ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ[ Ratzel, Kjellén, Mackinder, Haushofer, Spykman, Mahan, de Seversky. ]

Οι κλασικές γεωπολιτικές θεωρίες και οι παγκόσμιες στρατηγικές. Ratzel, Kjellén, Mackinder, Haushofer, Spykman, Mahan, de Seversky.

Πρόλογος

Η σχέση των πολιτικών μορφωμάτων με τις φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντος χώρου και η δυναμική πολιτική διαδικασία, η οποία διαμορφώνεται από τη σχέση αυτή, συγκαταλέγονται στα θέματα που εξετάζει η ανθρωπότητα ήδη από τους πρώτους αιώνες της ύπαρξης της [θεμελιωτής των διεθνών σχέσεων θεωρείται ο Θουκυδίδης]. Ωστόσο, η ανάπτυξη των παγκόσμιων γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών θεωριών έγινε εφικτή μετά την εξακρίβωση της παγκόσμιας γεωγραφίας. Η διαμάχη για την παγκόσμια κυριαρχία, που κορυφώνεται τον 19ο αιώνα με το νεοαποικιοκρατικό κύμα, παρότρυνε τα μέρη να κατευθύνουν τον αγώνα τον οποίο διεξήγαν προηγουμένως για την επίτευξη τοπικών στόχων τακτικής σύμφωνα με τις ανάγκες των παγκόσμιων στρατηγικών στόχων... Η εξέταση της γεωπολιτικής της ξηράς, της θάλασσας και του αέρα είναι απαραίτητη για την κατανόηση της διαδικασίας εξέλιξης των παγκόσμιων πολιτικών και στρατιωτικών στρατηγικών...

.~`~.
Ι
Friedrich Ratzel και Rudolf Kjellén

Η θεωρία του ζωτικού χώρου (Lebensraum) αναπτύχθηκε από τον Ratzel (1844-1904), ο οποίος επηρεασμένος από τον Δαρβίνο υποστήριξε την οργανική θεωρία ανάπτυξης του κράτους και θεωρήθηκε ως ο ιδρυτής της πολιτικής γεωγραφίας. Αργότερα η θεωρία του χρησιμοποιήθηκε ως η επιστημονική βάση της επεκτατικής πολιτικής που ακολούθησαν οι δυτικές αποικιοκρατικές δυνάμεις. Ο Ratzel, λοιπόν, που θεωρούσε το κράτος ως έναν ζωντανό οργανισμό, ο οποίος έχει ανάγκη, όπως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, να τραφεί, υποστήριζε ότι αυτό μπορεί να καταστεί δυνατό μόνο με την προσάρτηση νέων περιοχών. Κατά τον ίδιο τα κράτη που αδυνατούν να ανταπεξέλθουν σε αυτή τη μάχη διατροφής θα εξαφανιστούν, όπως ακριβώς συμβαίνει στη θεωρία του Δαρβίνου με τα βιολογικά όντα που προορίζονται να χαθούν, εφόσον δεν ανταπεξέλθουν στον υπέρ υπάρξεως αγώνα. Βλέποντας ότι η πολιτική βαρύτητα της Ευρώπης στο μέλλον θα μειωθεί εξαιτίας της στενότητας του χώρου, ο Ratzel υπέδειξε κατά κάποιο τρόπο τον δρόμο στις επεκτατικές πολιτικές στρατηγικές υποστηρίζοντας ότι στη νέα διεθνή συγκυρία θα μπορέσουν να επιβιώσουν μόνο όσα κράτη θα κατόρθωναν να αυξήσουν την επιρροή τους στον ευρύτερο εκτός Ευρώπης χώρο.

Έτσι ο Ratzel και ο συνεχιστής της παράδοσης του Kjellen (1864-1922), που εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο γεωπολιτική, προετοίμασαν το θεωρητικό πεδίο της γεωπολιτικής της ξηράς, της θάλασσας και του αέρα, η οποία αναπτύχθηκε αργότερα. Οι απόψεις που διατυπώνει ο Kjellen στο έργο του Το κράτος ως ζωντανός οργανισμός αναφορικά με την ίδρυση και τη δομή του κράτους αποτέλεσαν, αφότου μεταφράστηκε το έργο στα γερμανικά το 1917, τη σημαντικότερη πηγή της γερμανικής γεωπολιτικής, η οποία θα αναπτυχθεί στη συνέχεια.

.~`~.Halford Mackinder, Karl Haushofer και Nicholas Spykman

Στις αρχές του 20ου αιώνα η γεωπολιτική της ξηράς, που αναπτύχθηκε από τον Mackinder (1861-1947), κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου προσαρμόστηκε από τον Haushofer (1869-1946) και τον Spykman (1893–1943) στη γερμανική και στην αμερικανική γεωστρατηγική αντιστοίχως.

α´

Το άρθρο του Mackinder «Ο γεωγραφικός άξονας της ιστορίας», που δημοσιεύθηκε το 1904, ερμήνευσε την εξέλιξη της πολιτικής ιστορίας περιορίζοντας τη σε μια γεωπολιτική βάση και διαχωρίζοντας την παγκόσμια γεωγραφία σε (ευρασιατική ηπειρωτική) ενδοχώρα (pivot area-heartland), ανασχετικό δακτύλιο και περιφερειακή ζώνη προσδιόρισε από την άποψη της πολιτικής και στρατιωτικής στρατηγικής τους στόχους άμεση προτεραιότητας. Έτσι για μια βασιζόμενη στην κυριαρχία ξηράς στρατηγική πρωταρχική προϋπόθεση είναι η εξασφάλιση της κυριαρχίας στην ενδοχώρα, η οποία προστατεύεται από τις επιθέσεις που θα προέλθουν από τη θάλασσα. Αυτός ο χώρος ορίζεται ως το πεδίο που περιλαμβάνει τις περιοχές, ξεκινώντας από την Ανατολική Ευρώπη ως τη Βόρεια θάλασσα της Ασίας... όπως και στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας.

Σύμφωνα με τον Mackinder για τη σύσταση της απόλυτης παγκόσμιας κυριαρχίας είναι απαραίτητη η κυριαρχία της Ευρασίας όπως και για την κυριαρχία της Ευρασίας απαιτείται η κυριαρχία της ευρασιατικής ενδοχώρας (Heartland), ενώ για την κυριαρχία της ευρασιατικής ενδοχώρας επιβάλλεται η κυριαρχία της Ανατολικής Ευρώπης και γενικότερα η Μέση Ανατολή τοποθετείται στο κέντρο του εσωτερικού δακτύλιου που περικλείει τα εδάφη της Ευρασίας που μένουν εκτός της ενδοχώρας.

β´

Ο Haushofer, ιδρυτής της ναζιστικής γεωπολιτικής και καθηγητής ενός εκ των επιφανέστερων ηγετών των ναζί, του Rudolf Hess, προσδιόρισε τη γεωπολιτική ως έναν επιστημονικό κλάδο που περικλείει όλες τις φυσικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Έτσι, από τη μία, με τη θεωρία του ζωτικού χώρου (Lebensraum) που ανέπτυξε επιδίωξε να θέσει τον ναζισμό σε μια βάση επιστημονικής νομιμότητας και, από την άλλη, προσδιόρισε τους τακτικούς και στρατηγικούς στόχους της γερμανικής γεωστρατηγικής πριν τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Haushofer, όπως και ο Mackinder, αναφερόμενος στη σημασία της κεντρικής ηπείρου (Ευρασίας), είπε ότι η Γερμανία πρέπει να πραγματοποιήσει μια αμφίδρομη στρατηγική έναντι της Αγγλίας: Κατάληψη πρωτίστως της Μέσης Ανατολής, ώστε να περικυκλωθεί η κεντρική ήπειρος και να αποκοπεί η Αγγλία από τις θαλάσσιες διόδους της και αργότερα σύναψη ενός διηπειρωτικού συμφώνου με την Κίνα και την Ιαπωνία. Ο Χίτλερ εγκαταλείποντας παρά την αντίθετη άποψη του ναύαρχου Reader και του στρατηγού Rommel τη στρατηγική Haushofer, η οποία προέβλεπε την εγκαθίδρυση της κυριαρχίας στις θαλάσσιες διόδους που περικυκλώνουν την κεντρική ήπειρο και τη Μέση Ανατολή, και επιχειρώντας μια εξοντωτική στρατιωτική επιχείρηση στις απέραντες στέπες της Ρωσίας διέπραττε ένα γεωστρατηγικό σφάλμα που έμελλε να επηρεάσει την έκβαση του πολέμου.

γ´

Ο Spykman ασκώντας κριτική στη θεωρία του Mackinder αναφορικά με την υπερβολική, όπως τη βρίσκει, σημασία που έχει δώσει στην ενδοχώρα θεωρεί ότι η πραγματική δυνητική ισχύς κυριαρχίας βρίσκεται στην περίμετρο της Ευρασίας (Rimland), η οποία αποτελείται από τη Δυτική Ευρώπη, την Τουρκία, το Ιράκ, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, την Κίνα, τη Κορέα και την Ανατολική Σιβηρία, και υποστηρίζει τη ότι όποιος κυριαρχήσει σε αυτή τη ζώνη θα κυριαρχήσει στον κόσμο.

η Rimland του Nicholas Spykman (κλικ στην εικόνα για μετάβαση)

Ο Spykman, ο οποίος με αφετηρία αυτή τη θέση συμβούλευσε την αμερικανική διοίκηση να ακολουθήσει μια πολιτική που θα εμπόδιζε κάποια άλλη δύναμη να κυριαρχήσει σε αυτή τη ζώνη, μπορεί να θεωρηθεί ως ο εμπνευστής της αμερικανικής γεωστρατηγικής, που προβλέπει τη περικύκλωση της κεντρικής ηπείρου μέσω αμυντικών συμφωνιών (NATO-CENTO-SEATO) και εξακολουθεί να ασκεί την επιρροή της από το τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου ως σήμερα. Έτσι επιδιώχθηκε να δημιουργηθεί μια στρατηγική ζώνη περικύκλωσης που να συνδέεται στρατηγικά στα επιμέρους της τμήματα και να εκτείνεται με το ΝΑΤΟ από τη Νορβηγία ως την Τουρκία, με το CENTO από τη Τουρκία ως το Πακιστάν και το SEATO από το Πακιστάν ως τις Φιλιππίνες στον Βορρά και ως τη Νεα Ζηλανδία στο Νότο.

CENTO και SEATO (κλικ στις εικόνες για μετάβαση)

Εξάλλου, ο Nicholas John Spykman ανέφερε ακόμη ότι σε αυτή τη ζώνη υψηλής δυνητικής ισχύος, στην περίπτωση που δημιουργηθεί μια μονάδα ισχύος που θα κυριαρχεί στην ανεξάρτητη ζώνη, επειδή θα είναι σε θέση να περικυκλώσει ταυτόχρονα και την ΕΣΣΔ, η οποία είναι μια χερσαία χώρα [δύναμη], και τις ΗΠΑ, η οποία είναι θαλάσσια χώρα [δύναμη], θα αποτελεί μεγάλο κίνδυνο και για τις δύο. Για αυτό τον λόγο στην περίπτωση που ένα τέτοιο μόρφωμα εμφανιστεί σε αυτή τη ζώνη, συνέστησε τη συνεργασία των ΗΠΑ, της Αγγλίας και της ΕΣΣΔ [ενδιαφέρον αναλογία με την Ευρώπη, δες Πλανητικός μετασχηματισμός - εισαγωγικά για Η.Π.Α και Γερμανία]. Η προσέγγιση αυτή είχε μεγάλη επιρροή στην παγκόσμια πολιτική γεωγραφία, που διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα των ιδιαίτερων συνομιλιών οι οποίες διεξήχθησαν μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων στην Τεχεράνη, στη Γιάλτα και μετά το πέρας του Β' Παγκοσμίου πολέμου στο Ποτσνταμ.

.~`~.
ΙΙΙ
Alfred Mahan και η γεωπολιτική της θάλασσας

Η γεωπολιτική της θάλασσας, που αναπτύχθηκε από τον διάσημο ειδικό σε θέματα στρατηγικής Mahan (1840–1914), έχει βασιστεί στην αρχή μιας στρατηγικής κυριαρχίας η οποία εκτείνεται από τις περιφερειακές ζώνες προς το κέντρο και από τις θάλασσες προς την ξηρά. Ο Mahan, που υποστηρίζει ότι ο μόνος τρόπος, για να αντιμετωπιστεί με επιτυχία ο δυνητικός επεκτατισμός της χώρας εκείνης η οποία κατέχει την ενδοχώρα, είναι μια περικύκλωση που θα πραγματοποιηθεί στις περιφερειακές θάλασσες, διευκρίνισε ότι οι ΗΠΑ, η Αγγλία, η Γερμανία και η Ιαπωνία έχουν κοινά συμφέροντα, προκειμένου να περικυκλώσουν τη Ρωσία και να θέσουν υπό έλεγχο την Κίνα [και με το ζήτημα αυτό σχετίζεται η επόμενη ανάρτηση]. Ο Mahan, που υπήρξε σύμβουλος της αμερικανικής γεωστρατηγικής πολιτικής επί της προεδρίας του Theodor Roosevelt, επέδειξε δύο βασικούς στρατηγικούς στόχους στους αμερικανούς πολιτικούς: Ο πόλεμος να λαμβάνει χώρα συνεχώς στις θάλασσες μακριά από τις ΗΠΑ και να δημιουργηθεί μια αλυσίδα συμμαχιών, οι οποίες θα ελέγχουν τις εξελίξεις στην Ευρασιατική ήπειρο.

Το γεγονός ότι οι εξελίξεις που σημειώθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου αλλά και μετά ενίσχυσαν την ορθότητα των βασικών θέσεων της γεωπολιτικής της θάλασσας είχε ως αποτέλεσμα, από τη μια οι ΗΠΑ να οδηγηθούν στην υπεράσπιση της κυριαρχίας τους στις μακρινές θάλασσες, ενώ, από την άλλη, επιτάχυνε τις προσπάθειες της ΕΣΣΔ για την ανάπτυξη γεωστρατηγικών και τακτικών πολιτικών, που θα εξασφάλιζαν την ταχεία κάθοδο της από τις απέραντες ασιατικές στέπες προς τις ανοιχτές θάλασσες. Η κατάσταση αυτή μετέτρεψε τον κεντρικό άξονα της περιμέτρου (Rimland), ο οποίος αποτελείται από χερσονήσους που περιβάλλουν την Ευρασία και εκτείνεται από τη Μέση Ανατολή ως την Κίνα, σε βασικό πεδίο ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων κυριαρχούμενο από ελιγμούς τακτικής.

Το τόξο των κρίσεων. Από το 1990, οι αιτίες των συγκρούσεων εμφανίζονται συγκεντρωμένες κατά μήκος ενός ευρασιατικού τόξου

Με την ανάπτυξη της γεωπολιτικής του αέρα και της πυρηνικής τεχνολογίας η μετά τη δεκαετία του 1950 υποστηριχθείσα άποψη ότι παραδοσιακές θεωρίες έχασαν την εγκυρότητα τους, επιχείρημα που χρησιμοποιήθηκε για λόγους πολιτικού ελιγμού [που δεν είναι άσχετοι και με αυτό το ζήτημα, σε συνδυασμό με τα περί «απεδαφικοποίησης» και απόψεις πως ''η «γνώση» και η «πληροφορία» έκανε παρωχημένα τα ζητήματα του χώρου και των πρώτων υλών''] από τους επαΐοντες της εξωτερικής πολιτικής, κρίνεται ως αναληθής.

Η εξωτερική πολιτική και οι στρατηγικές που αφορούν τις ένοπλες δυνάμεις αποτελούνται από ένα περίπλοκο συνονθύλευμα όλων αυτών των παλιών και νέων στοιχείων. Τα απλοποιημένα μοντέλα του ενός ή του άλλου επιπέδου είναι εξαιρετικά σημαντικά για την εντός ενός ολοκληρωμένου πλαισίου κατανόηση των γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών εξελίξεων.

.~`~.

ΙV
A. P. de Seversky και η γεωπολιτική του αέρα

Ο A. P. de Seversky (1894–1974), θεωρούμενος ως ο πρωτοπόρος της γεωπολιτικής του αέρα, όταν προέβαλε τον ισχυρισμό σύμφωνα με τον οποίο λόγω της εξαιρετικής δυνητικής κυριαρχίας που διαθέτει η αεροπορία ο στρατός ξηράς και το ναυτικό έχουν χάσει τη σχετική σημασία που παραδοσιακά είχαν, ουσιαστικά πρότεινε στην αμερικανική κυβέρνηση μια αλλαγή στρατηγικής, προκειμένου αυτή να λαμβάνει υπόψη νέα στοιχεία. Ως εναλλακτική πρόταση στον συμβατό παγκόσμιο χάρτη Mackinder και του Spykman, ο de Seversky επαναπροσδιόρισε τους τομείς στρατηγικής και τακτικής προτεραιότητας, οι οποίοι στον συντεταγμένο με βάση την αζιμούθια απεικόνιση παγκόσμιο χάρτη λάμβαναν υπόψη τη γεωπολιτική του αέρα.

Ξεκινώντας από την υπόθεση του διπολικού διεθνούς συστήματος η υφήλιος χωρίστηκε σε δυο πεδία κυριαρχίας που όριζαν τις σφαίρες επιρροής των ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Ο de Seversky υποστήριξε ότι η τελική κυριαρχία θα καθοριστεί βάσει της υπεροχής στη γεωπολιτική του αέρα, κάτι που θα εξασφαλιστεί στην περιοχή της απόφασης, η οποία παρέμενε εκτός των δύο παραπάνω πεδίων...

Επίλογος

α´

Υπό το φως των διεθνών εξελίξεων πρέπει να επανεξετεταστεί η υπόθεση κατά την οποία οι εξελίξεις που σημειώθηκαν στην πυρηνική τεχνολογία συνέβαλλαν στην κατάρριψη της ιδέας των γεωστρατηγικών προτεραιοτήτων που προσδιορίζουν οι κλασικές γεωπολιτικές θεωρίες. Οι επεμβάσεις των ΗΠΑ στο Βιετνάμ και της ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν και οι πολιτικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, απέδειξαν ότι με την εμφάνιση της πυρηνικής τεχνολογίας οι στρατιωτικές και πολιτικές στρατηγικές απέκτησαν μια παράδοξη ιδιαιτερότητα. Η ανάπτυξη του δόγματος του πυρηνικού πολέμου, σε αντίθεση με ό,τι αναμενόταν, αύξησε και τη σημασία του περιορισμένου τοπικά δόγματος του συμβατικού πολέμου... η διάδοση, η χρονική στιγμή και οι χώροι εκδήλωσης των Χαμηλής Έντασης Συγκρούσεων, που αντικατοπτρίζουν τους ανταγωνισμούς τακτικής γεωπολιτικού χώρου, αποδεικνύουν ότι κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου ο ρόλος των κλασικών γεωπολιτικών ισορροπιών παρέμεινε αμείωτος και μάλιστα εκλαμβανόταν στη σκιά της πυρηνικής απειλής ως ένα λιγότερο επικίνδυνο είδος ανταγωνισμού.

Κατά την περίοδο από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο ως το τέλος του Ψυχρού πολέμου από τις 50 χαμηλής έντασης συγκρούσεις, στις οποίες επενέβησαν άμεσα ή έμμεσα οι ΗΠΑ, οι 30 εκδηλώθηκαν στην περίμετρο Rimland (οι 14 από αυτές στην Ανατολική Ασία, οι 12 στη Μέση Ανατολή και οι 6 στην Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο), οι 16 στην Αμερικανική ήπειρο (οι 6 στην Κεντρική Αμερική, οι 6 στην Καραϊβική και οι 4 στη Νότια Αμερική) και οι 4 στην Αφρική. Ο κατάλογος αυτός αντικατοπτρίζει τα πεδία σύγκρουσης των αντίπαλων πόλων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου αποδεικνύει ταυτόχρονα και το γεωπολιτικό παρασκήνιο των στρατηγικών προτεραιοτήτων των ΗΠΑ, οι οποίες κατά βάση είναι μια θαλασσοκράτειρα υπερδύναμη... Η διπολική στρατηγική δομή της περιόδου του Ψυχρού πολέμου σύμφωνα με τον ορισμό που κάνει ο Saul Cohen, που έθεσε την έννοια της περιφερειακής ζώνης (Rimland) του Spykman σε ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο, βασιζόταν σε έναν γεωπολιτικό ορθολογισμό, προϊόν της αντίφασης και της ισορροπίας μεταξύ της «θαλάσσιας ισχύος που βασιζόταν στο εμπόριο» και της «ηπειρωτική ισχύος της Ευρασίας».

Η ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου δεν μπόρεσε να απαλλαγεί από τον χαρακτήρα ενός κράτους στέπας, απομακρυσμένου από τις θάλασσες, και χάνοντας την ικανότητα της να στηρίξει τη στρατιωτικοπυρηνική ισχύ της με την οικονομικοπολιτική της ισχύ απώλεσε και την ιδιότητα της να αποτελεί το αντίπαλο δέος του διπολικού συστήματος.

Ahmet Davutoğlu

β´

Προφητικός ο Ἀρχίδαμος, ο Βασιλιάς της αρχαίας ηπειρωτικής-χερσαίας δύναμης εν ονόματι Σπάρτη. Εκ του αποτελέσματος, μάλλον δεν τον μελέτησαν οι χερσαίοι Σοβιετορώσσοι. Οι -αμετανόητα- θαλάσσιοι Αμερικανοί πάντως, ακόμα μελετούν τον Θουκυδίδη.

πρὸς μὲν γὰρ Πελοποννησίους καὶ τοὺς ἀστυγείτονας παρόμοιος ἡμῶν ἡ ἀλκή, καὶ διὰ ταχέων οἷόν τε ἐφ' ἕκαστα ἐλθεῖν· πρὸς δὲ ἄνδρας οἲ γῆν τε ἑκὰς ἔχουσι καὶ προσέτι θαλάσσης ἐμπειρότατοί εἰσι καὶ τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἄριστα ἐξήρτυνται, πλούτωι τε ἰδίωι καὶ δημοσίωι καὶ ναυσὶ καὶ ἵπποις καὶ ὅπλοις καὶ ὄχλωι ὅσος οὐκ ἐν ἄλλωι ἑνί γε χωρίωι Ἑλληνικῶι ἐστίν, ἔτι δὲ καὶ ξυμμάχους πολλοὺς φόρου ὑποτελεῖς ἔχουσι, πῶς χρὴ πρὸς τούτους ῥαιδίως πόλεμον ἄρασθαι καὶ τίνι πιστεύσαντας ἀπαρασκεύους ἐπειχθῆναι;

πότερον ταῖς ναυσίν;

ἀλλ' ἥσσους ἐσμέν· εἰ δὲ μελετήσομεν καὶ ἀντιπαρασκευασόμεθα, χρόνος ἐνέσται.

ἀλλὰ τοῖς χρήμασιν;

ἀλλὰ πολλῶι πλέον ἔτι τούτου ἐλλείπομεν καὶ οὔτε ἐν κοινῶι ἔχομεν οὔτε ἑτοίμως ἐκ τῶν ἰδίων φέρομεν.

Ἀρχίδαμος ὁ Ζευξιδάμου

μέγα γὰρ τὸ τῆς θαλάσσης κράτος
Περικλῆς ὁ Ξανθίππου

Το ΝΑΤΟ, πριν από οτιδήποτε άλλο, ήταν και παραμένει, η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στον πλανήτη.

Πρώτος εισήγαγε το ζήτημα θαλασσίων και χερσαίων δυνάμεων ο Θουκυδίδης
πηγη cosmoidioglossia.blogspot.com