ΜΕΣΟΣΠΟΡΙΤΙΣΣΑ-ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ!!ΕΘΙΜΑ.Τον Νοέμβριο τελούνταν γιορτές όπως τα Θεσμοφόρια για την ευδοκίμηση του σίτου, μετά τη σπορά. Η σπουδαιότερη όμως αγροτική γιορτή, το «ευγενέστερον και λεπτότερον άνθος της αρχαίας ελληνικής λαϊκής θρησκείας», τα Ελευσίνια Μυστήρια, τελούνταν αρχικά κατά την εποχή της φθινοπωρινής σποράς με κεντρική ιδέα τη ζωή και τον θάνατο που συμβολίζει η βλάστηση της νέας εσοδείας με σπόρο από την παλαιά. Οι γιορτές αυτές αντικαταστάθηκαν από αντίστοιχες χριστιανικές, θεομητορικές. Με άλλα λόγια, η Παναγία πήρε τον ρόλο της θεάς Δήμητρας.
Όπως παρατηρεί η καθηγήτρια ΕΛΕΝΗ ΨΥΧΟΓΙΟΥ στο βιβλίο της «Μαυρηγή και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης» (2008), οι ορθόδοξες θεομητορικές γιορτές έχουν τοποθετηθεί στον εποχικό κύκλο του χρόνου, στον επάλληλο κύκλο της ζωής των δημητριακών, σηματοδοτώντας συμβολικά τον κύκλο του βίου της Παναγίας μέσα στο έτος και ημερολογιακά τον αγροτικό χρόνο, που δομείται σύμφωνα με τον ετήσιο και τον εποχικό βίο των σιτηρών και τον κοσμικό ελλειπτικό κύκλο της Σελήνης. Έτσι, το αγροτικό έτος ξεκινάει χρονικά από την 1η Σεπτέμβρη (Πρωτοχρονιά). Στις 9 Σεπτεμβρίου έχει τοποθετηθεί η Γέννηση της Παναγίας και στις 14 Σεπτεμβρίου η ευλογία του σπόρου για τη νέα ετήσια σπορά των δημητριακών κατά την εορτή του Σταυρού. Τον Νοέμβριο, η εορτή των Εισοδίων της Παναγίας συνδέεται άμεσα με τη σπορά των σιτηρών, ενώ το φύτρωμα του σιταριού συμπίπτει με τα Χριστούγεννα και το χριστιανικό Πάσχα με τη γονιμική άνθιση και καρποφορία γενικά των φυτών. Κατά τον Δεκαπενταύγουστο, η Κοίμηση της Παναγίας ολοκληρώνει τον εορταστικό και βιοτικό κύκλο, ενώ συμπίπτει με την εποχή που η Μητέρα Γη, έχοντας γεννήσει το ιερό γέννημα, τον καρπό των σιτηρών, ξεκουράζεται για το ξαναγέννημά της. Οι άνθρωποι που ζουν κοντά στη φύση και στη γη γνωρίζουν το αναπότρεπτο –όσο κι αν φαίνεται για τη φθαρτή φύση μας αποτρόπαιο– έργο της Γης, ως μητέρας, τροφού και θανάτου, της φθοράς δηλαδή των σωμάτων και του σπόρου, μέσα από την οποία προκύπτει η αέναη αναγέννηση της ζωής.
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σωρούς δεν έκαμες»
Πώς συνδέθηκαν όμως οι δύο θηλυκές οντότητες, Δήμητρα και Παναγία, στον κύκλο του αγροτικού χρόνου; Ανάλογα με την περιοχή, το όργωμα και η σπορά ξεκινούν τον Οκτώβριο και συνεχίζονται και τον μήνα Νοέμβριο (ή Βροχάρη ή Νιαστή), αφού και μέχρι τα Εισόδια της Παναγιάς αλλού έχουν τελειώσει τη σπορά κι αλλού έχουν «μισοσπείρει». Και οι δύο μήνες ήταν –και εξακολουθούν να είναι– σημαντικοί για τη γεωργία και την κτηνοτροφία, καθώς πολλές σχετικές εργασίες πρέπει να γίνουν κατά τη διάρκειά τους: το όργωμα των χωραφιών και η σπορά των σιτηρών, το μάζεμα των ελιών, παλιότερα το ξεφλούδισμα (ξεσπύρισμα) των καλαμποκιών στα νυχτέρια, η παρασκευή της ρακής (καζάνιασμα), αλλά και η δοκιμή των νέων κρασιών, του Αϊ-Γιώργη του Μεθυστή, στις 3 Νοεμβρίου, η κάθοδος των βοσκών από τα βουνά στα χειμαδιά και γενικά η προετοιμασία των αγροτών για τον χειμώνα. Οι γιορτές και των δύο μηνών αποτελούν ορόσημα στον κύκλο του αγροτικού χρόνου. Ο Άγιος Φίλιππος (14 Νοεμβρίου) σε πολλά μέρη θεωρείται χρονικό όριο για τη σπορά, ενώ η Παναγία ως Αποσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα διαφεντεύει την πορεία της σποράς.
Την παραμονή ή και ανήμερα των Εισοδίων, αλλά και του Αγίου Ανδρέα, με έσχατο χρονικό όριο τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας στις 4 Δεκεμβρίου, οι νοικοκυρές έβραζαν πολλά σπόρια μαζί –σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια και κουκιά– και τα μοίραζαν «υπό τύπον κολλύβων» στη γειτονιά «για να γίνουν τα σπαρμένα». Από αυτά ένα πιάτο «εισάγουν» στην εκκλησία, το οποίο διαβάζεται κατά τη λειτουργία και μοιράζεται στο εκκλησίασμα. Ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι. Από αυτό έχουν μερίδιο και τα ζώα, ιδιαίτερα «οι αροτήρες βόες» ή «τα καματερά βούγια», και το υπόλοιπο ο γεωργός το ρίχνει στο χωράφι για «να αναπαυθεί ο σπόρος». Αλλού παίρνουν πολυσπόρια και πάνε στη βρύση για να «την ταΐσουν» ή να «τη νίψουν». Ρίχνουν τα σπόρια στο νερό και λένε: «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει το βιο». Κατόπιν παίρνουν νερό και γυρίζουν στο σπίτι.
Η προσφορά της πανσπερμίας είχε και τον χαρακτήρα κολλύβων προς τους νεκρούς. Είναι άλλωστε γνωστό ότι όσπρια είναι το κύριο φαγητό των νεκροδείπνων και των μνημοσύνων. Οι αρχαίοι είναι γνωστό ότι προσέφεραν πανσπερμία στη Δήμητρα και στους δαίμονες της ευφορίας της γης, καθώς και στον ψυχοπομπό Διόνυσο και στις ψυχές των νεκρών, την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, τους λεγομένους Χύτρους, όταν ήταν ανοιχτός ο Άδης. Αλλά και κατά την εποχή της συγκομιδής των καρπών των δένδρων, που συμπίπτει με τους μήνες Οκτώβριο-Νοέμβριο, τον μήνα Πυανεψιώνα, μοίραζαν κουκιά. Η μετάληψη της πανσπερμίας μετέδιδε κατά την επικρατούσα αντίληψη στους μετέχοντες καλή τύχη.
Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συνέχειας, ανά τους αιώνες, μιας λατρευτικής συνήθειας που ανήκει στο στρώμα της λαϊκής θρησκείας.
****
Σήμερα που εορτάζει η Κυρά Δέσποινα...
Βρισκόμαστε στον Οκτώβρη του 1801 και ο Βρετανός περιηγητής Edward Daniel Clarke (1769- 1822) με οδηγό το ζωγράφο του Έλγιν, Τζιοβάννι Λουζιέρι, επισκέπτεται την Ακρόπολη και ψέγει τον άρπαγα συμπατριώτη του Έλγιν:
''Η ευτυχία μας είναι πλήρης.
Ξεχάσαμε όλες τις ταλαιπωρίες μας…
Παρά την ικανοποίησή μου όμως, πρέπει να θρηνήσω για το σχέδιο που ακολουθούν οι πράκτορες του Λόρδου Έλγιν στον τόπο αυτό.
Με το πρόσχημα ότι σώζουν τις τέχνες από τα τα χέρια των τούρκων, κατεδαφίζουν ναούς που αντιστέκονταν στις φθορές του χρόνου και του πολέμου και τους βαρβάρους για αιώνες για να διακοσμήσουν μια αξιοθρήνητη σκωτσέζικη βίλα .
Τα λεπτά ανάγλυφα του Παρθενώνα μπαρκάρουν για την Κωνσταντινούπολη και η Αθηνά κοκκινίζει για το άσυλο που προορίζεται για τους βωμούς της.
«Τhe life and remains of Edward D. Clarke”, London, 1824, σ. 502.
Ελα όμωs που οι καιροί ''αλλάζουν''...
Ο Έντουαρντ μαs, περιδιαβαίνει την Τουρκοκρατούμενη Αθήνα και οι αναζητήσειs του τον βγάζουν στην Ελευσίνα.
Στον χώρο που άλλοτε λάμβαναν χώρα οι ιερότερες και σημαντικότερες μυστηριακές τελετές των αρχαίων Ελλήνων,εντοπίζει τμήμα από ένα άγαλμα Καρυάτιδας - κόρης το οποίο πίστεψαν πως ήταν του Φειδία και απεικόνιζε την Δήμητρα.
Ήταν το πάνω μέρος μιας Καρυάτιδας, μιας γυναικείας φιγούρας, και αποτελούσε ένα από τα δύο αγάλματα-Καρυάτιδες που στήριζαν τα Μικρά Προπύλαια του ιερού χώρου.
Ήταν τρεις φορές περίπου το μέγεθος του ανθρώπου, σώζονταν μέχρι τη μέση, είχε το πρόσωπο φθαρμένο από τις λεηλασίες κι έφερε πάνω στο κεφάλι σαν κορώνα ένα κυλινδρικό κουτί, μια κίστη, διακοσμημένη με στάχυα, παπαρούνες και γιρλάντες.
Το ιερό φυτό της Δήμητρας έδινε τη βεβαιότητα στους χωρικούς ότι το άγαλμα φρόντιζε για τη σοδειά τους.
Είχε εντοπιστεί το 1676, αλλά από τη μιά το βάρος του κι από την άλλη η δεισιδαιμονία των χωρικών, το έκανε να μένει στη θέση του,μέχρι τον ερχομό του ''αρχαιοδίφη'' Κλάρκ.
Έτσι καταγράφει ο Κλάρκ,πωs oi χριστιανοί κάτοικοι της περιοχής είχαν προσάρμοσει το αρχαίο άγαλμα στη χριστιανική πίστη και το αποκαλούσαν ‘Αγία Δήμητρα’.
Αυτό,βεβαίωνε τιs ''ορέξειs''του.
Οι ντόπιοι πίστευαν πως το άγαλμα προστάτευε το χωριό, και για αυτό τον λόγο, κάθε γιορτή του άναβαν καντήλι, καθώς και εικονίσματα, πίστευαν δε πώς όποιος τολμούσε να το κουνήσει από την γη που ήταν μισοθαμένο θα του κοβόταν το χέρι. Απέδιδαν στην παρουσία του την γονιμότητα της γης τους, για αυτό τον λόγο συσσώρευαν γύρω του την κοπριά που προορίζονταν για τα χωράφια τους.
Πίστευαν πως αν ποτέ χανόταν θα τους έβρισκε μεγάλη συμφορά, και μάλιστα έδειχναν τα ανάγλυφα στάχια που κοσμούσαν την κεφαλή του, ως απόδειξη ότι προστάτευε τα γεννήματα τους.
Λέγανε μάλιστα πως ένα βράδυ πήγαν κάποιοι Φράγκοι το βράδυ να το σύρουνε στην θάλασσα για να το κλέψουν αλλά αυτό γύρισε μόνο του το πρωί στην θέση του.
Και έλεγαν, πως εάν έμπαινε σε καράβι, αυτό θα βούλιαζε.
Όλα έγιναν πολύ γρήγορα κι ο Κλαρκ περιγράφει την υπόθεση στο φίλο και βιογράφο του Ουίλλιαμ Όττερ, στις 15 Δεκεμβρίου του 1801 από την κορυφή του Παρνασσού:
"Αφού γυρίσαμε από το Μωριά, βρήκα τη Θεά θαμμένη σ’ ένα σωρό κοπριά μέχρι τ’ αφτιά.
Οι βοσκοί της Ελευσίνας και μόνο που έλεγα ότι θα τη μεταφέρω, με κοιτούσαν σαν να επρόκειτο να βγάλω το φεγγάρι από την τροχιά του.
Τι θα γινόταν το καλαμπόκι τους, έλεγαν, αν έπαιρναν τη γριά με το καλάθι της;
Πήγα στην Αθήνα και έκανα αίτηση στον Πασά και βοήθησα το αίτημά μου γλιστρώντας ένα εγγλέζικο τηλεσκόπιο στα δάχτυλά του.
Η δουλειά έγινε και αφήνοντας τον (συνοδοιπόρο του) κ. Κριπς στην Αθήνα ξεκίνησα για την Ελευσίνα, με τη συνοδεία ενός Τούρκου αξιωματούχου, του Τσοχαντάρη του Πασά" (Τhe life… σ. 505-6).
Καμιά κατοστή χωρικοί μαζεύτηκαν από το χωριό και τη γύρω περιοχή και περίπου πενήντα αγόρια.
Οι χωρικοί μοιράστηκαν σαράντα και σαράντα από τη μιά και την άλλη πλευρά για να δουλέψουν τα σκοινιά, ενώ οι υπόλοιποι με λοστούς σήκωναν τη μηχανή (μια ξύλινη τριγωνική σχάρα όπου είχαν ξαπλώσει το άγαλμα) όταν συναντούσε πέτρες ή ογκόλιθους στην πορεία της.
Τα αγόρια που δεν είχαν αρκετή δύναμη για να δουλέψουν με τα σκοινιά ή τους λοστούς, σήκωναν τα κατρακύλια μόλις η μηχανή τα άφηνε πίσω της και τα τοποθετούσαν πάλι μπροστά.
Νικήθηκαν οι τεχνικές δυσκολίες, αλλά όχι πριν προβάλλουν μια τελευταία αντίσταση οι θεϊκές δυνάμεις:
Το προηγούμενο βράδυ της μεταφοράς του αγάλματος, συνέβη ένα ατύχημα που παρά λίγο να βάλει τέλος στο εγχείρημα.
Την ώρα που οι κάτοικοι συζητούσαν με τον Τούρκο αξιωματούχο που έφερε το φιρμάνι από το βοεβόδα της Αθήνας, ένα βόδι που είχε λυθεί από το ζυγό του, ήρθε και στάθηκε μπροστά στο άγαλμα και αφού το χτύπησε για λίγη ώρα με τα κέρατά του έφυγε τρέχοντας με μεγάλη ταχύτητα μουγκρίζοντας προς τον κάμπο της Ελευσίνας.
Αμέσως απλώθηκε ψίθυρος και καθώς αρκετές γυναίκες ήταν μέσα στο πλήθος, πολύ δύσκολα μπορούσε να γίνει συννενόηση.
Πάντοτε, έλεγαν, ήταν ονομαστοί για το καλαμπόκι τους και η γονιμότητα της γης θα έπαυε όταν θα έφευγε το άγαλμα.
Στη συνέχεια πάντως, αυτοί οι ενδoιασμοί κάμφθηκαν και το επόμενο πρωί, 22 Νοεμβρίου 1801, ο ιερέας της Ελευσίνας(με το ανάλογο -και αυτόs τίμημα-, φορώντας τά καλά του άμφια, κατέβηκε στο άνοιγμα, όπου το άγαλμα ήταν μισοθαμμένο για να δώσει το πρώτο χτύπημα με τον κασμά, ώστε οι άνθρωποι να πεισθούν ότι καμιά συμφορά δεν θα έπεφτε επάνω στους εργάτες.
Το μεσημέρι το άγαλμα είχε φτάσει στην κορυφή του λόφου πάνω από την Ελευσίνα και το ηλιοβασίλεμα με την επιπλέον βοήθεια του πληρώματος ενός κασιώτικου πλοίου που είχε μισθωθεί για να το μεταφέρει, είχε τοποθετηθεί στην άκρη της αρχαίας προκυμαίας του λιμανιού.
Την επόμενη μέρα, 23 Νοεμβρίου, το άγαλμα μεταφέρθηκε στο πλοίο και σαν την Ξανθούλα του Διονυσίου Σολωμού:
…νά’ σου η θεά δεμένη για την Αγγλία, να περνά από τον Πειραιά για να αφήσει τους Αθηναίους. (The life and remains… p. 506)...
με τι γλαφυρότητα όμωs,περιγράφει τη βαρβαρότητα τουs ,ο τιμητήs τηs αρχαίαs Ελλάδαs.
Στο δρόμο της επιστροφής, σ΄ένα παράξενο παιχνίδι της τύχης, το πλοίο βούλιαξε λίγο έξω από τις ακτές της Αγγλίας.
Το άγαλμα ανασύρθηκε μετά απο 2 χρόνια και την 1η Ιουλίου 1803 τοποθετήθηκε με δόξες και τιμές στο πιο προβεβλημένο σημείο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ.
Η σύγκλητος του πανεπιστημίου απένειμε ομόφωνα στον Κλαρκ τον τίτλο “Doctor of Laws” (LLD) και στο συνοδοιπόρο του Κριπς τον τίτλο “Master of Arts” (MA).
Τα ονόματα και των δύο χαράχθηκαν στο βάθρο του αγάλματος. Το 1808, μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια να εκλεγεί Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας, ο Κλαρκ εκλέγεται θριαμβευτικά Καθηγητής Ορυκτολογίας.
Πεθαίνει στις 9 Μαρτίου 1822 και δεν είδε ποτέ τη δεύτερη Καρυάτιδα της Ελευσίνας, που ανασκάφηκε το 1892 και εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο της Ελευσίνας σε άριστη κατάσταση.
Η δεύτερη Καρυάτιδα ή αλλιώς «Κιστοφόρος Κόρη» βγήκε στο φως σε ανασκαφές της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Θαμμένη στη γη, σώθηκε από
τους βανδαλισμούς κι έφτασε στο σύγχρονο κόσμο σχεδόν ακέραια. (Β’ μισό 1ου αι. π.Χ.).
Χαρακτηριστικό ,πώs τον επόμενο χρόνο τηs κλοπήs, η χρονιά για τη σοδειά ήταν καλή και οι χωρικοί πίστεψαν πως το άγαλμα θα επέστρεφε πάλι.
Οι επόμενες χρονιές όμως ήταν καταστροφικές και οι χωρικοί το απέδιδαν στην απουσία της κόρης,τηs Αγίαs Δήμητραs.
Μέχρι την δεκαετία του 1970, κάθε τέτοια μέρα που γιόρταζε η Παναγιά η Μεσοσπορίτισσα-προστάτιδα τηs σοδειάs του τόπου-οι γιαγιάδες της Ελευσίνας, κρατούσαν δύο κεριά στην εκκλησιά, ένα για την Παναγιά και ένα για την Αγία Δήμητρα.
-Η''αρπαγείσα κόρη'' βίωσε τον αποχωρισμό, τον πόνο, τη δόξα, τη νοσταλγία και ήλθε η ωρα τηs επιστροφής .
Η μία έζησε τη ζωή της στην επαρχία, χωρίς να μάθει πολλά πράγματα, με πρακτικό μυαλό και πλούσια συναισθήματα, η άλλη μετανάστευσε χωρίς τη θέλησή της σε μια κοινωνία ανεπτυγμένη, θαυμάστηκε, γνώρισε ανθρώπους, ασπάστηκε από περηφάνεια τη σιωπή και σκέπασε τον πόνο της ξενιτιάς με την ψυχρότητα της αποστασιοποίησης.
Που και που της ξεφεύγουν εγγλέζικες εκφράσεις, όπως οι παλιοί ελληνοαμερικανοί, που φρόντιζαν να επιδεικνύουν όσα αγγλικά γνώριζαν, όταν επισκέπτονταν τους συγγενείς τους το καλοκαίρι.
Ο Δήμοs τηs Ελευσίναs είχε αιτηθεί επίσημα την επιστροφή ''τηs αδελφήs στα ξένα'' στο πλαίσιο τηs Πολιτιστικήs Πρωτεύουσαs τηs Ευρώπηs για το 2023,που ήταν η Ελευσίνα.
Σήμερα που εορτάζει η ΚυραΔέσποινα...
και η Αγία Δήμητρα στην Ελευσίνα.
-Πηγές: Eλένη Στούμπου-Κατσαμούρη,
Η άλλη Καρυάτιδα, εφ.»Μακεδονία», Κυριακή 29.05.2011
Μέρος του κειμενου βασίζεται στην έρευνα για την αρχαιολογική ταινία μικρού μήκους «Το παράξενο πεπρωμένο της αρπαγείσας κόρης», σενάριο-σκηνοθεσία: Ελένη Στούμπου-Κατσαμούρη, βραβείο μικρού μήκους στο Φεστιβάλ Αρχαιολογικών Ταινιών της Αμιένης (Γαλλία) το 2011
-Χρόνια καλά σε όσους και όσες και όσους σήμερα εορταζουν.
**Τό ιστολόγιο δέν συμφωνει απαραίτητα με τις απόψεις των αρθρογράφων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου