Η ΦΩΚΑΙΑ[Μέρος β΄]

Η Φώκαια τα νεώτερα χρόνια

Αρχαιολογικά ευρήματα από την Ελέα

Η Φώκαια παρήκμασε ταχύτατα μετά την πτώση της στους Πέρσες, οι Φωκαείς που παρέμειναν στην Μητρόπολη ήταν ελάχιστοι σε σχέση με τον προηγούμενο πλυθησμό χαρακτηριστικό στοιχείο οτι συμμετείχαν μονάχα με 3 πλοία από 353 στην Ιωνική επανάσταση. Συμμετείχε μετά τους Περσικούς πολέμους στην Δηλιακή συμμαχία, κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου επαναστάτησε μαζί με τις υπόλοιπες πόλεις της Ιωνίας κατά της Αθήνας με την υποστήριξη της Σπάρτης. Υποτάχθηκε ξανά στους Πέρσες μετά την ειρήνη του Ανταλκίδα (386 π.χ.) και στην συνέχεια στους Μακεδόνες μετά την νίκη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον Γρανικό (334 π.χ.). Μετά την μάχη της Ιψού (301 π.χ.) έγινε τμήμα του βασιλείου του Λυσιμάχου της Θράκης μετά τον θάνατο του Λυσίμαχου έγινε τμήμα του βασιλείου των Σελευκιδών (281 π.χ.) αργότερα ήταν ανά διαστήματα τμήμα του βασιλείου των Σελευκιδών ή των Ατταλιδών της Περγάμου. Στις μάχες των Ρωμαίων με τον Σελευκίδη βασιλιά Αντίοχο Γ’ τον Μέγα η Φώκαια υποστήριξε τον Αντίοχο, μετά την ήττα του οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την πόλη και την λεηλάτησαν (190 π.χ.). Με την ειρήνη της Απάμειας (188 π.χ.) έγινε τμήμα του βασιλείου των Ατταλιδών της Περγάμου, ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας με τον θάνατο του κληροδότησε την Φώκαια στην Ρώμη σύμμαχο της δυναστείας (133 π.χ.). Ο Αριστόνικος ένας απόγονος της δυναστείας των Ατταλιδών εξεγέρθηκε εναντίον των Ρωμαίων (133 – 129 π.χ.), οι Ρωμαίοι την κατέπνιξαν αλλά δεν ισοπέδωσαν την πόλη χάρη στην παράκληση της Μασσαλίας. Στην συνέχεια η Φώκαια έπεσε σε παρακμή ενώ εμφανίζεται πολλές φορές τόσο στις Ρωμαικές όσο και στις Βυζαντινές πηγές. Σύμφωνα με μαρτυρία της ιστοριογράφου Άννας Κομνηνής κόρης του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ τον 11^ο αιώνα (1088/1089) έπεσε στα χέρια των Σελτζούκων υπό την διοίκηση του εμίρη της Σμύρνης Τζαχά. Σε όλη την περίοδο του Βυζαντίου η Φώκαια ήταν ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μικράς Ασίας όπως επιβεβαιώνεται από χάρτη του Πίρι Ρέις (16ος αιώνας), οι Βενετοί απέκτησαν σε αυτήν με το πρώτο χρυσόβουλο που τους παραχωρήθηκε δικαιώματα άσκησης ελεύθερου εμπορίου (1082). Αναφέρεται ξανά σε νέα χρυσόβουλα (1148, 1198, 1204) η μεγάλη σημασία που είχε το λιμάνι της Φώκαιας τόσο στους Βυζαντινούς όσο και στους Βενετούς. 

Οι Γενουάτες στην Φώκαια και η οικογένεια Ζακαρία

Ο θυρεός της Γενουάτικης οικογένειας Ζακαρία

Τον 13ο αιώνα ο Γενουάτης Μανουέλε Ζακαρία/Zaccaria απέκτησε το αποκλειστικό δικαίωμα της εκμετάλλευσης των φυσικών αποθεμάτων στυπτηρίας που υπήρχαν στην περιοχή (1261) κάτι που έφερε την αύξηση του ανταγωνισμού Γένοβας – Βενετίας και τελικά την σύγκρουση μεταξύ τους. Ο Μανουήλ Ζακαρία δέχθηκε τον τίτλο του λόρδου της Φώκαιας από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Η' Παλαιολόγο (1275) και μαζί με αυτόν την ηγεμονία της ευρύτερης περιοχής. Τα μεταλλεία στυπτηρίας της Φώκαιας βρίσκονταν στους λόφους στα ανατολικά της πόλης, το μετάλλευμα χρησίμευε στην βαφή υφασμάτων, η ποιότητα του ήταν η καλύτερη σε ολόκληρη την ευρύτερη περιοχή του Πόντου. Η οικογένεια Ζακαρία δημιούργησε δαπανηρές εγκαταστάσεις για την επεξεργασία του μετάλλου της στυπτηρίας, τα μεταλλεία της περιοχής απασχολούσαν περίπου 3.000 Φωκαείς που έφεραν τεράστια κέρδη στους Γενουάτες κατακτητές της περιοχής. Οι Γενουάτες εκμεταλλεύτηκαν τα κέρδη από το εμπόριο στυπτηρία για να ιδρύσουν έναν νέο οικισμό περίπου 8 km βόρεια της Φώκαιας με προορισμό να στεγάσει τον απασχολούμενο πληθυσμό με την εξόρυξη ο οποίος ονομάστηκε Νέα Φώκαια, το όνομα αυτό διατηρείται ακόμα και σήμερα. 
Τον Μανουήλ Ζακαρία διαδέχθηκε (1288) ο αδελφός του Βενέδικτος που αποδείχθηκε δυναμικός και ισάξιος του, ήταν ορκισμένος εχθρός των μουσουλμάνων διαθέτοντας μεγάλο μερίδιο της τεράστιας περιουσίας του για την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων. Αμέσως μετά ξέσπασε νέος σκληρός Βενετο - Γενουατικός πόλεμος (1296), ο στόλος του  Βενετού Ρουγκέρο Μοροζίνι/ Ruggero Morosini σε δύο επιδρομές του κατέστρεψε την Φώκαια (1296,1302) αλλά η πόλη δεν ξέφυγε ποτέ όσο ζούσε ο Μανουήλ από τον έλεγχο των Γενουατών. Την ίδια εποχή το νησί της Χίου κινδύνευσε σοβαρά από τις επεκτατικές κατακτήσεις των Τούρκων, ο Βενέδικτος Ζακαρία ξεκίνησε με μεγάλο Γενουατικό στόλο για την υπεράσπιση της Χίου, της Σάμου και της Λέσβου από τους Τούρκους (1303). 

Νόμισμα της Χίου του Μαρτίνο Ζακαρία (1314)

Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος γιος και διάδοχος του Μιχαήλ Η' αρνήθηκε να βοηθήσει τον Βενέδικτο στις προσπάθειες του γι'αυτό κατέλαβε αυθαίρετα την Χίο για λογαριασμό της Γένοβας (1304) παίρνοντας επιπλέον τον τίτλο του λόρδου της Χίου εκτός από αυτόν της Φώκαιας. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος δέχθηκε τελικά να τον αναγνωρίσει υπό τον όρο να κυματίζει η Βυζαντινή  σημαία στο νησί για μια δεκαετία, ο Βενέδικτος Ζακαρία οχύρωσε την Χίο, την εποίκησε με νέους κατοίκους από την Γένοβα και εκμεταλλεύτηκε το μαστιχόδεντρο για τις εμπορικές του δραστηριότητες.
Τον Βενέδικτο διαδέχθηκαν (1307) : Ο γιος του Παλαιολόγος Ζακαρίας ως λόρδος της Χίου και ο αδελφός του Νικολίνο Ζακαρία σαν λόρδος της Παλαιάς και της Νέας Φώκαιας αλλά την ουσιαστική εξουσία στις κτήσεις της οικογένειας είχε ο γιος του Παλαιολόγος. Την εποχή του Παλαιολόγου Ζακαρία η Φώκαια λεηλατήθηκε από την Καταλανική εταιρεία και ξέφυγε απο την εξουσία της οικογένειας Ζακαρία, ο Παλαιολόγος πέθανε άτεκνος (1314) και τον διαδέχθηκαν στην Χίο τα δυο ξαδέλφια του γιοι του Νικολίνο : ο δυναμικός Μαρτίνος Ζακαρία και ο Βενέδικτος Β' Ζακαρία. Την ίδια χρονιά (1314) η Φώκαια πέρασε στα χέρια της άλλης Γενουάτικης οικογένειας Κατανέο/ Cattaneo (1314), ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος(1328-1341) ανέκτησε τη Χίο (1329)  και στην συνέχεια πολιόρκησε την Φώκαια επειδή ο Γενουάτης Ντομένικο Κατανέο είχε επιτεθεί στη Λέσβο.
Η πόλη παρέμεινε στους Γενουάτες ως το 1340, εκείνη την χρονιά οι Φωκαείς εκμεταλλεύτηκαν την απουσία του Ντομένικο Κατανέο και εξεγέρθηκαν, οι Γενουάτες που βρίσκονταν μέσα στην πόλη δολοφονήθηκαν και οι κάτοικοι διακήρυξαν την πίστη τους στον αυτοκράτορα. Η πόλη πέρασε στα χέρια ξανά των Γενουατών συγκεκριμένα στην οικογένεια του Σιμόνε Βονιόζο/ Simone Vignoso (1346) ο οποίος απαγόρευσε στα μέλη της οικογένειας των Ζακαρία και των Κατανέο να έχουν αξιώματα, να διαμένουν και να εμπορεύονται στην Φώκαια. Οι κάτοικοι έντονα δυσαρεστημένοι ξανά επειδή οι Βινιόζο παρέδωσαν την οικονομία της πόλης στην Γενουάτικη εταιρεία Μαόνα της Χίου εξεγέρθηκαν ξανά, παρέδωσαν την πόλη στον αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας διόρισε κυβερνήτη τον Λέοντα Καλόθετο, που συνέχισε να κυβερνά την πόλη τουλάχιστον μέχρι το 1363. Οι Βενετοί προσπάθησαν να αποσπάσουν την Φώκαια την εποχή που οι Γενουάτες αναμείχθηκαν στην διαμάχη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου με τον γιο του Ανδρόνικο Δ’ Παλαιολόγο (1378).  Παρέμεινε υπό την εξουσία των Γενουατών και την οικονομική εκμετάλλευση της εταιρείας Μαόνα ως την χρονιά που κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς (1455). Την εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχαν μεταναστευτικά ρεύματα από την ηπειρωτική Ελλάδα προς την Φώκαια αλλά μετά την επανάσταση του 1821 ο χριστιανικός πληθυσμός δοκιμάστηκε σημαντικά γι’αυτό ένα μεγάλο τμήμα του κατέφυγε στα Ψαρά. 

Οι πρόσφυγες της Φώκαιας

H Φώκαια στις αρχές του 20ου αιώνα

Μετά την συνθήκη της Κάλιτζας (1855) στην οποία γίνεται μερική αποκατάσταση των σχέσεων ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους ο πληθυσμός της Φώκαιας αυξάνεται ξανά ιδιαίτερα με μετανάστες προερχόμενους από την Κύθνο. Τα πληθυσμιακά στοιχεία δείχνουν ότι ο πληθυσμός της πόλης από το 1879 ως το 1908 αυξάνεται σε ποσοστό 66,17% δηλαδή 9.000 ανθρώπους από αυτούς 70 – 80% είναι Έλληνες χριστιανοί οι υπόλοιποι Τούρκοι που γίνονται αρκετά περισσότεροι στις αρχές του 20ου αιώνα. 
Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα αποκαταστάθηκαν οι σχέσεις ανάμεσα στον Τουρκικό και τον Ελληνικό πληθυσμό της πόλης, αλλά η έξαρση του κινήματος των Νεότουρκων (1909) οδήγησε σε σκληρούς διωγμούς του Ελληνικού πληθυσμού της πόλης (1914). Το καλοκαίρι του 1914 σχεδόν ολόκληρος ο Ελληνικός πληθυσμός της Φώκαιας αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει, ο συνολικός αριθμός των προσφύγων από την Φώκαια ήταν 18.000 οι οποίοι κατανέμονται ως εξής : Στην  Μυτιλήνη 6.000, στην Θεσσαλονίκη 3.000, στην Αττική 1600 οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν σε νησιά, Κρήτη, Μακεδονία και Βόλο. Το 1919 ξεκίνησε η επιστροφή των προσφύγων στην Φώκαια μετά από προσωρινή ειρήνη που ολοκληρώθηκε το 1921,  5.000 Φωκαείς παρέμειναν στις νέες εστίες τους στην ηπειρωτική Ελλάδα και 11.000 επανήλθαν στην πόλη τους. Τον Αύγουστο του 1922 μετά το ολοκαύτωμα της Μικρασιατικής καταστροφής οι Έλληνες της Φώκαιας εξαναγκάστηκαν να ακολουθήσουν τους Έλληνες των υπόλοιπων Μικρασιατικών πόλεων στον γενικό ξεριζωμό για την ηπειρωτική Ελλάδα. Βασικότερος τόπος εγκατάστασης των Φωκαέων ήταν όπως το 1914 η Μυτιλήνη, οι υπόλοιποι τόποι εγκατάστασης τους ήταν : Κρήτη, Χίος, Χαλκιδική, Βόλος και Δραπετσώνα Πειραιώς στην Αττική.

Η πρώτη καταστροφή της Φώκαιας (1914)

Ο αγώνας των προσφύγων από την Φώκαια στην Δραπετσώνα του Πειραιά ήταν σκληρός και άνισος απέναντι στους υπόλοιπους πρόσφυγες και τους προηγούμενους Έλληνες. Στα τέλη του 1922 ένας εκλεκτός πολίτης της κοινότητας των Φωκαέων της Δραπετσώνας ο Χρήστος Καραπιπέρης προσλήφθηκε σαν αρχιτεχνίτης στις περίφημες αλυκές της Αναβύσσου, εγκαταστάθηκε εκεί οικογενειακώς. Επόμενη ενέργεια του Χρήστου Καραπιπέρη ήταν να καλέσει από την Δραπετσώνα τους υπόλοιπους συμπατριώτες του ώστε να εργαστούν μαζί του στις αλυκές, 30 – 40 οικογένειες των Φωκαέων της Δραπετσώνας ανταποκρίθηκαν θετικά στο κάλεσμα. Ο εθνικός σύλλογος των Φωκαέων «Πρωτεύς» επισκέφτηκε να ελέγξει την περιοχή και την βρήκε σαν την πιο κατάλληλη για την νέα πατρίδα των Φωκαέων, μετά την έγκριση οι πρόσφυγες από την Φώκαια εγκαταστάθηκαν σε μεγάλα κύματα από το καλοκαίρι του 1924. Η νέα πατρίδα των Φωκαέων δεν ονομάστηκε Νέα Φώκαια επειδή υπήρχε ήδη πόλη στην αρχική πατρίδα τους στην Μικρά Ασία με αυτό το όνομα η οποία ιδρύθηκε τον 13^ο αιώνα απο τον Γενουάτη Ζακαρία αλλά Παλαιά Φώκαια. Η περίπτωση αυτή ήταν η μοναδική σε όλα τα προσφυγικά χρονικά του Ελληνικού χώρου, όλες οι υπόλοιπες πόλεις είχαν βάλει το πρόθεμα «Νέα» μπροστά πριν το όνομα της παλιάς τους πατρίδας. Στην περιοχή αυτή πριν την εγκατάσταση των προσφύγων από την Φώκαια ζούσαν σποραδικά νομάδες Σαρακατσαναίων οι οποίοι δεν είχαν δημιουργήσει οργανωμένο οικισμό. Ο ανταγωνισμός με τους Σαρακατσανέους ήταν σκληρός τον πρώτο καιρό αλλά αργότερα συγχωνεύτηκαν μεταξύ τους και συνεργάστηκαν αρμονικά στην ανάπτυξη της νέας τους πατρίδας. Ένα πρώτο βασικό μέλημα των Φωκαέων ήταν η οικοδόμηση της εκκλησίας της Αγίας Ειρήνης η οποία ήταν και πολιούχος στην Μικρασιατική Φώκαια, οι εργασίες για την κατασκευή τελείωσαν το 1932 η εκκλησία ανασκευάστηκε την δεκαετία του 1950. Στο θέμα της οικοδόμησης του σχολείου για την νέα κοινότητα οι Φωκαείς τα βρήκαν δύσκολα στον οικονομικό τομέα αλλά βοηθήθηκαν από τους Φωκαείς συμπατριώτες τους στην Αμερική.

 

Η Παλαιά Φώκαια Αττικής, ο σπουδαιότερος σύγχρονος τόπος εγκατάστασης

Η Παλαιά Φώκαια Αττικής

Η περιοχή της Αττικής στην οποία εγκαταστάθηκαν οι Φωκαείς μετά τον διωγμό από την πατρίδα της έχει πλούσια ιστορία από τα πανάρχαια χρόνια. Στα αρχαία χρόνια στην περιοχή ήταν η θέση του Δήμου Αναφλύστου, του μεγαλύτερου δήμου της ευρύτερης περιοχής του Σαρωνικού από την περιοχή του Αλίμου ως το Σούνιο. Ανήκε στην Αντιοχίδα φυλή και ήταν το μεγαλύτερο κέντρο επεξεργασίας αλατιού στον Ελληνικό χώρο μαζί με τον δήμο Αραφηνίδων Αλών/σημερινή Αρτέμιδα, ήταν η πατρίδα του μεγάλου νομοθέτη Κλεισθένη. Σύμφωνα με τον μύθο ιδρύθηκε από τον ομώνυμο ήρωα Ανάφλυστο γιο του Τροιζήνος βασιλιά της Τροιζηνίας ο οποίος κληροδότησε τον θρόνο του στον αδελφό του Πιτθέα αντί για τους γιους του. Οι γιοι του Ανάφλυστος και Σφηττός έντονα δυσαρεστημένοι έφυγαν για την Μεσογειακή Αττική όπου ίδρυσαν πόλεις : Ο Ανάφλυστος ίδρυσε την Ανάφλυστο/σημερινή Ανάβυσσο και ο Σφηττός την Σφηττό/σημερινό Κορωπί. Το κέντρο του αρχαίου δήμου Αναφλύστου βρίσκεται στην θέση που βρίσκεται το λιμάνι του σημερινού οικισμού της Παλαιάς Φώκαιας πολλά από τα ερείπια βρίσκονται κάτω από την θάλασσα. Η αρχαία νεκρόπολη της Αναφλύστου ήταν στην θέση που βρίσκεται σήμερα το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, εκεί βρέθηκε ο σπουδαιότερος Κούρος σε όλη την Αττική ο Κούρος Κροίσος από Παριανό μάρμαρο ύψους 1,95 m (530 π.χ.). Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η περιοχή ήταν σχεδόν έρημη, υπήρχαν μονάχα διάσπαρτες καλύβες Σαρακατσαναίων από την Πάρνηθα οι οποίοι ζούσαν εκεί τους θερινούς μήνες του χρόνου. Οι πρόσφυγες από την Φώκαια έφτασαν όπως αναφέραμε έφτασαν στην παραλία της Αναβύσσου στα τέλη του 1922 με επικεφαλής τον αρχιτεχνίτη Χρήστο Καραπιπέρη και κύρια ασχολία την εκμετάλλευση των αλυκών, αμέσως επιλέχθηκε σαν η νέα τους πατρίδα. Η σύγκρουση με τους παλιότερους Σαρακατσαναίους ήταν σκληρή τα πρώτα χρόνια αλλά σύντομα συμφιλιώθηκαν μεταξύ τους με μοναδικό κοινό συμφέρον την ανάπτυξη της περιοχής τους. Λίγο μετά την εγκατάσταση των Φωκαέων έφτασε στον οικισμό τους νέο μεγάλο κύμα προσφύγων (1924) από την Καππαδοκία, την Σμύρνη και τον Πόντο. 

Καλύβες Σαρακατσαναίων στην Παλαιά Φώκαια πριν
την άφιξη των προσφύγων.

Οι νέοι πρόσφυγες ήρθαν σε σκληρή σύγκρουση με τους Φωκαείς, διώχθηκαν βίαια από αυτούς τελικά στο εσωτερικό της χερσονήσου, εκεί ίδρυσαν νέο οικισμό την Ανάβυσσο. Η εκμετάλλευση των αλυκών ήταν η βασική ασχολία των απογόνων των αρχαίων Φωκαέων έως το 1969, εκείνη την χρονιά έκλεισαν οριστικά. Σήμερα η Παλαιά Φώκαια είναι τμήμα μιας ευρύτερης περιοχής με κέντρο την Ανάβυσσο η οποία ιδρύθηκε από τους υπόλοιπους πρόσφυγες και την Σαρωνίδα η οποία ιδρύθηκε μετά την δεκαετία του 1960 από κατοίκους της Αναβύσσου. Η ευρύτερη περιοχή Σαρωνίδας – Αναβύσσου – Παλαιάς Φώκαιας έχει βασικά κατοίκους προσφυγικής καταγωγής αλλά και Μυτιληνιούς, Σαρακατσανέους όπως και νεόφερτους Αθηναίους οι Αρβανίτες είναι ανύπαρκτοι. Μετά την δεκαετία του 1990 εξελίχθηκε ταχύτατα σε έναν από τους πιο δημοφιλείς θερινούς τόπους παραθερισμού της Αττικής με απέραντες πλαζ που λειτουργούν σχεδόν όλο τον χρόνο. Είναι ένας από τους βασικότερους θερινούς προορισμούς ιδιαίτερα των κατοίκων των νοτίων προαστίων της Αθήνας, της Γλυφάδας και του Πειραιά κάτι που έχει δημιουργήσει μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία στην περιοχή. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή η Ανάβυσσος έχει 7500 κατοίκους, η Σαρωνίδα 2500 κατοίκους και η Παλαιά Φώκαια 2000 κατοίκους.

  ΤΡΟΠΙΚΟ ΑΒΟΚΑΝΤΟ