ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗ ΠΕΡΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ



Στοιχειώδη περί εθνικισμού.

Εισαγωγή

Ο εθνικισμός διαφέρει, πιστεύω, από άλλες ιδεολογίες όχι μόνον ως προς το περιεχόμενο του, αλλά και ως προς την έκταση, τη σχεδόν καθολική του κατίσχυση. Χωρίς αυτό να δηλώνεται πάντοτε ρητά, ο εθνικισμός φαίνεται να έχει καταστεί γενική και σχεδόν απόλυτη αρχή νομιμοποίησης της πολιτικής στη σύγχρονη κοινωνία... Καμία άλλη ιδεολογία δεν έχει κατορθώσει να παράσχει επιχειρήματα σε συγκρουόμενες πολιτικές πρακτικές με τέτοια συνέπεια και αντοχή. Καμιά άλλη ιδεολογία δεν έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιείται με την ίδια ευχέρεια από αντίπαλες κοινωνικές ομάδες, από αντιμαχόμενα συμφέροντα, από αντιμαχόμενες πολιτικές μερίδες. Καμιά άλλη ιδεολογία δεν συνυφαίνεται, ταυτοχρόνως, και με «εκσυγχρονιστικά» και με «παραδοσιακά» κινήματα. Όσο καμιά άλλη ιδεολογία, ο εθνικισμός δικαιώνει "αυταρχικές" και "πλουραλιστικές" κοινωνικοπολιτικές ρυθμίσεις, χρησιμοποιείται με την ίδια ευχέρεια και από "ολοκληρωτικά" και από "δημοκρατικά" καθεστώτα, έχει κατορθώσει να συνδυάζεται συγχρόνως με "επαναστατικές", "μεταρρυθμιστικές", "συντηρητικές" ή "προοδευτικές" στοχεύσεις, έχει αποτελέσει ταυτοχρόνως τη βασική παρακίνηση για ραγδαία οικονομική ανάπτυξη και για ακραία οικονομική απραξία, έχει μπορέσει να εμπνεύσει συνάμα μακρόθυμη πολιτισμική ανοχή και φανατική μισαλλοδοξία, και έχει κατορθώσει να επιδείξει την ίδια προσαρμοστικότητα ως προς άλλες ιδεολογίες - άλλοτε να τις στεγάζει στο δικό του σύστημα και άλλοτε να συνδυάζεται με αυτές που εντονότερα αλληλοσυγκρούονται. Τέλος, ο εθνικισμός όσο καμιά άλλη ιδεολογία έχει εξωθήσει στο να επιχειρείται η αποτροπή των οποίων δεινών του όχι με την αναίρεση του, αλλά με την επιβεβαίωση και την αναπαραγωγή του... [Κοινωνία των Εθνών, Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών]...

Οι πρωτογενείς εθνικισμοί αναφέρονται στη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ οι δευτερογενείς περικλείουν όλους τους εθνικισμούς που ακολούθησαν, από τις αρχές του 19ου αιώνα και εντεύθεν στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο.

I

Οι πρωτογενείς εθνικισμοί (και ιδιαίτερα οι δύο πλέον "πρωτότυποι" και "πρωτογενείς", ο αγγλικός και ο γαλλικός) διακρίνονται από τους δευτερογενείς, όχι μόνο επειδή προηγούνται χρονολογικά, αλλά και επειδή αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό κυρίαρχων πολιτικών δομών, τις οποίες αποδέχθηκαν, διατήρησαν και ιδιοποιήθηκαν καθιστώντας τες εθνικά κράτη [i]. Ο εθνικισμός στις περιπτώσεις αυτές γεννήθηκε μέσα σε υπάρχοντα συστήματα πολιτικής οργάνωσης, που αποτελούσαν βεβαίως παράγωγα προηγούμενων εξελίξεων (παρακμή της δυτικής φεουδαρχίας, συγκεντρωτική μοναρχία), αλλά ήταν με τέτοιο τρόπο συγκροτημένα, ώστε να μην αντιβαίνουν κατάφωρα στις δοξασίες και τα προτάγματα του. Κατ' αυτόν τον τρόπο, οι πρωτογενείς εθνικισμοί είχαν διασφαλίσει, ούτως ειπείν, την πολιτική αυθυπαρξία των εθνών εξ ονόματος των οποίων μιλούσαν και, κατά συνέπεια, προέτασσαν ως βασική τους μέριμνα την ανάδειξη και τη διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα των κυρίαρχων κρατών στα οποία αναπτύχθηκαν.

---------------------------------------------------------------

[i] «τα κράτη που προέκυψαν από την Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648 απέκτησαν τον σημερινό ("εθνικό") χαρακτήρα τους μέσα από εξαιρετικά σύνθετες διαδικασίες τριών αιώνων»

---------------------------------------------------------------

Σε αντιδιαστολή με τους εθνικισμούς της πρώτης γενεάς, οι δευτερογενείς εθνικισμοί αναπτύσσονται, κατά τεκμήριο, σε αντίθεση προς υφιστάμενους πολιτικούς σχηματισμούς. Το υπό διαμόρφωση έθνος εξ ονόματος του οποίου ομιλούν δεν βρίσκεται ενωμένο και ανεξάρτητο σε αυθύπαρκτη πολιτική οντότητα, στο δικό του "εθνικό κράτος", αλλά είναι είτε κατακερματισμένο σε πολλούς πολιτικούς σχηματισμούς (π.χ γερμανικό έθνος) είτε υπόδουλο σε "αλλοεθνή" κράτη (π.χ. χριστιανικά έθνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) είτε διάσπαρτο στην υφήλιο (π.χ. εβραϊκό έθνος). Δίχως την πολιτική ανεξαρτησία του έθνους οι εθνικισμοί αυτοί δεν διαθέτουν το "κρατικό" πλεονέκτημα των προδρόμων τους και έχουν εξ ανάγκης απελευθερωτικό, αποσχιστικό ή ενοποιητικό χαρακτήρα.

II

Το κατά πόσον «η διαδικασία δημιουργίας έθνους προηγείται της δημιουργίας κράτους» έχει να κάνει με το εάν η έννοια του έθνους κατασκευάζεται από την εθνικιστική ιδεολογία σε "πολιτικό κενό" ή αντιθέτως, διαπλάθεται στις μήτρες που έχουν διαμορφωθεί από προϋφιστάμενες πολιτικές πραγματικότητες, με τους καταναγκασμούς, αλλά και τα σχετικά οφέλη που κάτι τέτοιο συνεπάγεται για τον ίδιο τον εθνικισμό... Η σύμπτωση δευτερογενούς και μη κρατικού εθνικισμού αναφέρεται στους ευρωπαϊκούς κυρίως εθνικισμούς που αναπτύσσονται στα ίχνη των πρωτογενών, όπως είναι ο γερμανικός [i] ή ο ιταλικός και οι περισσότεροι εθνικισμοί της ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων [ii].

---------------------------------------------------------------

[i] «Κατ' αρχήν το κράτος στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία προηγήθηκε του έθνους και το δημιούργησε. Το γερμανικό έθνος προηγήθηκε του σύγχρονου γερμανικού κράτους και συνέβαλε στη δημιουργία του».

[ii] «Στον δυτικό κόσμο, στην Αγγλία και τη Γαλλία, στην Ολλανδία και την Ελβετία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και τις βρετανικές κτήσεις, η άνοδος του εθνικισμού ήταν κατεξοχήν πολιτικό γεγονός. Ακολούθησε το σχηματισμό του μελλοντικού εθνικού κράτους ή... συνέπεσε με αυτό. Εκτός του δυτικού κόσμου, στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη και στην Ασία ο εθνικισμός εμφανίστηκε μόνον αργότερα αλλά και... αναπτύχθηκε σε αντίδραση και αντίθεση προς τους υπάρχοντες κρατικούς μηχανισμούς».

---------------------------------------------------------------

Αρκετοί όμως από τους μεταγενέστερους (ή δευτερογενείς) εθνικισμούς και ιδίως όσοι αναπτύχθηκαν εκτός Ευρώπης, δεν είχαν απελευθερωτικό ή αποσχιστικό χαρακτήρα, αλλά αντιθέτως, προσπάθησαν να ιδιοποιηθούν υφιστάμενες ή κληροδοτημένες πολιτικές πραγματικότητες. Πολλοί από τους εθνικισμούς του 20ου αιώνα στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο, για παράδειγμα, βρέθηκαν στην ανάγκη να καταστήσουν εθνικό κράτος τις ήδη οριοθετημένες πολιτικές οντότητες της "εθνικής" δικαιοδοσίας τους, που έγιναν ανεξάρτητες μετά το πέρας της αποικιοκρατίας. Αλλά παρόμοια είναι και η περίπτωση του τουρκικού εθνικισμού, του τελευταίου και μόνου μη αποσχιστικού εθνικισμού των Βαλκανίων, που είχε να αντιμετωπίσει τη μετατροπή της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (ή, μάλλον, όσου τμήματος της είχε απομείνει) σε εθνικό κράτος.

III

Η εμφάνιση και κατίσχυση της εθνικιστικής ιδεολογίας σε ένα συγκεκριμένο σημείο της γης φαίνεται να συνεπιφέρει και τη βαθμιαία επικράτηση της σε ολόκληρη την υφήλιο. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πως η εξάπλωση του φαινομένου ακολούθησε τους ίδιους πάντοτε ρυθμούς. Ο εθνικισμός αναπτύχθηκε "άνισα", όχι μόνον από ήπειρο σε ήπειρο, αλλά και στο εσωτερικό της ίδιας γεωγραφικής περιοχής, όπως λ.χ. στα Βαλκάνια, όπου τον ελληνικό και τον σερβικό εθνικισμό ακολουθούν οι υπόλοιποι βαλκανικοί εθνικισμοί, με τελευταίο τον τουρκικό, που εμφανίζεται με καθυστέρηση μισού και πλέον αιώνα.

Οι λόγοι στους οποίους οφείλεται η άνιση ανάπτυξη έχουν φυσικά να κάνουν με τη συγκεκριμένη συγκυρία που περιβάλλει την εμφάνιση του εθνικισμού σε κάθε σημείο της γης: το οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, οι συσχετισμοί των πολιτικών δυνάμεων και η παρουσία ή απουσία ανταγωνιστικών εθνικισμών σίγουρα επηρέασαν τη σχετική επιτάχυνση ή επιβράδυνση της εξάπλωσης του. Αλλά η εντύπωση της αλυσιδωτής επέκτασης δεν διαλύεται από το γεγονός της άνισης ανάπτυξης... Η παγκοσμιότητα του φαινομένου δεν συνεπάγεται βεβαίως την ομοιομορφία του.

Παντελής Λέκκας

Η εθνικιστική ιδεολογία
Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία
Εκδ. Κατάρτι

- See more at: http://cosmoidioglossia.blogspot.gr/2015/03/blog-post_74.html#sthash.31jZpKgl.dpuf