαυμαστές του «μάρτυρας και ήρωας του Ελληνισμού»[15], «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού»[16], ή πάντως «ένας από τους πιο παρεξηγημένους, περισσότερο αμαυρωμένους και λιγότερο δικαιωμένους διανοητές της νεοελληνικής σκέψης και συνείδησης»[17], για άλλους σωβινιστής[18], για άλλους ρομαντική και αμφιλεγόμενη, πάντοτε συναρπαστική προσωπικότητα[19].
Κατά τον Δ. Τζιόβα, ο Ίων Δραγούμης ανήκει σε εκείνους τους συγγραφείς και διανοούμενους που συγχέουν τον εθνικισμό με τον σοσιαλισμό, τον ατομικισμό και το θετικισμό ή ταλαντεύονται ανάμεσα σε προφανώς διαφορετικές θεωρήσεις[20]. Θεωρείται από τους πλέον ιδιόρρυθμους αντιβενιζελικούς της εποχής του και φέρεται ότι μισούσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο διότι τον θεωρούσε υπεύθυνο για την καταστροφή του σχεδίου του για την αναγέννηση ελληνικών κοινοτήτων στα συμφραζόμενα της οθωμανικής αυτοκρατορίας[21], αν και η πραγματική αιτία για την αποτυχία του είναι από τη μία η ανάδυση του νεοτουρκικού εθνικισμού και η ανεδαφική άποψη για σταδιακή μετάβαση της εξουσία της οθωμανικής αυτοκρατορίας στους Έλληνες. Η εικόνα που διαμόρφωσε εξαιτίας αυτής της έχθρας και των νιτσεϊκών του επιδράσεων και των θεωριών περί του «πνεύματος του λαού» για το ελληνικό κράτος υπήρξε περιφρονητική[22]. Επί της ουσίας κωνσταντινικός διακρίθηκε για τις αντιφατικές θέσεις του στηλιτεύοντας την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό που είχε την πολιτική ευθύνη των στρατιωτικών ενεργειών και από την άλλη αναγνώριζε τη θετική δράση του στρατού και του βασιλιά Κωνσταντίνου[23]. Θεωρούσε μάλιστα πως «ο μεγαλύτερος εχθρός της Ελλάδας ήταν ο Βενιζέλος και οι συμπαραστάτες του, Κρητικοί και Μικρασιάτες»[24].
Κατά τον Κ.Θ. Δημαρά[25], ο Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στην διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας της περιόδου 1881-1913, η οποία ιδεολογία μάλιστα φθάνει στην κορύφωσή της με τον ίδιον, τον Μανουήλ Χαιρέτη και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Το ελληνοκεντρικό πνευματικό αυτό ρεύμα (Σάθας, Ψυχάρης, Εφταλιώτης, Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς, αξιοποιεί την κληρονομιά της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού κράτους (όπου με τους Σπ. Ζαμπέλιο, Κ. Παπαρρηγόπουλο κ.ά. επικρατεί η ιδέα της συνέχειας του Ελληνικού Έθνους) και προσθέτει επιπλέον δύο σημαντικές ανελίξεις: Η πρώτη είναι η αξιοποίηση όλων των στοιχείων της ελληνικής κληρονομιάς (αρχαιότητα και Βυζάντιο, λαϊκή παράδοση, δημοτική γλώσσα) σε ένα ενιαίο και οργανωμένο σύνολο, και η δεύτερη είναι η μετάβαση από την ιδέα και την θεωρία στην πράξη, μετάβαση η οποία κορυφώνεται με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους.
Αυτήν την εποχή, πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τις ιδέες του Δραγούμη από αυτές του Χαιρέτη και του Γιαννόπουλου, σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς[26] Προσωπικός φίλος και θαυμαστής του Περικλή Γιαννόπουλου ο Δραγούμης, σημείωσε όταν μαθεύτηκε η αυτοκτονία του πρώτου: «Μου φαίνεται πως τώρα που έφυγε εκείνος, είναι ανάγκη να φορτωθώ όλα τα βάρη εκείνου. Και γι' αυτό έχω πολλή δουλειά, πάρα πολλή δουλειά. Ούτε μια στιγμή της ζωής μου δεν πρέπει να χάσω.» Άλλες σημαντικές πνευματικές επιρροές στον Ίωνα Δραγούμη, ιδιαίτερα στην περίοδο της νεότητός του, είναι ο Φρειδερίκος Νίτσε και ο Μωρίς Μπαρρές.[27] Ωστόσο ο Δραγούμης δεν θα περιοριστεί εκεί, αλλά στα χρόνια της ωριμότητάς του θα διαμορφώσει ολοκληρωμένη την πολιτική του ιδεολογία.[28]
Η εθνική και πολιτική ιδεολογία του Δραγούμη παρουσιάζεται από τον ίδιον συγκροτημένη και ολοκληρωμένη στο έργο του «Ελληνικός Πολιτισμός» (1913-14, α' έκδ. περ. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια 1914). Είναι πολιτική ιδεολογία εθνικιστική, όπως όμως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος[29], «ο εθνικισμός του Ίωνα δεν είχε να κάνει τίποτε με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθνικισμού (κομμουνιστικού, περιφερειακού, διεθνιστικού, ολοκληρωτικού). Ο εθνικισμός του Ίωνα ήταν μορφή ενέργειας και η ύπαρξη του έθνους ήταν όλη ενέργεια, δηλαδή ζωή. Ήταν επόμενο λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι να είναι και εθνικιστές.»[30] Η ιδεολογία του Δραγούμη θεμελιώνεται στους εξής άξονες:
α) Έθνος και κράτος[31] Κατά τον Δραγούμη, το Ελληνικό Έθνος είναι πολύ ευρύτερο χρονικώς, τοπικώς και πληθυσμιακώς του Κράτους. Το Κράτος μοναδικό σκοπό υπάρξεως έχει την υπηρεσία του Έθνους. Το Έθνος (και κάθε έθνος της γης) σκοπό έχει την δημιουργία και καλλιέργεια πολιτισμού (σε ειρηνική άμιλλα με τα άλλα έθνη)[32].
β) Φυλή[33] Κατά τον Δραγούμη η ελληνική φυλή διετήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και την συνείδησή της κατά την διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας του Ελληνικού Έθνους[34], ο ίδιος όμως δεν αρνείται ούτε θεωρεί αρνητικές τις ξένες προσμίξεις, μόνον όταν όμως δεν είναι τόσες και τέτοιες που να διαλύουν την ταυτότητα της φυλής, αλλά αντιθέτως αφομοιώνονται γόνιμα από αυτήν. Όταν ολοκληρωθεί δε αυτή η γονιμοποιός αφομοίωση και η φυλή «κατασταλάξει» τότε είναι πάλι, γράφει, μια «καθαρή» φυλή, διαφορετική και μάλιστα νεαρή και γεμάτη ζωντάνια, αλλά η ίδια πάντοτε, εάν δεν έχει χάσει την «ψυχή» της. Τέτοια, αλλά μη κατασταλαγμένη ακόμη, θεωρεί ο Δραγούμης την ελληνική φυλή.
γ) Το «Εγώ» και η ταύτιση Έθνους, Φυλής και «Εγώ»• η ελληνική Φύση Όπως παρατηρεί ο καθ. Κ. Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους[35]. Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού[36]. Έχουν επισημανθεί επιρροές στον Δραγούμη από τον ρομαντικό φυλετισμό του Αρθούρου-Ιωσήφ Γκομπινώ.[37] Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και την φυλή του, στο «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους[38], ενώ στην «Σαμοθράκη» (1906-09) κορυφώνεται[39]
Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): «Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω.» («Σαμοθράκη», 1906-09) και «Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος.» («Στήν Πόλη», περ. «Νουμάς», τ. 129-130, Ιαν. 1905)
δ) Εξωτερική πολιτική: Μεγάλη Ιδέα, Ανατολικό κράτος, Πολιτική ένωση της Φυλής Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών», την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό [40]. Έτσι έρχεται σε οξεία σύγκρουση με τον Βενιζέλο, θεωρώντας ότι ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος (1912-13) είχε ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα[41] Σε αντίθεση πάντοτε με την πολιτική των προσθηκών, ο Δραγούμης, κατά τα έτη 1907-1909, οπότε με τον φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαϊδη ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη την Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως, αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο μεγαλοϊδεατικών οραμάτων[42]: της «Ανατολικής αυτοκρατορίας» (την οποία υποστηρίζουν ο Σουλιώτης και ο Κ.Σ. Σοκόλης, προσβλέποντας σε ένωση Ελλήνων και Τούρκων και ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και της «πολιτικής ένωσης της φυλής» (στενή συνεργασία και τελικώς απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος). Τελικώς, ο Δραγούμης θα κρίνει το όραμα του Σουλιώτη ουτοπικό (η εκτουρκιστική πολιτική των Νεοτούρκων, άλλωστε, κατέδειξε ότι έτσι ήταν), οπότε γρήγορα θα κατασταλάξει στην πολιτική της «ενώσεως της φυλής»[43].
ε) Παράδοση[44] Ο Δραγούμης υπερασπίζεται τη δημοτική παράδοση και αντιμάχεται το λογιωτατισμό-σχολαστικισμό και την αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος «χυμός του δέντρου» του ελληνισμού, «ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνεδένει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους». Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης εντάσσει ο Δραγούμης και την Ορθοδοξία. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης ψυχής ανεξάρτητης από το σώμα και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλος άθεος ή αγνωστικιστής[45], δεν τον διακρίνει δε η ορθόδοξη πνευματικότητα και θρησκευτικότητα[46], στηλιτεύει δε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, εν τούτοις υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού[47]. Ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά[48]: «Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους - και νά την η κοινότητα.».
στ) Κοινοτισμός Για το Δραγούμη, θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης, σύμφυτη με την πολιτική παράδοση και το χαρακτήρα των Ελλήνων, είναι η κοινότητα. Σημειώνει[49]: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει.»
ζ) Παιδεία και Γλώσσα, δημοτικισμός Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος το λογιωτατισμό και την αρχαιοπληξία και πρωτοστατεί στο κίνημα του δημοτικισμού.[50] Αντιμάχεται επίσης την ξενομανία.[51]
η) Εθνικισμός και σοσιαλισμός-ανθρωπισμός Ο Δραγούμης, μετά από μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του και τελευταία της ζωής του (1917-20), στο συνδυασμό εθνικισμού, σοσιαλισμού και ανθρωπισμού. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18-3-1919): «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.»

Επιρροή

Προτομή του Ίωνα Δραγούμη στη Θεσσαλονίκη.
Ο ελληνοκεντρισμός του, μαζί με τον ρομαντικό και ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά και τον αριστοκρατικό και φιλελεύθερο μαζί τρόπο ζωής του[52] δημιούργησαν έναν μύθο, μια «προσωπική μυθολογία» για τον Δραγούμη, όπως σημείωσε ο Οδυσσέας Ελύτης[53].
Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη[54], σημειώνοντας ότι ο Δραγούμης υπήρξε «αριστοκράτης», από αυτούς που «κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται» η λέξη, «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ' αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ' όλη την πρώτη μου νεότητα. [...] Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή. [...] Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: «Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται...»»
Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε ότι «Ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου.»[55]
Κατά τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών» και ερμηνεύοντας την προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν Υπερελληνικήν Οργάνωση».[56]
Ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη αναγνωρίστηκαν κυρίως από τους ομοϊδεάτες του που αντιπροσώπευαν και το ελληνοκεντρικό πνεύμα της εποχής, αλλά οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους. Έτσι, για τον ελληνικό εθνικισμό ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος: Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Μελάς, όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν ο Δημήτρης Πικιώνης[57], ο Ρένος Αποστολίδης[58], ο Δ. Λαζογιώργος-Ελληνικός[59], ο Νικόλαος Καρράς[60] κ.ά., και χαρακτηρίστηκε «προφήτης του ελληνικού εθνικισμού» [61], «Έλληνας για όλες τις εποχές»[62], «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού»[63], εκφραστής του «ελληνικού εθνικισμού στην καθαρή του μορφή»[64].
Για μεγάλο τμήμα της ελληνικής αριστεράς, παρά την πολιτική αντίθεσή της σε πολλές από τις ιδέες του και την πολιτική του δράση, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός και ανθρωπιστικός και κοινοτικός-σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας[65]. Έτσι, ο Γιώργος Καραμπελιάς, στην πνευματική αντιπαράθεση Γ. Σκληρού και Ίωνα Δραγούμη[66]θα αναγνωρίσει ως κοινό στοιχείο σε αμφότερους τον πατριωτισμό και το όραμα της υπερβάσεως των εσωτερικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, κατατάσσοντάς τους τελικά στο ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα[67]. Άλλοι είδαν στον συνδυασμό εθνικισμού και κοινοτισμού-σοσιαλισμού της ωριμότητας του Δραγούμη συγγένεια είτε με την σοσιαλδημοκρατία[68] είτε και με τον εθνικοσοσιαλισμό[69].
Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και πολύπλευρο, ανοικτό σε όλες τις ιδέες• βασάνιζε τις πεποιθήσεις του[70], δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμμία ιδεολογία, όλες αντιθέτως τις αφομοίωνε δημιουργικά στην δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του ιδίου από το ημερολόγιό του (6-4-1919): «Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια pétition de principe στο νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Και σ' αυτό πρέπει να βάλω une pétition de principe. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα. Ο Barrès στον νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση σ' ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και Μπακούνιν δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους. Ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση. Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία).» Συγκινείται λοιπόν ο Δραγούμης από τον σοσιαλισμό, όσον αφορά στον ανθρωπισμό που ως ιδανικό αυτός περιέχει, τον απορρίπτει όμως όσον αφορά στην πάλη των τάξεων και στον ισοπεδωτισμό προς τα κάτω (ημερολόγιο, 19-3-1919). Στο δε ημιτελές μυθιστόρημά «Τρεις φίλοι», ο Δραγούμης φθάνει στο να συμβιβάσει το εθνικό με το σοσιαλιστικό ιδανικό. Συγκινείται από τον εθνικισμό του Μπαρρές και τον εγωϊσμό και την ηρωϊκή ηθική του Νίτσε, δεν παύει όμως ποτέ να τον εντάσσει στο ανθρωπιστικό πλαίσιο και μάλιστα αυτό της ελληνικής λαϊκής κοινοτικής παράδοσης.
Την περίοδο της οξύνσεως του Μακεδονικού ζητήματος με την Π.Γ.Δ.Μ. την δεκαετία του 1990 τα έργα του Δραγούμη γνώρισαν νέες εκδόσεις, η δε φράση του «Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε»[71]επαναλήφθηκε σε λόγους και κείμενα.[72]
Τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης»[73], με πρόεδρο τον Χρίστο Γούδη. Στις 24-9-2009 οργανώθηκε από το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής ημερίδα προς τιμήν του Ίωνα Δραγούμη με τίτλο «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός»[74].

 Έργα του

  • "Το Μονοπάτι (1902)"
  • "Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα (1907)"
  • "Σαμοθράκη (1908)"
  • "Όσοι Ζωντανοί (1911)"
  • "Ελληνικός Πολιτισμός (1914)"
  • "Σταμάτημα (1918)"
  • "Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες (Εκδόθηκε το 1927 υπό την επιμέλεια του αδελφού του Φίλιππου Δραγούμη)"

 

  1. Ιωάννης Μαζαράκης, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 236-238· λεπτομερέστερα για τη δράση του Δραγούμη ως προξένου Μοναστηρίου βλ. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα - Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, κεφ. «Η συμβολή του Ίωνα στην οργάνωση της Μακεδονικής Αντίστασης», σελ. 143-150 και κεφ. «Η μακεδονική εμπειρία», σελ. 151-159
  2. Βακαλόπουλος K. A. 1983, Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (I878-894), Ίδρυμα Μελετών της χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη.
  3. "These two men [Ion Dragoumes and Athanasios Souliotes-Nikolaides] ... placed their hopes for Hellenism in a multi-ethnic state in which equal rights would be granted to all citizens irrespective of their creed and race." Thanos Veremis - The Hellenic Kingdom and the Ottoman Greeks: The Experiment of the "Society of Constantinople" - Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the Nineteenth Century - The Darwin Press 1999, p.181 http://i.imgur.com/yo45U.png
  4. Κ.Θ. Δημαράς, «Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας», 7η εκδ. 1985, σελ. 401-402 και σημειώσεις σελ. 609
  5. Κ.Θ. Δημαράς, κεφ. «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 408-409
  6. Ελευθεροτυπία, 30-10-2005 - Βιός και Πολιτεία του Παυλή Γύπαρη
  7. Στέφανος Δραγούμης, βιογραφία, Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα, ανακτήθηκε στις 20 Αυγ. 2009
  8. Κατερίνας Δαφέρμου «Ενας κυκλώνας που τα σάρωσε όλα» Βήμα της Κυριακής.
  9. Ίων Δραγούμης (1878 - 1920)
  10. Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης: Ο διαλεχτός του Ελληνισμού», σελ. 67-144, και ειδικότερα την δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη σελ. 107-144, στο Πέτρος Ωρολογάς - Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης», σειρά «Ιστορικές Μορφές», τ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481
  11. Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, τ. Α', «Ελευθέριος Βενιζέλος», επιμ. Π.Α. Ζάννας, 1978, σελ. 265
  12. Εφημερίδα Μακεδονία, 2 Αυγούστου 1920
  13. I.D. Stefanidis, «Stirring the Greek Nation: Political Culture, Irredentism and Anti-Americanism in Post-War Greece, 1945-1967», p. 32: «Ion Dragoumis, a prominent exponent of romantic nationalism»
  14. Ο Bruce Merry στην Encyclopedia of modern Greek literature γράφει για αλυτρωτισμό στην πολιτική ιδεολογία του Δραγούμη και χαρακτηρίζει ως σοβινιστικό ένα ποίημα που του αφιέρωσε ο Καζαντζάκης μετά θάνατον.
  15. Χρίστος Γούδης, «Προσκλητήριο πεσόντων» από την ποιητική συλλογή «Έλληνες», εκδ. Μέτρον, 2006, και Χρίστος Γούδης, καθ. Παν. Πατρών, «Ίων Δραγούμης: Πάντα επίκαιρος», εισήγηση στην ημερίδα «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός», Παλαιά Βουλή 24-9-2009, Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης»: «Δραγούμης Ίων / Οραματιστής / Ο νους του στη Μεγάλη Ιδέα / Εξετελέσθη από παρακρατικούς / Μαρτύρων και ηρώων αίμα / Χυμένο άδικα / Πάνω στη γης που αγαπούσε»
  16. Γιώργος Πισσαλίδης, «Ίων Δραγούμης: ο πατέρας του Ελληνικού εθνικισμού»
  17. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα - Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, σελ. 13
  18. Ο Peter Bien στο Kazantzakis: Politics of the Spirit, Volume 2, χαρακτηρίζει την ιδεολογία του Νίκου Καζαντζάκη κατά τη δεκαετία του 1910 ως «Δραγούμειο σωβινισμό»
  19. Οδυσσέας Ελύτης, «Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη», σελ. 326-327 στο Οδυσσέας Ελύτης, «Εν λευκώ», εκδ. Ίκαρος, 2006, ISBN 960-7233-26-3
  20. Tziovas Dimitris 2003, The Other Self, Lexington Books, U.S., 38.
  21. Kitromilides Paschalis M. 2008, Eleftherios Venizelos, Edinburgh University Press, UK, 129.
  22. http://www.fhw.gr/chronos/13/gr/foreign_policy/people/04.html Ίωνας Δραγούμης και οι τύχες του Ελληνισμού.
  23. http://www.fhw.gr/chronos/13/gr/foreign_policy/people/04.html Ίωνας Δραγούμης και οι τύχες του Ελληνισμού.
  24. Αγτζίδης Βλάσης 2009, «Προσεγγίζοντας τον αντιπροσφυγικό αναθεωρητισμό», Αντίβαρο
  25. Κ.Θ. Δημαράς, κεφ. «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 398-409
  26. Κ.Θ. Δημαράς, κεφ. «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 408: «Η συγκέντρωση βολής την οποία παρουσιάζουν στην Ελλάδα εκείνη την ώρα «Εθνολογισμοί» (1905), «Νέον Πνεύμα» (1906), «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907), είναι κάτι που πρέπει να έχει αντικειμενική βαρύτητα στα μάτια του ιστοριογράφου.»
  27. Αικατερίνη Κουμαριανού, λήμμα «Ίων Δραγούμης» στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, εκδ. Πάπυρος: «Σε όλο το έργο του ανιχνεύεται η επίδραση του Νίτσε και του Μ. Μπαρρές.»
  28. Αικατερίνη Κουμαριανού, λήμμα «Ίων Δραγούμης» στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, εκδ. Πάπυρος: «Η συμβολή του στη διαμόρφωση εθνικής ιδεολογίας πρέπει να αναζητηθεί στα χρόνια της ωριμότητας.»
  29. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα - Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, κεφ. «Έθνος», σελ. 69
  30. Ο ίδιος ο Δραγούμης γράφει («Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες», 1903-09): «Ο εθνικισμός είναι μορφή της ενέργειας. [...] Λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι δεν μπορεί παρά να είναι εθνικισταί, είτε το ξέρουν είτε μη, δεν μπορεί παρά να ζουν ανάμεσα στο έθνος τους και εκεί να ξοδεύουν την δύναμή τους και εκεί να παίρνουν δύναμη.»
  31. Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», 1913-14, α' έκδ. περ. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια 1914, επανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, κεφ. «Το έθνος», σελ. 64-72, και κεφ. «Το κράτος», σελ. 51-63
  32. Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Το έθνος», σελ. 67-70: «Ποιος είναι των εθνών ο σκοπός ο τελικός, πές τον προορισμό, πές τον αποστολή, πές τον ανάγκη; Ο πολιτισμός! Να έργο άξιο για τα έθνη, έργο ανθρωπιστικό, έργο αληθινά ανθρώπινο. Να η δικαιολογία των εθνών. Να πώς τα έθνη είναι χρήσιμα στην ανθρωπότητα. [...] Πολιτισμούς γεννούν τα έθνη και αυτά μονάχα. Και αυτή είναι η αξιοσύνη τους η μεγάλη. [...] Δεν φτάνει όμως να είναι ένα έθνος πολιτισμένο, πρέπει κιόλα να είναι πολιτισμένο από δικό του πολιτισμό. [...] Και είναι απαραίτητα όλα τα έθνη.»
  33. Ίων Δραγούμης, «Όσοι Ζωντανοί», 1911, επανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-735-02-5, κεφ. «Η φυλή», σελ. 222-232
  34. ό.π., σελ. 223: «Η φυλή η ελληνική, όσο και να ανακατώθηκε με άλλες φυλές, δεν έχασε το εγώ της και γι' αυτό έμεινε ελληνικό έθνος από τον παμπάλαιο καιρό ίσαμε σήμερα.»
  35. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 72
  36. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 87: «Δεν χωρεί καμμιά αμφιβολία ότι στον Ίωνα υπήρξε συμπυκνωμένο όχι μόνο το Έθνος, αλλά και ο Ελληνισμός. Για τον Ίωνα οι Έλληνες ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν οι πρώτοι άνθρωποι και οι τέλειοι, εκείνοι οι οποίοι είχαν πλάσει το ανθρώπινο κορμί, αυτοί που, από εξαιρετική αγάπη για τον άνθρωπο, είχαν πλάσει τον άνθρωπο. Τον Ελληνισμό τον ήθελε σαν ένα παντοτινό ποτάμι, στο οποίο θα έτρεχαν μέσα πάντα Έλληνες. Εκείνοι θα ήταν περαστικοί, αλλά ο Ελληνισμός, σαν Ιδέα, σαν Όραμα, θα έμενε πάντα μια αστείρευτη πηγή. Ο Ελληνισμός του Ίωνα δεν είχε χρονικά όρια. Ξεκινύσε από τους προγόνους κι έφτανε ως τους απογόνους του. Εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του ως συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους. Δούλευε για τον Ελληνισμό δουλεύοντας για τον εαυτό του. Αναζητώντας τις ρίζες του, την ταυτότητά του, επεδίωκε να νιώσει πρωταρχικά τον εαυτό του. Ήθελε να είναι βέβαιος πως ό,τι κι αν έκανε, θα ήταν ορθό γιατί θα ήταν ελληνικό είτε το ένιωθε είτε όχι, είτε το συλλογιζόταν είτε όχι. Ο Ίων αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του Ελληνισμού.»
  37. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 27
  38. Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 221: «Ναι, συ θα σώσης το Ρωμέϊκο. Ο καθένας πρέπει να ξέρη ότι σ' αυτόν έλαχε να σώση το έθνος του.» και σελ. 223: «Όταν ένας του Γένους δεν θέλει να χαθή το Γένος, πώς μπορεί το Γένος να χαθή; Αφού εγώ δεν το θέλω, πώς μπορεί να χαθή το Έθνος μου;»
  39. Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 110-111: «Είτε θέλοντας είτε μη, αισθάνομαι τον εαυτό μου ένα με τους ανθρώπους του έθνους μου. [...] Αγάπησα τη φυλή μου, όταν είδα πως γεννήθηκα σαν άνθος από μέσα της, συμπύκνωμά της. Την αντιπροσωπεύω όλην, τα όνειρά της είναι όνειρά μου και οι ελπίδες μου ελπίδες της. Αν έασε την ελπίδα της, θα της δώσω την δική μου και πάλι απ' αυτήν θα πάρω ελπίδα εγώ, αν απελπιστώ. Αν δεν έχει τώρα ιδανικό ή όνειρο κανένα η φυλή μου, θα της δώσω τα δικά μου όνειρα και ιδανικά, και πάλι όμως τη δύναμη για να τα πλάσω, τα όνειρά μου και τα ιδανικά μου, μέσα της θα την εύρω. Αν κουράστηκαν τα μάτια της και δε βλέπει και δε διακρίνει τι δυνάμεις έχει μέσα της, θα της τες δείξω εγώ, αφού εγώ με τα δικά μου μάτια βλέπω και τις διακρίνω. Αν φόβος την πήρε, θα της δανείσω την αφοβία τη δική μου. Ό,τι της λείπει, θα της το δώσω εγώ, και πάλι, ό,τι μου λείπει εμένα από εκείνη θα το πάρω. Γιατί είμαστε ένα. Λαχταρώ πάντα να της μεταγγίζω κάτ δικό μου και απ'αυτήν να παίρνω κάτι άλλο, σαν ηλεκτρισμό... [...] Πηγαίνω να ανακατωθώ με τους ανθρώπους της φυλής μου, να ρίξω όλη μου τη δύναμη στο βάραθρο που λέγεται έθνος, να ξοδέψω τη ζωή μου, νοιώθοντας βαθιά τη φυλή μου, με λύπη, με ενθουσιασμό, με βαρεμό ή με απελπισία.»
  40. Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Το κράτος», σελ. 51-63
  41. Ο Δραγούμης επιτίθεται στον Βενιζέλο με το άρθρο του «Τιμή και ανάθεμα» (περ. «Νουμάς», τ. 497, 29-12-1912). Πράγματι, ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος άφηνε στην Βουλγαρία μεγάλο μέρος της Αν. Μακεδονίας και Θράκης. Κατά ευτυχή τύχη όμως της Ελλάδος (κατά τον Δραγούμη τυχαία) ακολούθησε ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος (1913).
  42. Ίων Δραγούμης, «Όσοι Ζωντανοί», ό.π., κεφ. «Ανατολικό κράτος και ένωση της φυλής», σελ. 188-206
  43. Ίων Δραγούμης, «Στρατός και άλλα», περ. «Νουμάς», τ. 362, 11-10-1909: «Αμέσως κατέβηκε στο νου των γραμματισμένων Ρωμιών μια θύμηση κι ένας συλλογισμός: «Όπως στο ρωμαϊκό αρχαίο κράτος, άμα δόθηκε ισοπολιτεία σ' όλους τους λαούς, οι Έλληνες κατάφεραν κι έκαναν το Ανατολικό τμήμα του σιγά σιγά κράτος ελληνικό, παίρνοντας την πολιτική εξουσία στα χέρια τους - έτσι και στο τούρκικο το κράτος, που κι αυτό κατάχτησε την Ανατολή, αφού τώρα δόθηκε η ισοπολιτεία [συντόμως, βεβαίως, αποκαλύφθηκαν οι πραγματικές προθέσεις των Νεοτούρκων], οι Έλληνες πάλι θα πάρουν σιγά σιγά την πολιτική εξουσία στα χέρια τους και θα κάνουν πάλι το κράτος ελληνικό. Δηλαδή θα ξαναγίνει η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η ιστορία επαναλαμβάνεται κατά γράμμα. [...] Μα είπαμε πως οι Έλληνες δεν έχουν πια την επιβολή που είχαν με τον πολιτισμό τους, τον καιρό των Ρωμαίων. Τώρα κανένας ανατολικός λαός δεν έχει τους Έλληνες ανώτερους από τον εαυτό του. Είμαστε όλοι ισοπεδωμένοι μπροστά στους Ευρωπαίους. Λοιπόν, γιατί θα υπακούσουν τους Έλληνες, που τους σιχαίνονται κιόλας όλοι τους, επειδή από αυτούς όλοι έχουν κάτι ν' αρπάξουν (τα απομεινάρια της πρωτυτερινής τους πολιτικής και θρησκευτικής κυριαρχίας); Μήπως έχουν τάχα λόγχες οι Έλληνες για να εξουσιάσουν τους άλλους και να επιβάλουν το κράτος τους; Μήπως έχουν λάμψη άλλη; Τίποτε. Μονάχα που δεν είναι κακοί έμποροι. Μα και γι' αυτό ακόμα πρέπει να χαντακωθούν. Πώς θα ζήσουν οι άλλοι; Ώστε το τούρκικο το κράτος δεν θα γίνει με τον καιρό Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Και είναι περιττό, μα βλαβερότατο, για το έθνος, να κατασκορπά την ενέργειά του δεξιά κι αριστερά, άσκοπα.»
  44. Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Πηγή ζωής», σελ. 73-85
  45. Κατά την μαρτυρία του ιδίου, «Φύλλα Ημερολογίου», τόμος Στ', σελ. 40
  46. π. Γ.Δ. Μεταλληνός, καθ. παν. Αθηνών, «Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη», εισήγηση στην ημερίδα «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός», Παλαιά Βουλή 24-9-2009, Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης».
  47. Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 32.
  48. Ίων Δραγούμης, «Η μικρή πατρίδα. Β' Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους Έλληνες», Κωνσταντινούπολη, Μάρτιος 1908, στο Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., σελ. 137-151
  49. Ίων Δραγούμης, «Η μικρή πατρίδα. Β' Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους Έλληνες», Κωνσταντινούπολη, Μάρτιος 1908, ό.π.
  50. Ίων Δραγούμης, κεφ. «Δημοτικισμός», σελ. 77-85 στο «Όσοι Ζωντανοί», 1911, ό.π.
  51. Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Νεοελληνικός πολιτισμός», σελ. 103-121
  52. Για τον ρομαντικό χαρακτήρα του Δραγούμη βλέπε π.χ. Πέτρος Χαρτοκόλλης, «Ιδανικοί αυτόχειρες - Έλληνες λογοτέχνες που αυτοκτόνησαν», εκδ. Εστία, 2003, ISBN 960-05-1101-2, κεφ. «Περικλής Γιαννόπουλος», σελ. 35-72, και ειδικότερα για τον Δραγούμη και την σχέση του με τον επίσης ρομαντικό και μποέμ Γιαννόπουλο σελ. 55-57, και κεφ. «Πηνελόπη Δέλτα», σελ. 145-168 και ειδικότερα για την σχέση της Δέλτα με τον Δραγούμη σελ. 152-168. Εξ άλλου, οι χωρίς γάμο ελεύθερες ερωτικές σχέσεις του Δραγούμη με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη είχαν προκαλέσει σκάνδαλο.
  53. Οδυσσέας Ελύτης, «Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη», σελ. 326-327 στο Οδυσσέας Ελύτης, «Εν λευκώ», εκδ. Ίκαρος, 2006, ISBN 960-7233-26-3
  54. Οδυσσέας Ελύτης, «Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη», ό.π. Βλ. επίσης για την επιρροή του Περικλή Γιαννόπουλου και του Δραγούμη στον Ελύτη, Οδυσσέας Ελύτης, «Ανοιχτά χαρτιά», εκδ. Ίκαρος, 1982, σελ. 258.
  55. Νίκος Καζαντζάκης, «Ταξιδεύοντας: Αγγλία», 1969, σελ. 106
  56. Άγγελος Σικελιανός, «Πεζός Λόγος», τ. Δ', 1983, «Ίων Δραγούμης», σελ. 23
  57. Ο Δημήτρης Πικιώνης αναφέρει το έργο («σχέδιο επάνω σε μια μαλτεζόπλακα») της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη, όπου εκονιζόταν «η σύναξη του Παύλου Μελά, του Ίδα και του Περικλή Γιαννόπουλου». (Δ. Πικιώνης, «Η έκθεση της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη», α' εκδ. περ. Ζυγός, τ. 87-89, 1963, στο Δ. Πικιώνη «Κείμενα», εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 2000, σελ. 110)
  58. Ο Ρένος Αποστολίδης, σε επιστολή του προς τον Χρίστο Γούδη, 4-3-2002, γράφει για τον «λεβέντη, παλληκάρι από ρίζα παλιά, Ελλαδική» Ίωνα Δραγούμη, για τον Περικλή Γιαννόπουλο και τον Παύλο Μελά, σημειώνοντας ότι «από τους τρεις - Περικλή Γιαννόπουλο, Παύλο Μελά, Ίωνα Δραγούμη - ο Ίδας υπήρξε ο πιο αυτοσπαταλημένος και αυτοαδικημένος» διότι «ως γνωστόν οι λεβέντες και τα παλληκάρια δεν μπορούν να κάνουν τίποτε στο χώρο της πολιτικής», και μάλιστα «Εδώ ούτε θυσιαστήρια για τέτοιους η νεοελληνική πραγματικότητα. Έτσι εκτρέπεται ο Δραγούμης, αυτοκτονεί ο Περικλής Γιαννόπουλος και ζουν καλά οι μέτριοι, οι ανηρωικοί, χωρίς να κερδίζουμε και τίποτε από τους ελάχιστους ηρωιζόμενους, μέσα σ' όποιους αγώνες ή παρατάξεις.» (Η επιστολή του Ρένου Αποστολίδη ανεγνώσθη από τον Χρίστο Γούδη στην εκδήλωση προς τιμήν του Ρένου Αποστολίδη που διοργάνωσε το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ, 11-3-2009.)
  59. Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Ο χαμένος 7ος Ελληνικός Πολιτισμός και οι Νεοέλληνες Φωτιστές», στο Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Επτά ελληνικά δοκίμια», εκδ. Πελασγός, 1996, σελ. 13-21
  60. Νικόλαος Καρράς, «Με ιδεολογία ελληνική: Νεοέλληνες πνευματικοί ήρωες», εκδ. Πελασγός, 1998, σελ. 57-80
  61. Δ.Σ. Σούτσος, τεύχος 9 του Ελληνικού Εθνικιστικού Συνδέσμου, Αθήναι 1949
  62. Άρης Μωραΐτης, περ. «Τότε...», τ. 16, 1984, σελ. 75-92
  63. Γιώργος Πισσαλίδης, «Ίων Δραγούμης: ο πατέρας του Ελληνικού εθνικισμού»
  64. Χρήστος Χαρίτος, «Ίων Δραγούμης: ο Ελληνικός Εθνικισμός στην καθαρή του μορφή»
  65. Μεταξύ άλλων: Κωστής Μοσκώφ, «Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1903», 3η εκδ. 1978, σελ. 199-202• Γιώργος Ιωάννου, στο «Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη», Τετράδια Ευθύνης, 1978, σελ. 74• Γιώργος Καραμπελιάς, «Δ. Γληνός - Γ. Σκληρός - Ί. Δραγούμης», εισαγωγή στον τόμο «Η Αριστερά και το Ανατολικό Ζήτημα», 1998• Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 9-70. Κατά τον Στ. Μπεκατώρο (ό.π. σελ. 59), «Ο Ίων μιλεί και ηχεί και μετράει νομίζω όσο και όπως ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Παλαμάς, ο Καρυωτάκης, ο Γιαννόπουλος, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος, ο Θεοτοκάς, ο Πεντζίκης, ο Πικιώνης, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Νίκος Δ. Καρούζος, ο Τσαρούχης, ο Μάνος Χατζηδάκης, ο Μ. Ράπτης (Pablo), και τόσοι άλλοι αείζωοι πνευματικοί σηματωροί του τόπου μας, με τον Καημό της Ρωμιοσύνης μέσα τους.»
  66. Ο Γ. Σκληρός δημοσίευσε το «Κοινωνικόν μας ζήτημα» (Ιούνιος 1907). Ο Δραγούμης απάντησε με το «Το Έθνος, οι Τάξεις και ο Ένας» («Νουμάς» τ. 271, 25-11-1907). Η αντιπαράθεση σοσιαλιστών και εθνοκεντρικών μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Νουμάς» κράτησε δύο χρόνια (1907-1909).
  67. Γ. Καραμπελιάς, ό.π.: «Στη σύγχρονη Ελλάδα μόνο ένα μεγάλο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα προσπάθησε να υεπερβεί το δίλημμα έθνος και κοινωνία, παρελθόν και μέλλον, Δύση και Ανατολή, και αποπειράθηκε να ενώσει τις άκριες της αλυσίδας• εκείνο το ρεύμα που στο γύρισμα του αιώνα θέλησε να απαντήσει θετικά στην πρόκληση της εποχής. Εκείνο το ρεύμα που έδωσε τον Καλλέργη, τον Σκληρό και τον Γληνό, τον Παλαμά και τους δημοτικιστές, τον Βενιζέλο και τον Ίωνα Δραγούμη.»
  68. Στ. Μπεκατώρος, ό.π. σελ. 18: «Με τους σημερινούς πολιτικούς όρους, ο Ίων ασπαζόταν την ιδεολογία της σοσιαλδημοκρατίας»• Γ. Πισσαλίδης, ό.π.: «Τα διδάγματά του πέρασαν [...] σε θεωρητικό μόνο επίπεδο στον αυτοδιαχειριστικό σοσιαλισμό του Ανδρέα Παπανδρέου.»
  69. Πέτρος Ωρολογάς, κεφ. «Ιδέες και ιδανικά», στο Πέτρος Ωρολογάς - Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης», σειρά «Ιστορικές Μορφές», τ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481, σελ. 47-50: «Φάνηκεν έτσι ο πρώτος Έλλην «εθνικοσοσιαλιστής» [...] Έτσι, στην πιο εμβρυώδη κατάσταση, θολό κι ακαθόριστο, πιάνεται στα κύρια γνωρίσματα το όνειρο του εθνικοσοσιαλισμού.»
  70. Ο Κ. Βακαλόπουλος χαρακτηρίζει τον Δραγούμη «αυτοτυραννισμένο» (ό.π., σελ. 35) και γράφει για την «τυραννική και ανεξάντλητη διερεύνηση του «εγώ» του» (ό.π., σελ. 40)
  71. Ίων Δραγούμης, «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα», 1907: «Να ξέρετε πως αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει. Θα μας σώσει από την βρώμα όπου κυλιούμαστε, θα μας σώσει από την μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώσει από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώσει. Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε».
  72. Μεταξύ άλλων, Στέλιος Παπαθεμελής, πρόλογος στο Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», έκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, σελ. 15
  73. Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης». Κατά το καταστατικό του Ιδρύματος, σκοπός του είναι η συστηματική μελέτη, έρευνα και προβολή της Ελληνικής Ιστορίας, η ανάδειξη της τρισχιλιετούς συνέχειας του Ελληνικού Έθνους, η προβολή του Ελληνισμού μέσα από τις πολιτιστικές και ιστορικές του διαστάσεις, όπως και η προώθηση της αρμονικής συμβίωσης και συνεργασίας των εθνών (με την καλλιέργεια του αμοιβαίου σεβασμού της ιστορίας, των παραδόσεων, των ηθών και των εθίμων τους), η ανάδειξη των προσωπικοτήτων της νεότερης Ελληνικής ιστορίας και η συμβολή στην ποιοτική αναβάθμιση της πνευματικής και πολιτικής ζωής της Ελλάδος.
  74. Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης», ημερίδα «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός».