ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

Φανταστική Χαρτογραφία, Ομφαλισμός και Heartland 

 
 

«Θα αντικρούσω εκείνους τους τυφλούς γεωγράφους

Που χωρίζουν τον κόσμο στα τρία,

Εδώ στην Δαμασκό θα ορίσω το Σημείο

Απ’ όπου θα ξεκινήσει η Κατακόρυφος».

Κρίστοφερ Μάρλου, Ταμερλάνος ο Μέγας

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com)

Ο άνθρωπος ζει μονίμως ανάμεσα σε δύο κόσμους –έναν εξωτερικό κι έναν εσωτερικό. Βαδίζει στη γη αλλά το κεφάλι του κοιτά στον ουρανό. Σέρνεται στην επιφάνεια ενός γαλαζοπράσινου πλανήτη αλλά ο νους και η καρδιά του είναι στραμμένα στα άστρα αναζητώντας το υπερβατικό. Γι’ αυτό και συνήθως δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως αντικειμενικά είναι –τα βλέπουμε όπως είμαστε εμείς ή όπως θέλουμε να τα δούμε. Η αντίληψή μας και οι παραστάσεις μας για τον κόσμο εγκαθίστανται μέσα μας κατά τη διαδικασία της «εκπαίδευσής» μας σαν ένα είδος λογισμικού (software) το οποίο μας συνοδεύει ως το τέλος. Αυτό το αντιληπτικό «software» επηρεάζει και τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον φυσικό κόσμο γύρω μας. Έτσι το πραγματικό αγνοείται ή επαναεπινοείται. Η Γεωγραφία παύει να είναι μια βεβαιότητα και γίνεται ένας εύπλαστος χώρος, που μεταβάλλεται ανάλογα με τη φαντασία μας, τις εμμονές μας, τις ιδέες μας, και τις προκαταλήψεις μας.
Για πολλούς ανθρώπους ο γεωγραφικός ορίζοντας αγγίζει επίσης και τον φαντασιακό ορίζοντα, χάνεται μέσα του και συμπλέκεται σ’ ένα αξεδιάλυτο κουβάρι πραγματικού και ψευδαισθήσεων. Ναι, εκτός από τη φυσική Γεωγραφία υπάρχει και η φανταστική ή ιδιωτική γεωγραφία, που για κάποιους ανθρώπους θεωρείται εξίσου «πραγματική». Υπάρχουν φανταστικές χαρτογραφίες περιτριγυρισμένες από Terra Incognita, γεμάτες με τέρατα, βάρβαρους νομάδες, θρύλους και «σκοτεινούς τόπους», χαμένους σε μια αναποφάσιστη νύχτα. Χαρτογραφίες που παρασύρουν και τρέφουν τη φαντασία, μας εγκλωβίζουν μέσα τους σε σημείο που τις θεωρούμε εξίσου «πραγματικές».

Mappa Mundi: Τα τέρατα στην άκρη της θάλασσας

 

Πολύ συχνά οι φανταστικές χαρτογραφίες εκφράζουν τους βαθύτερους ψυχο-ιστορικούς μας φόβους. Για παράδειγμα οι χαρτογραφίες του Μεσαίωνα –αυτή η χιλιετία παπαδίστικου εγωισμού που ύψωσε τρομερά τείχη βλακείας και δεισιδαιμονιών επηρεάζοντας σε παραληρηματικό επίπεδο το φαντασιακό των Ευρωπαίων. Σίγουρα θα έχετε δει κάποιον μεσαιωνικό χάρτη, τους περίφημους Mappa Mundi. Στους μεσαιωνικούς Mappa Mundi ζωγραφίζονταν διάφορα τέρατα στα βάθη των άγνωστων ωκεανών και θεωρούνταν από τους ναυτικούς της εποχής σχεδόν σαν γεωγραφικές πραγματικότητες, καθώς κανείς δεν τολμούσε να ξανοιχτεί στο άγνωστο για να τα «γνωρίσει» από κοντά. Τα τέρατα αυτά θεωρούνταν πραγματικά, όπως «πραγματικό» θεωρούνταν ότι η Γη ήταν επίπεδη και όχι σφαίρα. Αυτή η πεποίθηση ήταν αρκετή για να ακινητοποιήσει επί αιώνες τους Ευρωπαίους ναυτικούς γύρω από τις ακτές τους. Γράφει χαρακτηριστικά ο Λούις Μάμφορντ στο εξαιρετικό βιβλίο του Η Ιστορία των Ουτοπιών: «Η ‘’πίστη’’ ότι ο κόσμος ήταν επίπεδος ήταν μια φορά κι έναν καιρό σημαντικότερη από το ‘’γεγονός’’ πως ήταν σφαιρικός. και πίστη αυτή απέτρεψε τους ναυτικούς του μεσαιωνικού κόσμου ν’ απομακρύνονται από τη στεριά εξίσου αποτελεσματικά όσο κι ένας στόλος κανονιοφόρων ή μια ζώνη ναρκών. Μια ιδέα είναι στέρεο γεγονός, όσο οι άνθρωποι εξακολουθούν να ρυθμίζουν τις πράξεις τους με βάση αυτή την ιδέα, θεωρία ή δεισιδαιμονία».

Ομφαλισμός: Είμαστε το «Κέντρο του Κόσμου»!

Επίσης στους μεσαιωνικούς Mappa Mundi το «κέντρο του κόσμου» δεν ήταν το Λονδίνο, απ’ όπου αποφασίστηκε το 19^ο αιώνα να διέρχεται η «Κατακόρυφος» (από το αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς), ούτε η Νέα Υόρκη, η μητρόπολη του σύγχρονου καπιταλισμού, αλλά η Ιερουσαλήμ και οι Άγιοι Τόποι, η κοιτίδα του χριστιανισμού. Σε άλλους παλιότερους χάρτες που σχεδίασαν Έλληνες χαρτογράφοι, όπως ο Ερατοσθένης, «κέντρο του κόσμου» ήταν Ελλάδα και συγκεκριμένα το μαντείο των Δελφών, ο «ομφαλός της Γης». Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως για παράδειγμα ο Ηρόδοτος, πίστευαν πως η Ελλάδα, όντας ανάμεσα σε τρεις ηπείρου, βρίσκονταν στο κέντρο του κόσμου, ήταν το κέντρο της Οικουμένης. Αυτή η αντίληψη του «Ομφαλισμού» (Omphalism), σύμφωνα με τον Βρετανό γεωγράφο Charles Dilke, οδηγεί αναπόφευκτα σε κοσμοθεωρίες που δεν είναι αντικειμενικές, αλλά αντανακλούν διαστρεβλώσεις της πραγματικότητας.

Τέτοια γεωγραφική διαστρέβλωση αποτελούσε η παραδοσιακή  αντίληψη των Κινέζων ότι η μεγάλη αυτοκρατορία τους ήταν το «κέντρο του κόσμου» και γι’ αυτό την αποκαλούσαν «Μέσο Βασίλειο» ή Chung-Hua-Zhongguo στα κινεζικά. Αυτή η ομφαλοκεντρική πεποίθηση περί «Ουράνιας Αυτοκρατορίας» και «Μέσου Βασιλείου» ώθησε τους μανδαρίνους του Πεκίνου να διατάξουν τον Κινέζο ναύαρχο Zheng He, o οποίος το 1430 έφτασε μ’ έναν στόλο 317 πλοίων στις ακτές της Μοζαμβίκης, να επιστρέψει στην Κίνα και να σταματήσει τις τεράστιες ναυτικές εκστρατείες του. Στη συνέχεια οι μανδαρίνοι απαγόρευσαν αυστηρά τα κινεζικά πλοία να απομακρύνονται από τις ακτές της «Ουράνιας Αυτοκρατορίας» τους! Αυτή η αλαζονεία των μανδαρίνων περί «Μέσου Βασιλείου» εμπόδισε την Κίνα του 15^ου αιώνα να εξελιχθεί σε μεγάλη ναυτική δύναμη, που θα εξερευνούσε και θα κατακτούσε τον κόσμο ανοίγοντας έτσι το δρόμο στις παράκτιες ευρωπαϊκές χώρες να εξελιχθούν σε μεγάλες ναυτικές και αποικιακές δυνάμεις.
Παρόμοια ομφαλοκεντρική διαστρέβλωση αποτελούσαν και οι ευρωκεντρικοί χάρτες του 19^ου αιώνα, όταν οι αποικιακές δυνάμεις της Ευρώπης έβλεπαν τις μητροπόλεις τους ως «κέντρα του κόσμου». Για παράδειγμα σ’ έναν τυπικό χάρτη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας τα νησιά της Μεγάλης Βρετανίας είχαν ένα έντονο ροζ χρώμα και έλαμπαν θριαμβευτικά μέσα σ’ ένα μουντό και γκρίζο κόσμο. Το μήνυμα αυτού του χάρτη ήταν πως η Μεγάλη Βρετανία ήταν ένα «Κορυφαίο Έθνος», το «κέντρο του κόσμου» και το απαύγασμα του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι εχθροί της Μεγάλης Βρετανίας, όπως ο γνωστός Γερμανός γεωπολιτικός Καρλ Χάουσχόφερ (Dr Karl Haushofer), την αποτύπωναν στους χάρτες τους ως ένα γιγάντιο χταπόδι, που είχε απλωμένα τα πλοκάμια του σε όλο τον κόσμο και απομυζούσε τους πολύτιμους χυμούς του ¼ ολόκληρης της επιφάνειας της υδρογείου!

Geopolitik: Μια «Γερμανική» Επιστήμη

Από την πλευρά της η γερμανική Weltpolitik (Παγκόσμια Πολιτική) ήταν σαφέστατα πιο ηπειρωτική τοποθετώντας την ανερχόμενη Γερμανία των τελών του 19^ου αιώνα στην καρδιά της Ευρώπης, που ήταν με τη σειρά το κέντρο του κόσμου. Αναζητώντας μια «θέση στον Ήλιο» για την δυναμικά ανερχόμενη χώρα τους η Γερμανία έγινε μια «χώρα Γεωγράφων» με τον καθηγητή Φρήντριχ Ράτσελ (Friendrich Ratzel) να θεμελιώνει πρώτος την επιστήμη της Πολιτικής Γεωγραφίας, που θα γίνει αργότερα γνωστή ως Γεωπολιτική (Geopolitik). Σύμφωνα με την κοσμοθέαση του Ράτσελ ένα κράτος, ως «ζωντανός οργανισμός»,  για να είναι βιώσιμο και πετυχημένο θα έπρεπε να διασφαλίσει έναν αρκετά μεγάλο «ζωτικό χώρο» (Lebensraum), ώστε να μπορέσει να εξελιχθεί σε Grossmacht (Μεγάλη Δύναμη) ή ακόμη και σε Weltmacht (Παγκόσμια Δύναμη). Φυσικά μ’ αυτές τις έννοιες ο Ράτσελ «φωτογράφιζε» ουσιαστικά τη Γερμανία, η οποία έχασε το αποικιακό παιχνίδι από τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, και γι’ αυτό ήταν αναγκασμένη να στραφεί προς την ηπειρωτική κεντρική και ανατολική Ευρώπη και την εγγύς Ανατολή εγκαινιάζοντας έτσι μια Drag Nach Osten (Πορεία προς Ανατολάς). Οι αντιλήψεις αυτές, όταν έγιναν κυρίαρχες πολιτικά, προκάλεσαν τη μεγάλη «σιδηροδρομική σύγκρουση» του Πρώτου αλλά και του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου, που κατέστρεψαν την Ευρώπη. Ενώ οι Άγγλοι και οι Γάλλοι χρησιμοποιούσαν τις αποικίες και τις κατεχόμενες περιοχές τους ως εργαστήρια για «πειράματα» υπερβολικά ριζοσπαστικά για να γίνουν στην πατρίδα τους, οι Ναζί Γερμανοί, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έκαναν στην Ευρώπη αυτά που οι άλλες ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις έκαναν στις αποικίες τους!

Η «Κεντρική Χώρα» (Heartland), ο «Ρώσικος Παγετώνας» και το «Σιωπηλό Κάστρο»

Μπορεί η Γερμανία να βρισκόταν όντως στο κέντρο της ηπειρωτικής Ευρώπης, ωστόσο η απέραντη ρωσική αυτοκρατορία βρισκόταν στο κέντρο της Ευρασίας, που ήταν με τη σειρά της το κέντρο του κόσμου. Για το Βρετανό Γεωγράφο Σερ Χάλφορντ Μακίντερ (Sir Halford Mackinder) η Ρωσική Αυτοκρατορία ήταν το αρχέτυπο της ηπειρωτικής παγκόσμιας δύναμης. Ήταν μια γιγαντιαία «Λευκή Αρκούδα» –σε αντίθεση με τη ναυτική Μεγάλη Βρετανία που ήταν μια γιγαντιαία «Φάλαινα»– που είχε μια ακατάσχετη επιθυμία να κινηθεί προς τις θερμές θάλασσες του Νότου με τη βεβαιότητα ενός τεράστιου παγετώνα. Εξέφραζε όσο κανείς άλλος την «ηπειρωτικότητα» σε αντίθεση με το θαλάσσιο αρχιπελαγικό μοντέλο της Μεγάλης Βρετανίας. Για τον Μακίντερ η θάλασσα, ως γεωμορφολογικός παράγοντας, φαίνεται ότι ωθεί τον άνθρωπο στη συγκρότηση ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού οικοδομήματος. Αν ένας λαός είναι στραμμένος προς τη θάλασσα, τότε η κοσμοθεωρία που αναπτύσσει είναι συνήθως ανθρωποκεντρική. Ο Μακίντερ ήταν ο πρώτος που συσχέτισε τις ανθρωποκεντρικές βιοθεωρίες, από τις οποίες πηγάζει η Δημοκρατία και ο φιλελευθερισμός (βασικά στοιχεία του Δυτικού πολιτισμού από την αρχαία Ελλάδα ως σήμερα), με το θαλάσσιο προσανατολισμό ενός λαού.
Σύμφωνα με Σερ Χάλφορντ Μακίντερ η «Κεντρική Γη» (Heartland) ή Μοχλός ήταν μια τεράστια «καρδιακή» περιοχή που περιλάμβανε την κεντρική Ρωσία, τη δυτική Σιβηρία και την κεντρική Ασία. Όποιος είχε τον έλεγχο αυτής της περιοχής –και στη συγκεκριμένη περίπτωση η Ρωσία– ήταν εν δυνάμει παγκόσμια δύναμη. Έλεγχε εκ θέσεως τον ευρασιατικό ηπειρωτικό κόσμο, που θεωρούνταν ως «Παγκόσμιο Νησί», κι αν επεκτείνονταν προς τις θάλασσες του Νότου θα μπορούσε να κυριαρχήσει και στο Rimland και να γίνει έτσι ο απόλυτος κυρίαρχος της υδρογείου. Γι’ αυτό και οι ναυτικές δυνάμεις της Δύσης έπρεπε να ακολουθήσουν μια πολιτική συστηματικής ανάσχεσης της κίνησης του «ρωσικού παγετώνα» προς τις θερμές θάλασσες.


Έτσι στη διάρκεια του 19ου αλλά και του 20^ου αιώνα η διαμάχη μεταξύ ηπειρωτικής Ρωσίας και ναυτικής Αγγλίας θεωρήθηκε ως το «Μεγάλο Παιχνίδι» στη παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα. Οι ναυτικές δυνάμεις της Δύσης, υπό την καθοδήγηση αρχικά της Μεγάλης Βρετανίας και κατόπιν των ΗΠΑ, συνεργάζονταν ανέκαθεν για να εμποδίσουν με κάθε τρόπο την κάθοδο της ηπειρωτικής Ρωσίας, που θεωρείται η «Κεντροχώρα» (Heartland) του κόσμου, προς τις «θερμές θάλασσες». Στα πλαίσια αυτού του σχεδίου γεωπολιτικής ανάσχεσης του ρωσικού ηπειρωτικού «οδοστρωτήρα», εντασσόταν και η υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας κατά το 19ο αιώνα προς τον «ασθενή του Βοσπόρου». Και αυτό γιατί το ενδεχόμενο οριστικής διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έφερνε τη μεγαλύτερη ευρασιατική ηπειρωτική δύναμη στη Μεσόγειο, η οποία και αποτελεί τη στρατηγικά σπουδαιότερη θαλάσσια οδό του πλανήτη μας…
Αυτή η γεωπολιτική ψύχωση των Δυτικών περί ευρασιατικής «Κεντροχώρας» (Heartland) και ρωσικού κινδύνου οδήγησε σε φαντασιακές υπερβολές. Έτσι η «Κεντρική Γη» της Ρωσίας μετασχηματίστηκε στη φαντασία των Δυτικών σε ένα γιγαντιαίο φρούριο περιβεβλημένο και προστατευμένο με τις επάλξεις του Σιδηρού Παραπετάσματος επί εποχής Στάλιν. Με μια καφκική εικονογραφία η «Κεντρική Γη» έγινε ένα τόπος μυστηρίου και τρόμου. Στο κέντρο αυτού του χώρου βρίσκονταν το Κρεμλίνο, που ήταν η επιτομή του «Σιωπηλού Κάστρου», που «διαγράφονταν απειλητικά στις σκοτεινές γωνιές του νου» (Walters, 1974). Έτσι η «Κεντρική Γη» της Ρωσίας απέκτησε μια σίγουρη μεταφυσική διάσταση ως εστία πραγματικών ή μεταφυσικών φόβων, παρόμοιων με τις «γεωγραφικές πραγματικότητες» των θαλάσσιων τεράτων των μεσαιωνικών mappa mundi…