…για την Ιθάκη, έδρα του Οδυσσέα.
[1] Οδύσσεια, Ν, 96.
....Οι Φαίακες, πετώντας πάνω στα κύματα σαν τον Ερμή, οδήγησαν το γρήγορο πλοίο τους στου Φόρκυ το λιμάνι, στο δήμο της Ιθάκης. Εκεί, στην άκρη του λιμανιού, υπήρχε μια ελιά, σύμβολο της Αθηνάς, και κοντά της το σπήλαιο Μελίσσανη των νυμφών, που ονομάζονται Νηιάδες ή Ναϊάδες.[1] Στον ίδιο δήμο της Ιθάκης βρίσκεται το άστυ, που ονομάζεται κι αυτό Ιθάκη, καθώς και το παλάτι του Οδυσσέα. Κοντά στο άστυ, το λιμάνι Ρείθρο, κάτω από το δασωμένο Νήιο,[2] άρα και το Ρείθρο ανήκει στο δήμο της Ιθάκης. Το Νήιο και ο Νήριτος είναι τα δυο βουνά που αναφέρονται στο δήμο της Ιθάκης. Αν πράγματι το Νήιο, όπως πιστεύουμε, πήρε την ονομασία του από το σπήλαιο των Νηιάδων μελισσών, είναι δηλαδή το βουνό των μελισσών, τότε είναι λογικό το λιμάνι του Φόρκυ, που βρίσκεται κοντά στο σπήλαιο, να τ’ ονόμαζαν Ρείθρο. Και τούτο επειδή: οι Νηιάδες νύμφες μέλισσες, που φτιάχνουν από το μέλι αμβροσία και νέκταρ (όπως οι Δικταίαι Μελίαι) και έχουν δύναμη μαντική, κατοικούσαν στο σπήλαιο - κυψέλη - ομφαλό Μελίσσανη, που βρισκόταν στο λιμάνι του άλιου γέροντα Φόρκυ, ο οποίος λέει πάντα την αλήθεια, όπως το μαντείο. Ρείω - ρέω και θρω - θρους - θρόος είναι σημείο που ρέουν φωνές, δηλαδή το λιμάνι - μήτρα, στο οποίο υπάρχει ομφαλός - μαντείο - κυψέλη, το σπήλαιο των μελισσών, που σαν τον Φόρκυ γνωρίζουν την αλήθεια. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Φαίακες – «φύλακες» των ανθρώπων - έφεραν τον Οδυσσέα στο λιμάνι του Φόρκυ, το Ρείθρο. Τον οδήγησαν στο ιερό μαντείο, που βρισκόταν στο λιμάνι Ρείθρο. Σ’ αυτές θυσία πρόσφερε ο Οδυσσεύς μετά το φόνο των μνηστήρων.
Ο Αριστοτέλης μαρτυρεί την ύπαρξη μαντείου του Οδυσσέα στη χώρα των Ευρυτάνων, την Αιτωλία.[3] Λατρεία του Οδυσσέα υπήρχε και στη Μαντινεία της Αρκαδίας, όπως και στη Τραμπυία της Ηπείρου. Πρόκειται πιθανόν για μέρη στα οποία πήγε ο Οδυσσέας μετά το φόνο των μνηστήρων, όπως είχε προβλέψει ο Τειρεσίας.
Η Αθηνά δείχνει στον Οδυσσέα το Νήριτο (Αίνος), το βουνό που υψώνεται πάνω από το χαμηλότερο Νήιο (Κόκκινη ράχη). Πιο ψηλά από το λιμάνι, πάνω στο Νήριτο, βρίσκεται το άστυ και πέρα μακριά από λιμάνι και άστυ, στην Πέτρα του Κοράκου, έμενε ο Εύμαιος ο χοιροβοσκός. Εκεί βρισκόταν και η βρύση Αρεθούσα. Ένα κακοτράχαλο μονοπάτι οδηγούσε όσους το γνώριζαν στην πέτρα του Κοράκου, ενώ εκείνοι που για πρώτη φορά περνούσαν, είχαν ανάγκη οδηγού. Στη νοτιοανατολική άκρη της Ιθάκης - Κεφαλονιάς επιβιώνει ακόμη το τοπωνύμιο Ασπρογέρακας. Η λέξη άσπρο (asper) πρέπει ν’ αναφέρεται στην πέτρα ενώ γεράκι άσπρο δεν υπάρχει. Υπήρχε, όμως, μια φορά, μέχρι που ο Απόλλωνας το μεταμόρφωσε σε μαύρο. Είναι σύμβολο του Απόλλωνα, θεού του αστρικού φωτός και της μουσικής. Ο κίρκος - κέρκος - γεράκι ή αετός είναι το ίδιο ποιητικό πουλί, ο κόραξ. Το κοράκι συμβολίζει τη διάλυση της ύλης, την άρνηση και το θάνατο ως μεταβατική κατάσταση για την παραγωγή ζωής από την αρχή. Είναι το μέσον μεταξύ του είναι και του μη είναι. Κέρκος σημαίνει και συς ή υς, το ομομήτριο ζώο της γης, ο χοίρος (δέλφαξ) ο αφιερωμένος στη θεά Δήμητρα - Αφροδίτη. Τα δώδεκα χοιροστάσια του Εύμαιου δεν θα μπορούσαν παρά να βρίσκονται στον Ασπρογέρακα.
Ο Ασπρογέρακας βρίσκεται πάνω στο Νήριτο, όπως και η βρύση Αρεθούσα. Η Αρεθούσα είναι μία από τις πενήντα θυγατέρες του Νηρέα και της Δωρίδας. Στην Αρκαδία ήταν νύμφη - ακόλουθος της Αρτέμιδας. […] Ακόμη μια βρύση είναι γνωστή στο Νήριτο, εκείνη που ύδρευε το άστυ της Ιθάκης και βρισκόταν εκεί, ενώ η Αρεθούσα ήταν κοντά στην Πέτρα του Κοράκου. Έτσι έχουμε δυο βρύσες, όπως δυο είναι οι πηγές της ζωής, της μνημοσύνης και της λήθης, η μια τροφοδοτεί τα χοιροστάσια, με ό,τι αυτό σημαίνει κι η άλλη το άστυ των θνητών. Ο δρόμος, που από τα χοιροστάσια οδηγούσε στο άστυ, περνούσε από τη δεύτερη πηγή, η οποία είχε βωμό αφιερωμένο στις νύμφες Νηρηίδες, τις πενήντα θυγατέρες του Νηρέα. Ο ποιητής δεν τις αναφέρει με τ’ όνομά τους, αφού σε όλους ήταν γνωστές οι νεράϊδες των νερών, οι Νηρηίδες νύμφες. Την κρήνη τούτη έκτισαν οι τρεις γιοι του Πτερέλαου: ο Νήριτος, ο Ίθακος κι ο Πολύκτωρ. Το Νήριτο θα πρέπει να πήρε την ονομασία του από τον Νηρέα, τον τριπρόσωπο άλιο γέροντα, που είχε τρεις ονομασίες: Πρωτεύς, Νηρεύς και Φόρκυς ή από τον γιο του, που τον έλεγαν Νηρίτη. Οι λέξεις Νηρεύς και Νηρίτης προέρχονται από την ίδια ρίζα. Νηρίτης σημαίνει κόλχος ή κοχύλι. Πηγή ζωής - κυψέλη – ομφαλός, όπως ο Λαβύρινθος, είναι το κοχύλι - αγγείο κι αρχή του ήχου, που ίσως οδηγεί στην ονομασία Τηλεβόες.
Νηρίτης, λοιπόν, είναι το κοχύλι του Νηρέα και Νήριτος ονομάστηκε ο γιος του Πτερέλαου. Πότε ο Νήριτος ονομάστηκε Αίνος, δεν το γνωρίζουμε. Αινεύς, ωστόσο, ονομάζεται ένας γιος του Απόλλωνα και της Στίλβης (κόρης του Πηνειού), αρχηγός των Αινιάνων και Περραίβων, που ήταν Ηπειρώτες από τη Θεσπρωτία, απόγονοι του Αχιλλέα και κατοικούσαν στη Δωδώνη.
Πάνω στου Νηρέα το βουνό βρίσκεται η κρήνη Αρεθούσα κοντά στον ιερό τόπο τού αδελφού της Απόλλωνα Κόρακα. Για την Αρεθούσα λέγεται ότι, αφού διέσχισε τη θάλασσα, έφθασε στην Ορτυγία, η οποία σύμφωνα με χρησμό των Δελφών προς τον Αρχία, οικιστή των Συρακουσών, βρισκόταν: “Ορτυγίη τις κείται εν ηεροειδεί πόντω - Θρινακίης καθύπερθεν ίν Αλφειου στόμα βλύζει - μισγόμενον πηγαίσιν ευρρείτης Αρεθούσης”.[4] Ορτυγία[5] ονόμαζαν την ιερή Δήλο ή τη Ρηνεία νήσο. Ακόμη τη Σύρο κι άλλες τοποθεσίες στην Ελλάδα. Η ονομασία Ορτυγία συνδέεται με την Αρτέμιδα. Στην Αιτωλία υπάρχει ένα λιβάδι, αφιερωμένο στην Άρτεμη, το οποίο ονομαζόταν Ορτυγία, όπως ο τόπος γέννησης της θεάς. Ίσως, λοιπόν, θα πρέπει να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στην Κεφαλονιά – Ιθάκη- Θιάκι, όταν μιλάμε για την Αρεθούσα και όχι να την τοποθετούμε στη Σικελία, όπου η ονομασία αυτή έφθασε πολύ αργότερα.Σύμφωνα με το μύθο, σε κάποια Ορτυγία η Άρτεμη σκότωσε τον Ωρίωνα - Κέφαλο. Ο Ωρίων, γιος τριών θεών, γίγαντας της γης και τ’ ουρανού, υπήρξε βασιλιάς της Αθήνας, με τ’ όνομα Κέφαλος. Η θνητή καταγωγή του τον θέλει εγγονό του Κέκροπα,[6] προστάτη όλων των μυστηρίων. Του Ερεχθέα – Κέκροπα, που διατήρησε στενή σχέση με την Αθηνά Παλλάδα, σχέση για την οποία δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, απόγονος υπήρξε ο Οδυσσέας.
Όταν ο Κέφαλος κατέλαβε την επικράτεια των Τηλεβόων, εκστράτευσε μαζί του ο Ελειός ή Έλιος (Ἠλεῖος ή Ἦλις), ο μικρότερος γιος του Περσέα που ίδρυσε το Έλος της Λακεδαιμονίας. T‘ όνομά του φέρει ακόμη μια περιοχή της νότιας Κεφαλονιάς, απέναντι από την Ήλιδα.[7] Ο Κέφαλος εκστρατεύει μαζί με τον Αμφιτρύονα, εγγονό του Περσέα (ηλιακός θεός), τον Ελειό και τον Πανοπέα (ηλιακός θεός), από τη Φωκίδα, εναντίον του Πτερέλαου, εγγονού του Ποσειδώνα (και γιου του Ταφίου).
Τούτη η ιστορία μοιάζει με σύγκρουση της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα, όπως συνέβη και στην Αθήνα. Κύρια θεότητα των Μινυών, ο Ποσειδώνας χάνει την πρωτοκαθεδρία, ανταλλάσει και το ιερό του στους Δελφούς μ’ εκείνο του Απόλλωνα στον Πόρο, την αρχαία Καλαυρία [8] της Τροιζηνίας. Σαφής ένδειξη του τέλους μίας εποχής και της αρχής μίας άλλης.
Τα νησιά των Ταφίων ή Τηλεβόων βρίσκονταν απέναντι από την Ακαρνανία και στο μεγαλύτερο, τη σημερινή Κεφαλονιά, υπήρχε αρχαία πόλη με τ’ όνομα Τάφος ή Ταφιούσσα. Το ίδιο όνομα είχαν και τ’ άλλα νησιά των Ταφίων μέχρι την εκστρατεία του Κέφαλου.
Ίσως τότε με εντολή του Απόλλωνα έφυγαν από τη Σάμη, που βρίσκεται στο δήμο της Ιθάκης, ο Αγκαίος και η Σάμη και πήγαν να ιδρύσουν τη Σάμο. Φαίνεται ότι η περιοχή του φημισμένου σπηλαίου Μελίσσανη αργότερα πήρε τ’ όνομα της νύμφης Νηιάδας Σαμίας, της γυναίκας του Αγκαίου - αγγείο (κόχλος, κοχύλι) και ονομάστηκε Σάμη. Το πιθανότερο είναι ότι αρχικά ονόμασαν Σάμη - Σάμο το νησί που βρίσκεται απέναντι από τη Σάμη της Κεφαλονιάς, όταν δημιουργήθηκε ο πόρος ανάμεσα τους, για τον ίδιο λόγο, ακόμη άγνωστο σ’ εμάς, που ο Αγκαίος ονόμασε Σάμο το νησί όπου τον έστειλε ο Απόλλων αλλά και τη Σαμοθράκη.
....εν τω μεταξύ η έρευνα, οι μελέτες και οι ανασκαφές προϊστορικής εποχής συνεχίζονται, στα Τζανάτα Πόρου, σε θέσεις της Β. Ιθάκης, αλλά και σε άλλες περιοχές, όπως στις Κυκλάδες, στην Κρήτη, στην Λακεδαίμονα, κλπ. Αυτή είναι η μαγεία της αρχαιολογίας! Όλα τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα, έρευνες γεωλογικών μεταβολών που έχουν προκύψει από σύγχρονες μελέτες, και οι δυσκολίες χρονολόγησης έρχονται να επιβεβαιώσουν.
Ο Όμηρος γνώριζε καλά τον παλαιότερο πολιτισμό, το πέρασμα και τον νεότερο και μας τους περιγράφει. Η επικράτεια του Οδυσσέα απαντά σε τέσσερα διαφορετικά κομμάτια - νησιά : Ιθάκη, Ζάκυνθος, Σάμος, Δουλίχιο. Η λέξη νησί δεν θα πρέπει να προκαλεί σύγχυση διότι σημαίνει έξαρμα –ύψωμα που προβάλλει είτε ανάμεσα σε νερό είτε ανάμεσα σε γη, ρεματιές, κάμπους ή άλλα υψώματα, ως χερσόνησος.[9] Πρόκειται για ονομασίες της μετά της εκστρατείας του Κέφαλου εποχής. Σήμερα γνωρίζουμε από έρευνες του ΙΓΜΕ στην πεδιάδα της Πελλάνας –Λακεδαίμονας ότι γύρω στο 1700 π.Χ. ένα μεγάλο κοσμολογικό γεγονός προκάλεσε καταστροφές που άλλαξαν το ανάγλυφο του εδάφους. [10] Τότε σημειώνεται και η αρχή του ονομαζόμενου Μυκηναϊκού πολιτισμού. Είναι πιθανόν τότε να χωρίσθηκε η σημερινή Ιθάκη από τη σημερινή Κεφαλονιά; Ίσως τότε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού να ονομάσθηκε Κεφαλονιά και Σάμη η απέναντι πια σημερινή Ιθάκη. Αν τότε ονομάσθηκε Σάμη, λογικά είναι πολύ πιθανό να διασώθηκε η ανάμνηση του παλαιότερου ονόματος της, Ιθάκη, το οποίο στη σημερινή Κεφαλονιά σκεπάστηκε από την ονομασία του Κέφαλου. Για την Κεφαλονιά και μόνο η θέση και το μέγεθος της είναι αρκετά για να ταυτιστεί με την ομηρική Ιθάκη. Σκεφτείτε ότι αν ο Όμηρος δεν χρησιμοποιούσε το παλαιότερο όνομα Ιθάκη δεν θα μπορούσαμε ποτέ να φτάσουμε σε τούτους τους συλλογισμούς.
Η ταύτιση της Ζακύνθου δεν αμφισβητείται μέχρι στιγμής. Έτσι μένει το Δουλίχιο για το οποίο υπάρχει η άποψη ότι πρόκειται για τη χερσόνησο της Παλλικής, θα μπορούσε όμως, σύμφωνα με ενδείξεις ετυμολογικές, μυθολογικές και λατρευτικές, να πρόκειται για τη χερσόνησο (τότε χωρίς τις προσχώσεις) της Κυλλήνης.
Έτσι ο δήμος της Ιθάκης έχει τρία λιμάνια, του Πόρου, της Σάμης και του Αργοστολίου. Σ’ αυτόν υπάρχει το ομώνυμο άστυ Ιθάκη. Εκεί βρίσκεται το μέγαρο - κατοικία - ναός του Οδυσσέα και σ’ αυτό ο κορμός της ιερής ελιάς - συζυγικό κρεβάτι (δένδρο της ζωής), σημείο αναγνώρισης του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, το οποίο θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε άβατον […]. Το ίδιο δεν συμβαίνει και στην ιερή Αθήνα. Στο δήμο της Αθήνας βρίσκεται το άστυ και σ’ αυτό η πόλη (ακρόπολη), όπου η ιερή η κατοικία - ναός της Αθηνάς και η ιερή ελιά της. Φυσικά το άστυ Ιθάκη δεν είναι το μοναδικό της επικράτειας του Οδυσσέα, όπως η Λακεδαίμονα ήταν μία από τις δέκα πόλεις της επικράτειας του Μενελάου.[11]
Θέμα ανοικτό και εξαιρετικά ενδιαφέρον παραμένει η ταύτιση της πόλης Ιθάκη και του μεγάρου του Οδυσσέα, για την οποία όλες οι ενδείξεις και τα μέχρι τώρα στοιχεία παραπέμπουν στη θέση Τζανάτα του Πόρου!
Υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία ταύτισης τα οποία προφανώς αναζητούν οι αρχαιολόγοι, γι’ αυτό χρειάζεται να περιμένουμε την πρόοδο και ολοκλήρωση των εργασιών. Τα επί μέρους θέματα είναι πολλά και σύνθετα και καθώς νέα ανασκαφικά δεδομένα και έρευνες ανατρέπουν παλαιότερες θεωρίες, ο ρυθμός αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας γίνεται αργός και δύσκολος. Κάθε «στοιχείο» πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά αλλά συγχρόνως και μέσα στο γενικό ιστορικό πλαίσιο, σαν μία ψηφίδα ενός μωσαϊκού. Η ολοκλήρωση της εικόνας του μωσαϊκού είναι μοναδική επιβεβαίωση-απόδειξη της ορθότητας των συμπερασμάτων.
Καλό ταξίδι σ’ εκείνους που έχουν βγει στον πηγαιμό για την Ιθάκη!
[1] Οδύσσεια, Ν, 96.
[2] Οδύσσεια, Α, 185.
[3] Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, Πυρσού, λήμμα Αιτωλία.
[4] Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, Πυρσού, λήμμα Αρεθούσα.
[5]Η ονομασία τούτη προέρχεται από τη λέξη όρτυξ, αφού η Λητώ με τον Δία ενώθηκαν, μεταμορφωμένοι σε ορτύκια.
[7] Ήλιδα ο Όμηρος ονομάζει τη χώρα των Επειών που είναι προγενέστεροι των Μινυών. Μετά τον Επειό βασίλευσε ο αδελφός του Αιτωλός ο οποίος εξορίσθηκε στην περιοχή περί τον Αχελώο.
[8] Σημαίνει τόπος των καλών ανέμων, καμία σχέση δεν έχει με την ονομασία της ιταλικής Καλαβρίας, που αρχικά λεγότανε Βρεττία και μόνο την Βυζαντινή εποχή ονομάσθηκε Καλαβρία.
[9] Στην ομοιότητα αυτή του φυσικού αναγλύφου με τις χερσονήσους που εισχωρούν στη θάλασσα, νομίζω, άλλωστε, ότι οφείλει την ονομασία της και η βόρεια προέκταση του υψώματος της Ελεύθερνας, που ονομάζεται Νησί, Ν.Χ. Σταμπολίδης, οδηγός έκθεσης για την Αρχαία Ελεύθερνα, σελ. 23, εκδ. Παν. Κρήτης, 1993.
[10] Σπυρόπουλος Θ., «Το Μυκηναϊκό Ανάκτορο του Μενελάου και της Ελένης στην Ομηρική Λακεδαίμονα (Πελλάνα)», Corpus, τεύχος 40, Ιούλιος 2002. // «Τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας και ανάλογα έργα στον ελλαδικό χώρο κατά την 3η χιλιετία π.Χ. », Πρακτικά Επ. Σεμιναρίων Ξεναγών, Αθήνα 1994. // «Τοπογραφικά της Μυκηναϊκής Πελλάνας», Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, 1982, παράρτημα 9, σ. 113 – 127. // Διάλεξη «Λακεδαίμων – Πελλάνα» του Θ. Σπυρόπουλου για την Εταιρεία Γραμμάτων και Τεχνών Πειραιά, Νοέμβριος 2003.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου